Page 288 of 655
PDF/HTML Page 343 of 710
single page version
a. 4 sUtra 21 ] [ 287 dev-guru-shAstrano vyavahArathI (rAgamishrit vichArathI) sAcho nirNay karyo chhe parantu nishchayathI eTale ke rAgathI par thaIne sAcho nirNay karyo nathI, temaj ‘shubhabhAvathI dharma thAy’ evI sUkShma mithyAmAnyatA tene rahI jAy chhe tethI te mithyAdraShTi rahe chhe.
3. sAchAn dev-guru-shAstranI vyavahArashraddhA vagar UnchA shubhabhAv paN thaI shakatA nathI, mATe je jIvone sAchAn dev-guru-shAstrano sanyog maLyo hovA chhatAn jo te teno rAgamishrit vyavahArano sAcho nirNay na kare to gRuhitamithyAtva rahe chhe, ane jene kudev-kuguru-kushAstranI mAnyatA hoy tene paN gRuhItamithyAtva hoy ja chhe, ane jyAn gRuhItamithyAtva hoy tyAn agRuhItamithyAtva paN hoy ja; tethI evA jIvane samyagdarshanAdi dharma to na ja thAy parantu mithyAdraShTine thato utkRuShTa shubhabhAv paN tene na thAy tevA jIvone jainadharmanI shraddhA vyavahAre paN gaNI shakAy nahi.
4. A ja kAraNe anya dharmanI mAnyatAvALAone sAchA dharmanI sharUAt arthAt samyagdarshan to thAy ja nahI, ane mithyAdraShTine lAyakano utkRuShTa shubhabhAv paN teo karI shake nahi; teo vadhAremAn vadhAre bAramA devalokanI prAptino shubhabhAv karI shake.
pa. ‘devagatimAn sukh chhe’ em ghaNA agnAnI lokonI mAnyatA rahe chhe, paN te bhUl chhe. ghaNA devo to mithyAtva vaDe atattvashraddhAn yukta ja thaI rahyA chhe. bhavanavAsI vyantar ane jayotiShI devone kaShAy ghaNo mand nathI, upayog bahu chanchaL chhe tathA k kshakti chhe tethI kutUhal tathA viShayAdi kAryomAn ja teo lAgI rahyA chhe ane tethI tenI vyAkuLatAthI teo dukhI ja chhe. tyAn mAyA-lobh-kaShAyanAn kAraNo hovAthI tevAn kAryonI mukhyatA chhe; chhaL karavo, viShayasAmagrInI IchchhA karavI ItyAdi kArya tyAn visheSh hoy chhe; paN vaimAnik devomAn upar uparanA devone te kAryo thoDAn hoy chhe. tyAn hAsya ane ratikaShAyanAn kAraNo hovAthI tevAn kAryonI mukhyatA hoy chhe. e pramANe devone kaShAyabhAv hoy chhe ane kaShAyabhAv e dukh ja chhe. UnchA devone utkRuShTa puNyano uday chhe ane kaShAy ghaNA mand chhe tathApi temane paN ichchhAno abhAv nathI tethI vastutAe teo dukhI ja chhe. je devo samyagdarshanarUpI mokShamArga pAmyA hoy teo ja, jeTale darajje vItarAgatA vadhAre teTale darajje sAchA sukhI chhe. samyagdarshan vagar kyAy paN sukhanA anshanI sharUAt thatI nathI, ane tethI ja A shAstranA pahelAj sUtramAn mokShano upAy darshAvatAn temAn samyagdarshan pahelun jaNAvyun chhe; mATe jIvoe pratham ja samyagdarshananI prAptino upAy karavo jarUrI chhe.
Page 289 of 655
PDF/HTML Page 344 of 710
single page version
288 ] [ mokShashAstra
6. utkRuShTa devapaNAne lAyakanA sarvotkRuShTa shubhabhAv samyagdraShTine ja thAy chhe eTale ke shubhabhAvanA svAmitvanA nakAranI bhUmikAmAn ja tevA utkRuShTa shubhabhAv thAy chhe, mithyAdraShTine tevA UnchA shubhabhAv thatA nathI. ।। ra1।।
artha– be yugalomAn pIt; traN yugalomAn padma ane bAkInA samasta vimAnomAn shuklaleshyA hoy chhe.
(1) pahelA ane bIjA svargamAn pItta leshyA, trIjA ane chothAmAn pIt tathA padmaleshyA, pAnchamAthI AThamA sudhImAn padmaleshyA, navamAthI bAramA sudhImAn padma ane shuklaleshyA ane bAkInA samasta vaimAnik devone shuklaleshyA hoy chhe, nav anudish ane pAnch anuttar e chaud vimAnonA devone paramashuklaleshyA hoy chhe. bhavanatrik devonI leshyAnun varNan A adhyAyanA bIjA sUtramAn AvI gayun chhe. ahIn bhAvaleshyA samajavI.
prashna– sUtramAn mishraleshyAnun varNan kem nathI? uttara– je mukhya leshyA chhe te sUtramAn jaNAvI chhe, je gauN leshyA chhe te kahI nathI; gauN leshyAnun kathan temAn garbhit rAkhyun chhe, tethI temAn avivakShitapaNe chhe. A shAstramAn TunkA sUtrorUpe mukhya kathan karyun chhe, bIjun temAn garbhit rAkhyun chhe; mATe e garbhit kathan paramparA anusAr samajI levun. [juo a. 1 sU. 11 TIkA]. ।। 22।।
artha– graiveyakonI pahelAnAn soL svargone kalpa kahevAy chhe, tenI AgaLanAn vimAno kalpAtIt chhe.
soL svarga pachhI nav graiveyak vagerenA devo ek sarakhA vaibhavanA dhArak hoy chhe tethI teo ahamindra kahevAy chhe, tyAn indra vagere bhed nathI, badhA samAn chhe. ।। ra3।।
Page 290 of 655
PDF/HTML Page 345 of 710
single page version
a. 4 sUtra 24-2p-26 ] [ 289
A devo brahmalokanA antamAn rahe chhe, tathA ek bhAvAvatArI (ekAvatArI) chhe tethI lokano ant(-sansArano nAsh) karavAvALA chhe tethI temane laukAntik kahevAy chhe; teo dvAdashAnganA pAThI hoy chhe. chaudapUrvanA dhArak hoy chhe, brahmachArI rahe chhe ane tIrthankaraprabhunA tapakalyANakamAn Ave chhe; temane devarShi paN kahevAmAn Ave chhe. ।। ra4।।
artha– laukAntik devonA ATh prakAr chhe-1. sArasvat, ra. Aditya, 3. vahni; 4, aruN, pa. gardatoy, 6. tuShit, 7. avyAbAdh ane 8. ariShTa. A devo brahmalokanI aishAn vagere ATh dishAomAn rahe chhe.
A devonA A ATh mUL bhedo chhe ane te AThanA rahevAnAn sthAnanI vachchenA bhAgamAn rahenArA devonAn bIjA soL prakAr chhe; A rIte kul chovIs bhedo chhe. A devonAn svarganA nAm temanAn nAm anusAr ja chhe, teo badhA sarakhA chhe, temanAmAn koI nAnun-moTun nathI, sau svatantra chhe, temanI kul sankhyA 4078ra0 chhe. sUtramAn ATh nAmo ApIne chheDe ‘च’ shabda mUkyo chhe te em sUchave chhe ke A ATh sivAyanA bIjA bhedo paN chhe. ।। rap।।
artha– vijay, vaijayanta, jayanta, aparAjit ane anudish vimAnonA ahamindro dvicharamI hoy chhe arthAt manuShyanA be janma (bhav) karI avashya mokSha jAy chhe. (A badhA jIvo samyagdraShTi ja hoy chhe.)
Page 291 of 655
PDF/HTML Page 346 of 710
single page version
290 ] [ mokShashAstra
(1) sarvArthasiddhinA devo temanAn nAm anusAr ekAvatArI ja hoy chhe. vijayAdikamAn AvelA jIv ek manuShyabhav kare athavA be bhav paN kare.
(ra) sarvArthasiddhinA devo. dakShiN indro. saudharmanA lokapAL, saudharmanI ‘shachi’ nAmanI indrANI ane laukAntik devo-e badhA ek manuShyajanma karI nirvAN pAme chhe. ।। ra6।।
chothA adhyAyamAn ahIn sudhI devonun varNan karyun. have ek sUtra dvArA tiryanchonI vyAkhyA batAvIne pachhI devonun utkRuShTa tem ja jaghanya AyuShya keTalun chhe te batAvashe. tem ja nArakIonun jaghanya AyuShya keTalun chhe te batAvashe. manuShyo tathA tiryanchonAn AyuShyanI sthitinun varNan trIjA adhyAyanA sUtra 38-39 mAn kahevAI gayun chhe.
A rIte, bIjA adhyAyanA dasamA sUtramAn jIvonA sansArI ane mukta evA je be bhed kahyA hatA temAnthI sansArI jIvonun varNan chothA adhyAy sudhImAn purun thAy chhe. tyAr pachhI pAnchamA adhyAyamAn ajIv tattvonun varNan karashe. chhaThThA tathA sAtamA adhyAyamAn Asrav tathA AThamA adhyAyamAn bandh tattvanun varNan karashe, tathA navamA adhyAyamAn samvar tathA nirjarA tattvanun varNan karashe ane muktajIvonun(mokShatattvanun) varNan dashamA adhyAyamAn jaNAvIne granth pUrNa karashe.]
औपपादिकमनुष्येभ्यः शेषास्तिर्यग्योनयः।। २७।।
artha– upapAd janmavALA(-dev tathA nArakI) ane manuShyo sivAyanA bAkI rahelA jIvo tiryanch yonivALA ja chhe.
dev, nArakI ane manuShya sivAyanA jIvo tiryanch chhe. temAn sUkShma ekendriy jIvo to samasta lokamAn vyApta chhe. lokano ek paN pradesh sUkShma ekendriy jIvo vinA nathI. bAdar ekendriy jIvone pRuthvi vagereno AdhAr hoy chhe. traN jIvo arthAt vikalatray (be, traN ane chAr Indriy) ane sangnI-asangnI panchendriy jIvo tras nADImAn kyAnk kyAnk hoy chhe. trasanADInI bahAr tras jIvo hotA nathI. tiryanch jIvo sarva lokamAn hovAthI teno kShetra vibhAg nathI. ।। ra7।।
Page 292 of 655
PDF/HTML Page 347 of 710
single page version
a. 4 sUtra 28-29 ] [ 291
स्थितिरसुरनागसुपर्णद्वीपशेषाणां सागरोपमत्रिपल्यो–
artha– bhavanavAsI devomAn asurakumAr, nAgakumAr, suparNakumAr, dvIpakumAr ane bAkInA chha kumAronun AyuShya kramathI ek sAgar. traN palya, aDhI palya, ane doDh palya chhe. ।। ra8।।
(1) bhavanavAsI devo pachhI vyantar ane jyotiShI devonun AyuShya batAvavAne badale vaimAnikanun AyuShya batAvavAnun kAraN e chhe ke tem karavAthI pachhInAn sUtromAn ladhutA (-TUnkApaNun) AvI shake chhe.
ke-koI samyagdraShTi manuShye shubh pariNAmathI das sAgar pramAN brahma-brahmotar svarganun AyuShya bAndhyun, pachhI te ja manuShyabhavamAn sankalesh pariNAm vaDe te AyunI sthitino ghAt karyo ane saudharma-aishAnamAn Upajyo, te jIv ghAtAyuShka kahevAy chhe; saudharma- aishAnanA bIjA devo karatAn tene ardhAsAgaramAn ek antarmUhUrta nyUn eTalun AyuShya vadhAre hoy chhe. Avun ghAtAyuShkapaNun pUrvanA manuShya tathA tiryanch bhavamAn thAy chhe.
(4) AyuShyano ghAt be prakAre chhe-ek apavartanaghAt ane bIjo kadalIghAt. badhyamAn AyuShyanun ghaTavun te apavartanaghAt chhe ane bhUjyamAn [bhogavavAmAn AvatAn] AyuShyanun ghaTavun te kadalIghAt chhe. devomAn kadalIghAt AyuShya hotun nathI.
Page 293 of 655
PDF/HTML Page 348 of 710
single page version
292 ] [ mokShashAstra
artha– sAnatkumAr ane mAhendra svarganA devonun AyuShya sAt sAgarathI k adhik chhe.
artha– pUrva sUtramAn kahel yugalonAn AyuShya (sAtasAgar) thI kramapUrvak traN, sAt, nav, agiyAr, ter ane pandar sAgar adhik AyuShya (tyAr pachhInAn svargomAn) chhe.
(1) brahma ane brahmottar svargamAn das sAgarathI k kadhik lAntav ane kApiShTa svargamAn chaud sAgarathI k kadhik, shukra ane mahAshukra svargamAn soL sAgarathI k kadhik, satAr ane sahastrAr svargamAn aDhAr sAgarathI k kadhik, Anat ane prANat svargamAn vIs sAgar tathA AraN ane achyut svargamAn bAvIs sAgar utkRuShTa AyuShya chhe.
ja thAy chhe kemake ghAtAyuShka jIvonI utpatti tyAn sudhI ja hoy chhe.।। 31।।
artha– AraN ane achyut svargathI upar nav graiveyakomAn, nav anudrishamAn, vijay vagere vimAnomAn ane sarvArthasiddhi vimAnamAn devonun AyuShya ekek sAgar vadhAre chhe.
(1) pahelI graiveyakamAn ra3, bIjImAn ra4, trIjImAn rap, chothImAn ra6, pAnchamImAn ra7, chhaThThImAn ra8, sAtamImAn ra9, AThamImAn 30, navamImAn 31, nav anudishamAn
Page 294 of 655
PDF/HTML Page 349 of 710
single page version
a. 4 sUtra 33-34-3p ] [ 293 3r, vijay AdimAn 33 sAgaropamanun utkRuShTa AyuShya chhe. sarvArthasiddhinA badhA devone 33 sAgaranI ja sthiti hoy chhe, tethI ochhI koIne hotI nathI.
paN grahaN thAy chhe. ।। 3r।।
artha– saudharma ane aishAn svargamAn jaghanya AyuShya ek palyathI k adhik chhe.
sAgar ane palyanun mAp trIjA adhyAyanA chhaThThA sUtranI TIkAmAn Apyun chhe, tyAn addhApalya lakhyun chhe te ja palya samajavun. ।। 33।।
artha– je pahelAn pahelAnnA yugalonun utkRuShTa AyuShya chhe te pachhI pachhInAn yugalonun jaghanya AyuShya chhe.
saudharma ane aishAn svarganun utkRuShTa AyuShya be sAgarathI k kadhik chhe; teTalun ja sAnatkumAr ane mAhendranun jaghanya AyuShya chhe. A kram mujab AgaLanA devonun jaghanya AyuShya jANI levun. sarvArthasiddhimAn jaghanya AyuShya hotun nathI. ।। 34।।
artha– bIjI vagere narakanA nArakIonun jaghanya AyuShya paN devonA jaghanya AyuShyanI jem chhe-arthAt je pahelI narakanun utkRuShTa AyuShya chhe te ja bIjI narakanun jaghanya AyuShya chhe. A pramANe AgaLanI narakomAn paN jaghanya AyuShya jANI levun.।। 3p।।
Page 295 of 655
PDF/HTML Page 350 of 710
single page version
294 ] [ mokShashAstra
artha– pahelI narakanA nArakIonun jaghanya AyuShya das hajAr varShanun chhe. (nArakIonA utkRuShTa AyuShyanun varNan trIjA adhyAyanA chhaThThA sUtramAn karyun chhe.)।। 36।।
artha– jyotiShI devonun paN utkRuShTa AyuShya ek palyopamathI k kadhik chhe.।। 40।।
artha– jyotiShI devonun jaghanya AyuShya ek palyopamanA AThamA bhAganun chhe.।। 41।।
लौकांतिकानामष्टौ सागरोपमाणी सर्वेषाम्।। ४२।।
artha– samasta laukAntik devonun jaghanya tem ja utkRuShTa AyuShya ATh sAgar pramAN chhe. ।। 4r।।
Page 296 of 655
PDF/HTML Page 351 of 710
single page version
a. 4 upasanhAr ] [ 29p upasanhAr
A chothA adhyAy sudhImAn sAt tattvomAnthI jIvatattvano adhikAr pUro thAy chhe.
pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAn mokShamArganI vyAkhyA karatAn samyagdarshanathI ja dharmanI sharUAt thAy chhe em jaNAvyun. bIjA ja sUtramAn samyagdarshananI vyAkhyA karI, temAn jaNAvyun ke tattvArthashraddhA te samyagdarshan chhe. pachhI chothA sUtramAn tattvonAn nAm ApyAn ane sAt tattvo chhe te jaNAvyun. sAt nAmo hovA chhatAn bahuvachan nahi vAparatAn ‘तत्त्वं’ evun ekavachan vAparyun chhe-te em batAve chhe ke te sAte tattvonun rAgamishrit vichAr vaDe gnAn karyA pachhI te gnAn rAgarahit karavun joIe, tyAre samyagdarshan pragaTe chhe.
sUtra pa tathA 6 mAn e tattvone nikShep, pramAN tathA nayo vaDe jANavAnun batAvyun chhe; temAn saptabhangI paN samAI jAy chhe. e badhAne TUnkAmAn sAmAnyapaNe kahevun hoy to tattvonun svarUp je anekAntarUp chhe teno dhotak (kathanapaddhati) syAdvAd chhe. tenun svarUp barAbar jANavun joIe.
jIvanun yathArtha gnAn thavA mATe, syAdvAd paddhatithI eTale ke nikShep, pramAN, nay ane saptabhangIthI jIvanun svarUp TUnkAmAn kahevAmAn Ave chhe; temAn pratham saptabhangI vaDe jIvanun svarUp kahevAmAn Ave chhe-saptabhangInun svarUp jIvamAn lAgu pADavAmAn Ave chhe-
jaDasvarUpe(ajIvasvarUpe) nathI-em jo samajI shakAy to ja jIvane jANyo kahevAy; eTale ke ‘jIv chhe’ em kahetAn ja ‘jIv jIvasvarUpe chhe’ em nakkI thayun ane temAn ‘jIv parasvarUpe nathI’ em garbhit rahyun. vastunA A dharmane ‘syAt asti’ kahevAmAn Ave chhe; temAn ‘syAt’ no artha ‘ek apekShAe’ evo chhe, ane ‘asti’ no artha ‘chhe’ em thAy chhe; A rIte syAt astino artha ‘potAnI apekShAe chhe’ em thAy chhe, temAn ‘syAt nAsti’ eTale ke ‘paranI apekShAe nathI’ em garbhitapaNe Avyun chhe; Am je jANe teNe ja jIvano ‘syAt asti’ bhang eTale ke ‘jIv chhe’ em sAchun jANyun chhe, paN jo ‘paranI apekShAe nathI’ evun tenA lakShamAn garbhitapaNe na Ave to jIvanun
Page 297 of 655
PDF/HTML Page 352 of 710
single page version
296 ] [ mokShashAstra ‘syAt asti’ svarUp paN te jIv barAbar samajyo nathI ane tethI bIjA chha bhang paN te samajyo nathI; teNe jIvanun sAchun svarUp jANyun nathI. e dhyAn rAkhavun ke darek vakhate bolavAmAn ‘syAt’ shabda bolavo ja joIe’- evI jarUr nathI; parantu ‘jIv chhe’ em bolanArane ‘syAt’padanA bhAvano yathArtha khyAl hovo joIe; jo te khyAl na hoy to ‘jIv chhe’ e padanun yathArtha gnAn te jIvane chhe ja nahi.
‘jIvanun hovApaNun par svarUpe nathI’em pahelA syAt asti bhangamAn garbhit hatun; te bIjA ‘syAt nAsti’ bhangamAn pragaTapaNe jaNAvavAmAn Ave chhe. ‘syAt nAsti’ no artha evo thAy chhe ke paraapekShAe jIv nathI. ‘syAt’ eTale koI apekShAe ane ‘nAsti’ eTale ‘na hovun te.’ jIvanun paraapekShAe nahi hovApaNun chhe arthAt jIv paranA svarUpe nathI tethI paraapekShAe jIvanun nAstipaNun chhe eTale ke jIv ane par ekabIjA pratye avastu chhe-em‘syAt nAsti’ padano artha samajavo.
AthI em samajavun ke-jem ‘jIv’ shabda bolatAn jIvanun je astipaNun (jIvanI sattA) bhAse chhe te jIvanun svarUp chhe tem te ja vakhate te jIv sivAy bIjAno niShedh bhAse chhe te paN jIvanun svarUp chhe. A uparathI siddha thayun ke svapaNe jIvanun svarUp chhe ane parapaNe na hovun te paN jIvanun svarUp chhe. A jIvamAn syAt asti tathA syAt nAstinun svarUp batAvyun. te pramANe paravastuonun svarUp te vastuopaNe chhe ane paravastuonun svarUp jIvapaNe nathI-em badhI ja vastuomAn asti-nAsti svarUp samajavun.
A rIte saptabhangInA pahelA be bhang-syAt asti tathA syAt nAstinun svarUp kahyun. bAkInA pAnch bhango A banne bhangono ja vistAr chhe. tenun svarUp ra97 mA pAne kahevAshe.
“AptamImAnsAnI 111mI kArikAnA vyAkhyAnamAn akalankadev kahe chhe ke- vachanano evo svabhAv chhe ke svaviShayanun astitva dekhADatAn te tenAthI Itaranun (paravastunun) nirAkaraN kare chhe; tethI astitva ane nAstitva e be mUL dharmonA AshrayathI saptabhangIrUp syAdvAdanI siddhi thAy chhe.”[tattvArthasAr pA. 1rap nI phuTanoT]
jIv anAdi avidyAnA kAraNe sharIrane potAnun mAne chhe ane tethI sharIr UpajatAn pote Upajyo tathA sharIrano nAsh thatAn potAno nAsh thAy chhe em mAne chhe; pahelI
Page 298 of 655
PDF/HTML Page 353 of 710
single page version
a. 4 upasanhAr ] [ 297 bhUl te ‘jIvatattva’ nI viparIt shraddhA chhe ane bIjI bhUl te ‘ajIvatattva’nI viparIt shraddhA chhe. (jyAn ek tattvanI UndhI shraddhA hoy tyAn bIjAn tattvonI paN UndhI shraddhA hoy ja]
A viparIt shraddhAne kAraNe jIv sharIranun karI shake-halAvI-chalAvI uThADI- besADI-suvaDAvI shake, sharIranI sambhAL karI shake em mAnyA kare chhe; jIvatattva sambandhI A UndhI shraddhA asti-nAsti bhanganA yathArtha gnAn vaDe TaLe chhe.
sharIr sArun hoy to jIvane lAbh thAy, kharAb hoy to nukasAn thAy; sharIr sArun hoy to jIv dharma karI shake, kharAb hoy to dharma na karI shake e vagere prakAre ajIvatattvasambandhI UndhI shraddhA karyA kare chhe, te bhUl paN asti-nAsti bhanganA yathArtha gnAn vaDe TaLe chhe.
jIv jIvathI astirUpe ane parathI astirUpe nathI-paN nAstirUpe chhe em jyAre yathArthapaNe gnAnamAn nakkI kare chhe tyAre darek tattva yathArthapaNe bhAse chhe; temaj jIv paradravyone sampUrNapaNe akinchitkar chhe tathA paradravyo jIvane sampUrNapaNe akinchitkar chhe kem ke ek dravya bIjA dravyarUpe nAsti chhe, Am khAtarI thAy chhe ane tethI jIv parAshrayI- parAvalambIpaNun maTADI svAshrayI-svAvalambI thAy chhe, te ja dharmanI sharUAt chhe.
jIvano par sAthe nimitta-naimittikasambandh kevo chhe tenun gnAn A be bhango vaDe karI shakAy chhe. nimitta paradravya hovAthI naimittik-jIvane te kAI karI shake nahi, mAtra AkAshapradeshe ek kShetrAvagAharUpe ke sanyog-avasthArUpe hAjar hoy; paN naimittik te nimittathI par chhe ane nimitta te naimittikathI par chhe tethI ekabIjAne kAI karI shake nahi. naimittikanA gnAnamAn nimitta paragneyarUpe jaNAy chhe.
a. ra. sU. 1 thI 7. jIvanA pAnch bhAvo potAthI astirUpe chhe ane parathI nAstirUpe chhe em jaNAve chhe.
adhyAy ra. sUtra 8–9. jIvanun lakShaN astirUpe shun chhe te jaNAve chhe; upayog jIvanun lakShaN chhe em kahetAn bIjun koI lakShaN jIvanun nathI em pratipAdan thayun. jIv potAnA lakShaNathI astirUpe chhe ane tethI ja paranI temAn nAsti AvI -em jaNAve chhe.
a. ra. sUtra. 10. jIvanA vikArI temaj shuddha paryAy jIvathI astirUpe chhe ane parathI nAstirUpe arthAt parathI thatA nathI em jaNAve chhe.
Page 299 of 655
PDF/HTML Page 354 of 710
single page version
298 ] [ mokShashAstra
a. ra. sUtra 14 thI 17. jIvanA vikArI bhAvone par sAthe-karma, man, sharIr, indriyo, parakShetra vagere sAthe-kevo nimitta-naimittikabhAv chhe te jaNAvI em batAvyun ke jIvanA vikArI bhAv paralakShe jIv kare chhe paN paranimittathI vikArIbhAv thatA nathI arthAt paranimitta vikArIbhAv karAvatun nathI; em asti -nAstipaNun jaNAve chhe.
a. ra. sU. 18. jIvano kShayopashamarUp paryAy potAthI astirUpe chhe, parathI nathI (-nAstirUpe chhe) eTale ke parathI -karmathI jIvano paryAy thato nathI em batAve chhe.
a. ra. sU. 27. jIvane siddhakShetra sAthe kevo nimitta-naimittikasambandh chhe te batAve chhe.
a. ra. sU. pa0 thI par. jIvano vedarUp (bhAvavedarUp) vikArI paryAy potAnI lAyakAtathI astirUpe chhe, parathI nathI em batAve chhe.
a. ra. sU pa3 jIvano AyuShyakarma sAtheno nimitta-naimittikabhAv batAvyo; temAn jIvano naimittikabhAv jIvanI potAnI lAyakAtathI chhe ane AyuShyakarmathI ke parathI te nathI em batAvyun; temaj nimitta AyuShyakarmano sambandh jIv ke bIjA koI par sAthe nathI em asti-nAsti bhango batAve chhe.
a. 3. sU. 1 thI 6. nArakIbhAvane bhogavavAlAyak thatA jIvane kevA prakAranAn kShetrono sambandh nimittapaNe hoy chhe tathA utkRuShTa AyuShyanun nimittapaNun kevA prakAre hoy chhe te batAvIne, nimittarUp kShetra ke AyuShya te jIv nathI paN jIvathI par chhe em batAve chhe.
a. 3. sU. 7 thI 39. manuShyabhAv ke tiryanchabhAv bhogavavA lAyak thatA jIvane kevA prakAranAn kShetrono tathA AyuShyano sambandh nimittarUpe hoy chhe e batAvIne jIv sva chhe ane nimitta par chhe em asti-nAsti svarUp batAve chhe.
adhyAy 4. sU. 1 thI 4r. devabhAv ane tiryanchabhAv thatAn tem ja samyagdraShTi ane mithyAdraShTipaNAnI avasthAmAn jIvane kevAn parakShetrano tathA AyuShyano nimittanaimittikasambandh hoy te batAvIne asti-nAsti svarUp batAve chhe.
1-ra. asti ane nAsti e be, jIvanA svabhAv thaI gayA chhe. 3. jIvanA asti ane nAsti e banne svabhAvane kramathI kahevA hoy to ‘jIv asti-nAsti banne dharmamay chhe’ em bolAy chhe tethI jIv ‘syAt asti- nAsti’ chhe; e trIjo bhang thayo.
Page 300 of 655
PDF/HTML Page 355 of 710
single page version
a. 4 upasanhAr ] [ 299
4. asti ane nAsti e banne, jIvanA svabhAv chhe topaN te banne ek sAthe kahevA ashakya chhe, e apekShAe jIv ‘syAt avaktavya’ chhe; e chotho bhang thayo.
pa. jIvanun svarUp je vakhate astithI kahI shakAy chhe te vakhate nAsti tathA bIjA guNo vagere kahI shakatA nathI-avaktavya chhe; tethI jIv ‘syAt asti- avaktavya’ chhe; e pAnchamo bhang thayo.
6. jIvanun svarUp je vakhate nAstithI kahI shakAy chhe te vakhate asti tathA bIjA guNo vagere kahI shakatA nathI- avaktavya chhe; tethI jIv ‘syAt nAsti- avaktavya’ chhe; e chhaThTho bhang thayo.
7. syAt asti ane syAt nAsti e banne bhang kramathI vaktavya chhe paN yugapat vaktavya nathI, tethI jIv ‘syAt asti-nAstivaktavya’ chhe; e sAtamo bhang thayo.
jIv syAt asti chhe. 1. jIv syAt nAsti chhe. ra. jIv syAt asti - nAsti chhe. 3. jIv syAt avaktavya chhe. 4. jIv syAt asti-avaktavya chhe. pa. jIv syAt nAsti-avaktavya chhe. 6. jIv syAt asti-nAsti-avaktavya chhe. 7.
‘syAt’no artha keTalAk ‘sanshay kare chhe, parantu te tadna bhUl chhe; ‘kathanchit koI apekShAe’ evo teno artha thAy chhe, syAt kathanathI (syAdvAdathI) vastusvarUpanA gnAnanI visheSh draDhatA thAy chhe.
‘asti’ te svAshray chhe, tethI nishchayanaye asti chhe, ane nAsti te parAshray chhe mATe vyavahAranaye nAsti chhe. bAkInA pAnche bhango vyavahAranaye chhe kemake teo ochhe ke vadhAre anshe paranI apekShA rAkhe chhe.
‘asti’nA nishchay asti ane vyavahAr asti em be bhed paDI shake chhe. jIvano shuddha paryAy te nishchayanaye asti chhe kem ke te jIvanun svarUp chhe. ane vikArI paryAy te vyavahAranaye astirUp chhe kem ke te jIvanun svarUp nathI. vikArI paryAy astirUp chhe kharo, parantu te TALavAyogya chhe; vyavahAranaye te jIvano chhe ane nishchayanaye jIvano nathI.
Page 301 of 655
PDF/HTML Page 356 of 710
single page version
300 ] [ mokShashAstra
‘asti’no artha ‘sat’ thAy chhe, sat utpAdavyayadhrauvyayukta hoy chhe; temAn dhrauvya te nishchayanaye asti chhe ane utpAd-vyay te vyavahAranaye asti chhe. jIvanun dhrauvya svarUp trikALI akhanD shuddha chaitanyachamatkAr mAtra chhe, te kadI vikAr pAmatun nathI; mAtra utpAdarUp paryAyamAn paralakShe kShaNik vikAr thAy chhe. jIv potAnun svarUp samajIne jyAre potAnA dhrauvyasvarUp taraph vaLe chhe tyAre shuddha paryAy pragaTe chhe.
shrutapramANano ek ansh te nay chhe. jyAn shrutapramAN na hoy tyAn nay hoy nahi; jyAn nay hoy tyAn shrutapramAN hoy ja. pramAN te banne nayonA viShayanun yathArtha gnAn kare chhe; tethI asti-nAstinun ek sAthe gnAn te pramANagnAn chhe.
ahIn jIv gney chhe; gneyano ansh te nikShep chhe. asti, nAsti vagere bhango te jIvanA ansho chhe. jIv svagney chhe ane asti, nAsti vagere svagneyanA ansharUp nikShep chhe; A bhAvanikShep chhe. tenun yathArtha gnAn te nay chhe. nikShep te viShay chhe ane nay te teno viShay karanAr (viShayI) chhe.
jIv svagney chhe tem ja pote gnAnasvarUp chhe. dravya-guN-paryAy gney chhe ane teno trikALI jANavAno svabhAv te guN chhe; tathA gnAnano vartamAn paryAy te svagneyane jANe chhe. svagneyane jANavAmAn jo svaparanun bhedavignAn hoy to ja gnAnano sAcho paryAy chhe.
1. vastunun svarUp anekAnta chhe. jemAn anek ant eTale ke dharma hoy te anekAnt kahevAy chhe. te dharmomAn astitva, nAstitva, ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, apekShAtva, anapekShAtva, daivasAdhyatva, pauruShasAdhyatva, hetusAdhyatva, AgamasAdhyatva, antarangatva, bahirangatva, dravyatva, paryAyatva, ityAdi dharmo to sAmAnya chhe; ane jIvatva, ajIvatva, sparshatva-rasatva-gandhatva-varNatva, shabdatva, shuddhatva, ashuddhatva, mUrtatva, amUrtatva, sansAritva, siddhatva, avagAhahetutva, gatihetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva
Page 302 of 655
PDF/HTML Page 357 of 710
single page version
a. 4 upasanhAr ] [ 301 ityAdi visheSh dharmo chhe. vastu samajavAne mATe prashna UThatAn prashna vashathI te dharmonA sambandhamAn vidhi-niShedharUp vachananA sAt bhang thAy chhe. te sAt bhangomAn ‘syAt’ evun pad lagADavun. ‘kathanchit’-‘koI prakAre’ evA arthamAn ‘syAt’ shabda chhe; tenA vaDe vastune anekAnta svarUpe sAdhavI.
(1) vastu syAt astitvarUp chhe em koI prakAre-potAnA dravya-kShetra-kAL- bhAvapaNe astitvarUp kahevAy chhe. 1. vastu syAt nAstitvarUp chhe- em paravastunAn dravya-kShetra-kAL-bhAvapaNe nAstitvarUp kahevAy chhe. 2. vaLI vastu syAt astitvanAstitvarUp chhe-em vastumAn asti-nAsti banne dharmo rahelA chhe; te vachan vaDe kramathI kahI shakAy chhe. 3. vaLI vastu syAt avaktavya chhe; joke vastumAn asti, nAsti banne dharmo ek ja vakhate rahelA chhe topaN vachan vaDe ek sAthe banne dharmo kahI shakAtA nathI; tethI koI prakAre vastu avaktavya chhe. 4. astitvapaNe vastusvarUp kahI shakAy chhe, paN asti-nAsti banne dharmo vastumAn ek sAthe rahelA chhe, tethI vastu kahI shakAtI nathI. A rIte vastu vaktavya paN chhe ane avaktavya paN chhe; tethI syAt astitva avaktavya chhe. pa. ej pramANe (-astitvanI jem) vastune syAt nAstitva avaktavya kahevI. 6. vaLI banne dharma krame kahI shakAy paN ek sAthe kahI shakAy nahi tethI vastune syAt astitva -nAstitva avaktavya kahevI. 7. upar pramANe sAt bhang vastumAn sambhave chhe.
(2) e pramANe ekatva, anekatva vagere sAmAnya dharmo par te sAt bhang vidhiniShedhathI lagADavA. jyAn je apekShA sambhave te lagADavI. vaLI te ja pramANe jIvatva, ajIvatva Adi visheShadharmomAn te bhango lagADavA. jem ke-jIv nAmanI vastu chhe te syAt jIvatva chhe, syAt ajIvatva chhe, ityAdi prakAre lagADavA. tyAn A pramANe apekShA samajavI ke-jIvano potAno jIvatva dharma jIvamAn chhe tethI jIvatva chhe, par-ajIvano ajIvatvadharma jIvamAn nathI topaN jIvanA bIjA (-gnAn sivAyanA) dharmone mukhya karIne kahIe tyAre te dharmonI apekShAe ajIvatva chhe; ityAdi sAt bhang lagADavA. tathA anant jIvo chhe tenI apekShAe eTale ke potAnun jIvatva potAmAn chhe ane paranun jIvatva potAmAn nathI tethI par jIvonI apekShAe ajIvatva chhe; e pramANe paN ajIvatva dharma sAdhI shakAy chhe-kahI shakAy chhe. A pramANe anAdinidhan anant jIv, ajIv vastuo chhe. te darekamAn potapotAnA dravyatva, paryAyatva vagere anant dharmo chhe. te dharmo sahit sAt bhangathI vastune sAdhavI-siddha karavI.
Page 303 of 655
PDF/HTML Page 358 of 710
single page version
302 ] [ mokShashAstra
(3) vastunA sthUL paryAyo chhe te paN chirakAlasthAyI anek dharmarUp hoy chhe. jem ke-jIvamAn sansArIparyAy ane siddhaparyAy. vaLI sansArImAn tras, sthAvar; temAn manuShya, tiryanch ityAdi. pudgalamAn aNu, skandha tathA ghaT, paT vagere. te paryAyone paN kathanchit vastupaNun sambhave chhe. te paN upar pramANe ja sAt bhangathI sAdhavun; temaj jIv ane pudgalanA sanyogathI thayelA Asrav, bandh, samvar, nirjarA puNya, pAp, mokSha vagere bhAvomAn paN, ghaNA dharmapaNAnI apekShAe tathA paraspar vidhi-niShedh vaDe, anek-dharmarUp kathanchit vastupaNun sambhave chhe; te saptabhang vaDe sAdhavun.
(4) e niyamapUrvak jANavun ke darek vastu anek dharmasvarUp chhe, te sarvane anekAntasvarUp jANIne je shraddhA kare ane te pramANe ja lokane viShe vyavahAr pravartAve te samyagdraShTi chhe. jIv, ajIv, Asrav, bandh, puNya, pAp, samvar, nirjarA ane mokSha e nav padArtho chhe temane te ja pramANe saptabhang vaDe sAdhavA. tenun sAdhan shrutagnAnapramAN chhe.
(1) shrutagnAnanA be bhed chhe- dravyArthik ane paryAyArthik; vaLI tenA (dravyArthik ane paryAyArthikanA) naigam, sangrah, vyavahAr, RujusUtra, shabda, samabhirUDh ane evambhUtanay e sAt bhed chhe; temAnA pahelA traN bhed dravyArthikanA chhe ane bAkInA chAr bhed paryAyArthikanA chhe. ane tenA paN utarottar bhed, jeTalA vachananA prakAr chhe teTalA chhe. tene pramANasaptabhangI ane nayasaptabhangInA vidhAn vaDe sAdhavAmAn Ave chhe. A pramANe pramAN ane nayadvArA jIvAdi padArthone jANIne shraddhAn kare te shuddha samyagdraShTi hoy chhe.
(ra) vaLI ahIn eTalun visheSh jANavun ke, nay chhe te vastunA ek ek dharmano grAhak chhe. te darek nay potapotAnA viShayarUp dharmane grahaN karavAmAn samAn chhe, topaN vaktA potAnA prayojanavash temane mukhya-gauN karIne kahe chhe jem ke jIv nAmanI vastu chhe, temAn anek dharmo chhe topaN chetanapaNun, prANadhAraNapaNun vagere dharmo ajIvathI asAdhAraN dekhIne, jIvane ajIvathI judo darshAvavAnA prayojanavash, te dharmone mukhya karIne vastunun nAm ‘jIv’ rAkhyun. ej pramANe vastunA sarva dharmomAn prayojanavash mukhya-gauN karavAnun jANavun.
Page 304 of 655
PDF/HTML Page 359 of 710
single page version
a. 4 upasanhAr ] [ 303 chhe ane gauNane vyavahAr kahyo chhe. temAn abhedadharmane to mukhya karIne tene nishchayano viShay kahyo ane bhedanayane gauN karIne tene vyavahAr kahyo. dravya to abhed chhe, tethI nishchayano Ashray dravya chhe; ane paryAy bhedarUp chhe, tethI vyavahArano Ashray paryAy chhe. temAn prayojan A pramANe chhe ke, bhedarUp vastune sarva lok jANe chhe, temane bhedarUp vastu ja prasiddha chhe, tethI karIne lok paryAyabuddhi chhe. jIvanA nar, nArakAdi paryAyo chhe, tathA rAg-dveSh, krodh-mAn-mAyA-lobh Adi paryAyo chhe tem ja gnAnanA bhedarUp matignAnAdik paryAyo chhe. te paryAyone ja loko jIv samaje chhe; tethI (- arthAt te paryAyabuddhi chhoDAvavAnA prayojanathI) te paryAyamAn abhedarUp anAdi-anant ek bhAv je chetanAdharma chhe tene grahaN karI nishchayanayano viShay kahIne jIvadravyanun gnAn karAvyun, ane paryAyAshrit je bhedanay tene gauN karyo; tathA abhedadraShTimAn te bhed dekhAtA nathI tethI abhedanayanI draDh shraddhA karAvavA mATe kahyun ke-je paryAyanay chhe te vyavahAr chhe, abhUtArtha chhe, asatyArtha chhe. bhedabuddhitA ekAntanun nirAkaraN karavA mATe A kathan jANavun.
(ra) ahIn em na samajavun ke je bhed chhe tene asatyArtha kahyA chhe. tethI bhed te vastunun svarUp ja nathI. ‘bhed nathI’ em jo sarvathA mAne to te anekAntane samajyA nathI, sarvathA ekAnt shraddhAthI te mithyAdraShTi chhe. adhyAtmashAstro viShe jyAn nishchay-vyavahAranay kahyA chhe tyAn paN te banne nA paraspar vidhi-nidheSh vaDe saptabhangIthI vastu sAdhavI. ek nayane sarvathA satyArtha mAne ane ekane sarvathA asatyArtha mAne to mithyA shraddhA thAy chhe, mATe tyAn paN ‘kathanchit’ jANavun.
(1) ek vastunun bIjI vastumAn AropaN karIne prayojan sAdhavAmAn Ave tyAn upachAr nay kahevAy chhe; te paN vyavahAramAn ja garbhit chhe e kahyun chhe. jyAn prayojan ke nimitta hoy tyAn te upachAr pravarte chhe. dhIno ghaDo em kahIe tyAre, mATInA ghaDAnA Ashraye dhI bharelun chhe temAn vyavahArIjanone AdhAr-Adhey bhAv bhAse chhe; tene pradhAn karIne (dhIno ghaDo) kahevAmAn Ave chhe. jo ‘dhIno ghaDo chhe’ em ja kahIe to lok samaje ane ‘dhIno ghaDo’ mangAve tyAre laI Ave; mATe upachAr viShe paN prayojan sambhave chhe. tathA jyAn abhedanayane mukhya karavAmAn Ave tyAn abhedadraShTimAn bhed dekhAtA nathI, chhatAn te vakhate temAn (abhedanayanI mukhyatAmAn) ja bhed kahe chhe te asatyArtha chhe. tyAn paN upachAranI siddhi gauNapaNe hoy chhe.
Page 305 of 655
PDF/HTML Page 360 of 710
single page version
304 ] [ mokShashAstra
(1) A mukhya-gauNanA bhedane samyagdraShTi jANe chhe; mithyAdraShTi anekAnta vastune jANato nathI ane sarvathA ek dharma upar draShTi paDe tyAre te ek dharmane ja sarvathA vastu mAnIne vastunA anya dharmone to sarvathA gauN karIne asatyArtha mAne athavA to anya dharmono sarvathA abhAv ja mAne chhe. em mAnavAthI mithyAtva draDh thAy chhe. jyAn sudhI jIv yathArtha vastusvarUp jANavAno puruShArtha karato nathI tyAn sudhI yathArtha shraddhA thatI nathI. A anekAnta vastune pramAN-nay vaDe sAtabhangathI sAdhavI te samyaktvanun kArya chhe, tethI tene paN samyaktva ja kahIe chhIe-em jANavun. jinamatanI kathanI anek prakAre chhe te anekAntarUpe samajavI.
(ra) A saptabhangInA asti ane nAsti e be pratham bhedo khAsalakShamAn levA jevA chhe; te be bhedo em batAve chhe ke jIv potAmAn savaLA ke avaLA bhAv karI shake paN paranun kAI karI shake nahi, temaj paradravyarUp anya jIvo ke jaD karma vagere sau potapotAmAn kArya karI shake paN te koI A jIvanun bhalun, bUrun kAI karI shake nahi; mATe paravastuo taraphathI lakSha uThAvI ane potAmAn paDatA bhedone gauN karavA mATe te bhedo uparathI paN lakSha uThAvI laIne potAnA trikALI abhed shuddha chaitanyasvarUp upar draShTi ApavI; tene Ashraye nishchayasamyagdarshan pragaTe chhe. tenun phaL agnAnano nAsh thaIne upAdeyanI buddhi ane vItarAgatAnI prApti chhe.
1. anekAnta vastune parathI asang batAve chhe. asangapaNAnI svatantra shraddhA te asangapaNAnI khIlavaTano upAy chhe; parathI judApaNun te vastuno svabhAv chhe.
ra. anekAnt vastune ‘svapaNe chhe ane parapaNe nathI’ em batAve chhe. parapaNe AtmA nathI tethI paravastunun kAI paN karavA AtmA samartha nathI; ane paravastu na hoy tethI AtmA dukhI paN nathI.
‘tun tArApaNe chho’ to parapaNe nathI ane paravastu anukUL hoy ke pratikUL hoy tene pheravavA tun samartha nathI. bas! ATalun nakkI kar to shraddhA, gnAn ane shAnti tArI pAse ja chhe.
3. anekAnta vastune svapaNe sat batAve chhe. satne sAmagrInI jarUr nathI, sanyoganI jarUr nathI; paN satne satnA nirNayanI jarUr chhe ke ‘satpaNe chhun, parapaNe nathI.’