Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Sutra: 38-39 (Chapter 3),1 (Chapter 4),2 (Chapter 4),3 (Chapter 4),4 (Chapter 4),5 (Chapter 4),6 (Chapter 4),7 (Chapter 4),8 (Chapter 4),9 (Chapter 4),10 (Chapter 4),11 (Chapter 4),12 (Chapter 4),13 (Chapter 4),14 (Chapter 4),15 (Chapter 4),16 (Chapter 4),17 (Chapter 4),18 (Chapter 4),19 (Chapter 4),20 (Chapter 4),21 (Chapter 4); Upsanhar; Fourth Chapter Pg. 271 to 306.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 36

 

text version




Page 269 of 655
PDF/HTML Page 324 of 710
single page version

a. 3 sUtra 39 ] [ 267 jambudvIp chhe. jambudvIpanI vachamAn ek lAkh yojan sumeru parvat chhe, ek hajAr yojan jamInanI andar tenun mUL chhe, navvANun hajAr yojan jamInanI upar chhe, ane chAlIsh yojananI tenI chUlikA (choTalI) chhe.

ra. jambudvIpanI vachamAn pashchim-pUrva lAmbA chha kulAchal (parvat) chhe, tenAthI jambudvIpanA sAt khanD thaI gayA chhe, te sAt khanDonA nAm-bharat, haimavat, hari, videh, ramyak, hairaNyavat ane airAvat chhe.

(ra) uttarakuru–devakuru
videhakShetramAn merunI uttar taraph uttarakuru tathA dakShiN taraph devakuru kShetra chhe.
(3) lavaNasamudra

jambudvIpanI chAre taraph khAInI mAphak vinTAyelo be lAkh yojan pahoLo lavaN samudra chhe.

(4) dhAtakIkhanDadvIp

lavaNasamudranI chAre bAju vinTAel chAr lAkh yojan pahoLo dhAtakIkhanDadvIp chhe. A dvIpamAn meru parvat chhe, tem ja kShetra tathA kulAchal (parvat) vagerenI badhI rachanA jambudvIpathI bamaNI chhe.

(pa) kAlodadyi samudra
dhAtakIkhanDanI chArebAjuthI vinTAyel ATh lAkh yojan pahoLo kAlodadyi samudra chhe.
(6) puShkaradvIp

1. kAlodadhisamudranI chAre bAju vinTAyel soL lAkh yojan pahoLo puShkaradvIp chhe. A dvIpanI vachovach valay (chUDInA) AkAre pRithvI upar ek hajAr bAvIs (10rar) yojan pahoLo, sattaraso ekavIs (17ra1) yojan Uncho ane chAraso sattAvIsh (4ra7) yojan jamInanI andar jaDavALo mAnuShottar parvat chhe, ane tenAthI puShkaradvIpanA be khanD thayA chhe.

ra. puShkaradvIpanA pahelA ardhAbhAgamAn jambudvIpathI bamaNI arthAt dhAtakI khanDanI barAbar sarve rachanA chhe.

(7) naralok (manuShyakShetra)

jambudvIp, dhAtakIkhanD, puShkarArdha (puShkaradvIpano ardho bhAg), lavaNasamudra ane kAlodadhisamudra- eTalA kShetrane naralok kahevAy chhe.


Page 270 of 655
PDF/HTML Page 325 of 710
single page version

268 ] [ mokShashAstra

(8) bIjA dvIpo tathA samudro

puShkaradvIpathI AgaL paraspar ekabIjAthI vinTAyelA bamaNAbamaNA vistAravALA madhyalokanA chheDA sudhI dvIpo tathA samudro chhe.

(9) karmabhUmi ane bhogabhUminI vyAkhyA

jyAn asi, masi, kRuShi, sevA, shilpa ane vANijya e ShaTkarmonI pravRutti hoy te karmabhUmi chhe. jyAn te pravRutti na hoy tene bhogabhUmi kahevAy chhe.

(10) pandar karmabhUmio

pAnch meru sambandhI pAnch bharat, pAnch airAvat ane (devakuru tathA uttarakuru sivAyanA) pAnch videh -em kul pandar karmabhUmio chhe.

(11) bhogabhUmio

pAnch haimavat ane pAnch hairaNyavat e das kShetro jaghanya bhogabhUio chhe, pAnch hari ane pAnch ramyak e das kShetro madhyam bhogabhUmio chhe ane pAnch devakuru tathA pAnch uttarakuru e das kShetro utkRuShTa bhogabhUmio chhe.

(1r) bhogabhUmi ane karmabhUmi jevI rachanA

manuShyakShetranI bahAranA badhA dvIpomAn jaghanya bhogabhUmi jevI rachanA chhe, parantu svayambhUramaN dvIpanA uttarArdhamAn tathA samasta svayambhUramaN samudramAn ane chAre khUNAnI pRithvIomAn karmabhUmi jevI rachanA chhe. lavaNasamudra ane kAlodadhisamudramAn 96 antardvIpachhe, tyAn kubhogabhUminI rachanA chhe ane manuShyo ja rahe chhe, te manuShyonI AkRutio anek prakAranI kutsit chhe.

svayambhUramaN dvIpanA uttarArdhane, svayambhUramaN samudrane ane chAre khUNAne karmabhUmi jevA kahevAy chhe; kAraN ke karmabhUmimAn ane tyAn vikalatray (be indriyathI chaturindriy) jIvo chhe ane bhogabhUmimAn vikalatray jIvo nathI. tiryaglokamAn panchendriy tiryanch rahe chhe, paN jaLachar tiryancho lavaNasamudra, kAlodadhisamudra ane svayambhUramaNasamudra sivAy anya samudromAn nathI. svayambhUramaN samudrane pharatA khUNA sivAyanA bhAgane tiryaglok kahevAmAn Ave chhe.

upasanhAr

A kShetro (lok) koIe banAvyAn nathI paN anAdi anant chhe. svarga-narak ane dvIp-samudra Adi je chhe te anAdithI e ja pramANe chhe, ane sadAkAL em ja


Page 271 of 655
PDF/HTML Page 326 of 710
single page version

a. 3 upasanhAr ] [ 269 raheshe. jem jIvAdik padArtho A lokamAn anAdinidhan chhe tem A paN anAdi- nidhan samajavA.

A rIte, yathArtha shraddhAnavaDe lokamAn sarva padArtho akRutrim, judA judA, anAdi-nidhan jANavA. je koI kRutrim gharabAr-indriyagamya vastuo navI dekhAy chhe te to anAdinidhan pudgaladravyonA sanyogI paryAyo chhe, temAnA pudgalo kAI navA banyA nathI. mATe jo jIvanirarthak bhram vaDe sAch-jUThano ja nishchay na kare to te sAchun svarUp jANe nahi. darek jIv potAnI shraddhAnun phaL pAme chhe mATe lAyak jIvoe samyakshraddhA karavI.

sAt narakabhUmi. bIl, leshyA, AyuShya, dvIp, samudra, parvat, sarovar, nadI, manuShya-tiryanchanAn AyuShya ItyAdinun varNan karI shrI AchAryadeve trIjo adhyAy pUro karyo.

A rIte, trIjA adhyAyamAn adholok ane madhyalokanun varNan karyu. have, urdhvalokanun varNan chothA adhyAyamAn Avashe.

e pramANe shrI umAsvAmI virachit mokShashAstranA
trIjA adhyAyanI gujarAtI TIkA pUrI thaI.

Page 272 of 655
PDF/HTML Page 327 of 710
single page version

mokShashAstra gujarAtI TIkA
adhyAy chotho

bhUmikA

A shAstranA pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAn samyagdarshan-gnAn-chAritranI ekatA te mokShamArga chhe em jaNAvyun. tyAr pachhI bIjA sUtramAn samyagdarshananun lakShaN ‘tattvArthashraddhAn’ chhe em kahyun. pachhI je tattvonA yathArtha shraddhAnathI samyagdarshan thAy chhe tenAn nAmo ApI, sAt tattvo chhe em chothA sUtramAn jaNAvyun. te sAt tattvomAnthI pratham jIvatattva chhe. te jIvanun svarUp samajAvavA mATe bIjA adhyAyamAn jIvanA bhAvo, jIvanun lakShaN, indriyo-janma-sharIr vagere sAtheno sansArI jIvono nimitta-naimittik-sambandh kevA prakArano hoy chhe te jaNAvyun.

trIjA adhyAyamAn, chAr prakAranA sansArI jIvomAnthI nArakI jIvonun varNan Apyun; jIvone rahevAnAn sthAno jaNAvyAn ane temAnthI manuShyone tathA bIjA jIvone rahevAnAn kShetro kayA chhe te jaNAvyun. temaj manuShyo tathA tiryanchonAn AyuShya vagere sambandhI keTalIk bAbato varNavI.

e pramANe sansAranI chAr gatinA jIvomAnthI manuShya, tiryanch ane nArak e traNanun varNan trIjA adhyAyamAn AvI gayun; have devone lagato adhikAr bAkI rahe chhe. te A chothA adhyAyamAn mukhyapaNe ApavAmAn Avyo chhe. A rIte, pUrve adhyAy ra, sUtra 10mAn jIvanA be bhed (sansArI ane mukta) jaNAvyA hatA temAnthI sansArI jIvo sambandhI adhikAr AvI jatAn mukta jIvono adhikAr bAkI rahe chhe; muktajIvono viShay dasamA adhyAyamAn varNavyo chhe.

Urdhvalokanun varNan
devonA bhed
देवाश्चतुर्णिकायाः।। १।।

artha– devo chAr samUhavALA chhe arthAt devanA chAr bhed chhe-1. bhavanavAsI, ra. vyantar, 3. jayotiShI ane 4. vaimAnik.


Page 273 of 655
PDF/HTML Page 328 of 710
single page version

272 ] [ mokShashAstra

TIkA

dev = je jIv devagatinAmakarmanA udayane vash anek dvIp, samudra tathA parvatAdi ramaNIk sthAnomAn krIDA kare tene dev kahevAy chhe. ।। 1।।

pahelA traN prakAranA devonI leshyA
आदितस्त्रिषु पोतांतलेश्याः।। २।।

artha– prathamanA traN prakAranA nikAyomAn pIt sudhI arthAt kRiShNa, nIl, kApot ane pIt-e chAr leshyA hoy chhe.

TIkA

(1) kRiShNa = kALI. nIl = gaLInA ranganI. kApot = kAbarachItarI. kabUtaranA rang jevI. pIt = pILI.

(ra) A varNan bhAvaleshyAnun chhe. vaimAnik devonI bhAvaleshyAnun varNan A adhyAyanA raramAn sUtramAn Apel chhe. ।। ra।।

chAr nikAy devonA peTA bhedo
दशाष्टपंचद्वादशविकल्पाः कल्पोपपन्नपर्यंताः।। ३।।

artha– kalpoShapanna (soLamAn svarga sudhI) devo paryant. te chAr prakAranA devonA kramathI dash, ATh, pAnch ane bAr bhed chhe.

TIkA

bhavanavAsInA das, vyantaranA ATh, jayotiShInA pAnch ane kalpopapannanA bAr bhed chhe. [kalpopapanna te vaimAnik jAtanA ja chhe.] ।। 3।।

chAr prakAranA devonA sAmAnya bhed
ईद्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारिषदात्मरक्षलोकपालानीकप्रकीर्णकाभि–
योग्यकिल्विषिकाश्वैकशः।। ४।।

artha– upar kahelA chAr prakAranA devomAn darekanA das bhed chhe-1. indra, ra. sAmAnik, 3. trAyastrinsh, 4. pAriShad, pa. AtmarakSha, 6. lokapAL, 7. anIk, 8. prakIrNak, 9. Abhiyogya ane 10. kilviShik.


Page 274 of 655
PDF/HTML Page 329 of 710
single page version

a. 4 sUtra 4-pa ] [ 273

TIkA

1. indra = je dev bIjA devomAn nahi rahetI evI aNimAdik RuddhiothI sahit hoy tene indra kahevAy chhe, te dev rAjA samAn hoy chhe. [like a king]

ra. sAmAnik = je devanun AyuShya, vIrya, bhog, upabhog vagere indrasamAn hoy chhe, topaN AgnArUpI aishvaryathI rahit hoy chhe te sAmAnik kahevAy chhe, te dev pitA ke gurutulya hoy chhe. [like father, teacher]

3. trAyastrinsh = je dev mantrI-purohitanA sthAn upar hoy chhe tene trAyastrinsh kahevAmAn Ave chhe. ek indranI sabhAmAn AvA devo tetrIs ja hoy chhe. [ministers]

4. pAriShad = je dev indra nI sabhAmAn besavAvALA hoy chhe tene pAriShad kahevAmAn Ave chhe. [courtiers]

pa. AtmarakSha = je dev angarakShak samAn hoy chhe tene AtmarakShak kahevAmAn Ave chhe. [Body guards]

nondha– joke devomAn ghAt vagere hotun nathI topaN Ruddhi-mahimAne arthe AtmarakShak devo hoy chhe.

6. lokapAL = je dev koTavAL (phojadAr) nI mAphak lokanun pAlan kare tene lokapAL kahevAmAn Ave chhe. [police]

7. anIk = je dev pAyadaL vagere sAt prakAranI senAmAn vibhakta rahe chhe tene anIk kahevAmAn Ave chhe. [army]

8. prakIrNak = je dev nagaravAsI samAn hoy tene prakIrNak kahevAmAn Ave chhe. [people]

9. Abhiyogya = je dev dAsonI mAphak savArI AdimAn kAm Ave tene Abhiyogya kahevAy chhe. A prakAranA devo ghoDA, sinh, hans vagere prakAranA vAhanorUpe (bIjA devonA upayog mATe) pote potAne banAve chhe. [conveyances]

10. kilviShik = je dev chAnDALAdinI mAphak halakun kAm karavAvALA hoy tene kilviShik kahevAmAn Ave chhe. [servile grade]।। 4।।

vyantar ane jyotiShI devomAn indra vagere bhedonI visheShatA

त्रायस्त्रिंशलोकपालवर्ज्या व्यन्तरज्योतिष्काः।। ५।।

artha– upar je das bhedo kahyA temAnthI trAyastrinsh ane lokapAL evA bhedo

Page 275 of 655
PDF/HTML Page 330 of 710
single page version

274 ] [ mokShashAstra vyantar ane jyotiShI devomAn hotA nathI arthAt te be bhedone chhoDIne bAkInA ATh bhedo hoy chhe. ।। pa।।

devomAn indronI vyavasthA
पूर्वयोद्वींन्द्राः।। ६।।
artha– pahelA be bhavanavAsI ane vyantaromAn-darek bhedamAn babbe indra hoy chhe.
TIkA

(1) bhavanavAsInA das bhed chhe, tethI temAn vIs indro hoy chhe. vyantaronA ATh bhed chhe, tethI temAn soL indro hoy chhe; ane bannemAn teTalA ja (indra jeTalA ja) pratIndra hoy chhe.

(ra) je dev yuvarAj samAn athavA indra samAn hoy arthAt je dev Indra jevun kArya kare tene pratIndra kahevAy chhe. (tralok pragnapti pAnun 118-119).

(3) shrI tIrthankar bhagavAn so indrothI pUjya chhe, te so indro nIche pramANe chhe-
40 bhavanavAsInA-vIs indro ane vIs pratIndro.
3r vyantaranA-soL indro ane soL pratIndro.
ra4 soL svargamAnthI-prathamanA chAr devalokanA chAr, madhyanA ATh devalokanA

chAr ane antanA chAr devalokanA chAr-em bAr indro ane bAr pratIndro.

ra jyotiShI devomAn-chandramA indra ane sUrya pratIndra.
1 manuShyamAn-chakravartI indra.
1 tiryanchamAn-aShTApad-sinh indra.
100
[yogasAr-shIlaprasAdajIkRut TIkA pAnun 136] ।। 6।।
devomAn kAmasevan sambandhI varNan
कायप्रवीचारा आ णेशानात्।। ७।।

artha– aishAnasvarga sudhInA devo (arthAt bhavanavAsI, vyantar, jyotiShI ane pahelA tathA bIjA svarganA devo) manuShyonI mAphak sharIrathI kAmasevan kare chhe. (pravIchAr = kAmasevan)


Page 276 of 655
PDF/HTML Page 331 of 710
single page version

a. 4 sUtra 8-9 ] [27p

TIkA

devomAn santatinI utpatti garbhadvArA thatI nathI, tem ja vIrya ane bIjI dhAtuonun banelun sharIr temane hotun nathI. temanun sharIr vaikriyik hoy chhe. mAtra mananI kAmabhogarUp vAsanA tRupta karavAno teo A upAy kare chhe. teno veg uttarottar mand hovAthI thoDAn ja sAdhanothI e veg maTI jAy chhe. nIchenA devonI vAsanA tIvra hovAthI vIryaskhalanano sambandh nahi hovA chhatAn paN sharIr sambandh thayA vinA temanI vAsanA dUr thatI nathI. tenAthI AgaLanA devomAn vAsanA k kmand hoy chhe tethI teo AlinganamAtrathI santoSh mAne chhe. AgaL AgaLanA devonI vAsanA tethI paN mand hovAthI rUp dekhavAthI tathA shabda sAmbhaLavAthI ja temanI vAsanA shAnt thaI jAy chhe. tethI AgaLanA devone chintavanamAtrathI kAmashAnti thaI jAy chhe. kAmechchhA soLamA svarga sudhI chhe, tyAr pachhInA devone kAmechchhA utpanna ja thatI nathI. ।। 7।।

शेषाः स्पर्शरूपशब्दमनः प्रवीचाराः।। ८।।

artha– bAkInAn svarganA devo devIonA sparshathI, rUp dekhavAthI, shabda sAmbhaLavAthI ane mananA vichArothI kAmasevan kare chhe.

TIkA

trIjA ane chothA svarganA devo devAnganAonA sparshathI, pAnchamAthI AThamA svarga sudhInA devo devIonun rUp dekhavAthI, navamAthI bAramA svarga sudhInA devo devIonA shabda sAmbhaLavAthI ane teramAthI soLamA svarga sudhInA devo devIo sambandhI mananA vichAramAtrathI tRupta thaI jAy chhe-temanI kAmechchhA teTalAthI shAnt thaI jAy chhe. ।। 8।।

परेऽप्रवीचाराः।। ९।।

artha– soLamA svargathI AgaLanA devo kAmasevan rahit hoy chhe. (temane kAmechchhA ja utpanna thatI nathI to pachhI tenA pratikAranun shun prayojan?)

TIkA
(1) A sUtramAn ‘परे’ shabdathI kalpAtIt (soLamA svargathI uparanA)

samasta devono sangrah karavAmAn Avyo chhe; tethI em samajavun ke achyut (soLamA) svarganI upar nav graiveyakanA 309 vimAn, nav anudish vimAn ane pAnch anuttar vimAnamAn


Page 277 of 655
PDF/HTML Page 332 of 710
single page version

276 ] [ mokShashAstra vasanArA ahamindra chhe temane kAmasevan nathI; tyAn devAnganA nathI. [soL svarganI uparanA devomAn bhed nathI, badhA sarakhA hovAthI tene ahamindra kahevAy chhe.]

(ra) navagraiveyakanA devomAnthI keTalAk samyagdraShTi hoy chhe ane keTalAk mithyAdraShTi hoy chhe. yathAjAt dravyalingI jain muni tarIke atichAr rahit pAnch mahAvrato vagere pAL‌yAn hoy evA mithyAdraShTio paN navamI graiveyakamAn Upaje chhe; mithyAdraShTiono A utkRuShTa shubhabhAv chhe. AvA shubhabhAvo darek mithyAdraShTi jIve anantavAr karyA [juo, adhyAy 2 sUtra 10 nI TIkA pArA 10-ra1-ra3] chhatAn paN dharmano ansh ke sharUAt te jIv pAmyo nahi. AtmabhAn vagaranAn sarva vrat ane tapane bALavrat ane bALatap kahevAy chhe; evAn bALavrat ane bALatap jIv game teTalI vAr (anantI anantI vAr) kare topaN te vaDe samyagdarshan eTale ke dharmanI sharUAt thAy ja nahi; mATe jIvoe pratham AtmabhAn vaDe samyagdarshan pAmavAnI khAs jarUriyAt chhe. mithyAdraShTinA utkRuShTa shubhabhAv vaDe anshamAtra dharma thaI shake nahi. shubhabhAv te vikAr chhe ane samyagdarshan te AtmAnA shraddhAguNanI avikArI avasthA chhe. vikArathI ke vikArabhAvane vadhAravAthI avikArI avasthA pragaTe nahi paN te vikArane TALavAthI ja pragaTe. shubhabhAvathI dharma kadI thAy nahi evI mAnyatA pratham karavI joIe; e rIte pratham mAnyatAnI bhUl jIv TALe chhe ane pachhI kramekrame chAritranA doSh TALIne jIv sampUrNa shuddhatAnI prApti kare chhe.

(3) navagraiveyakanA samyagdraShTi devo ane te uparanA devo (ke je badhA samyagdraShTi ja hoy chhe) teone chothun guNasthAn ja hoy chhe. teone devAnganAno sanyog hoto nathI topaN pAnchamA guNasthAnavartI strIvALA manuShyo ane tiryancho karatAn temane vadhAre kaShAy hoy chhe em samajavun.

(4) koI jIvane kaShAyanI bAhya pravRutti to ghaNI hoy ane antarang kaShAyashakti thoDI hoy chhe. -1. tathA koIne antarang kaShAyashakti to ghaNI hoy ane bAhya pravRutti thoDI hoy tene tIvra kaShAyI kahevAmAn Ave chhe-ra. draShTAnto-

1. pahelA bhAganun draShTAnt A pramANe chhe- vyantarAdi devo kaShAyothI nagaranAshAdi kArya kare chhe topaN temane kaShAyashakti thoDI hovAthI pItaleshyA kahI chhe. ekendriyAdi jIvo kaShAy kArya karatAn (bAhyamAn) jaNAtA nathI topaN temane ghaNI kaShAyashakti hovAthI kRuShNAdi leshyAo kahI chhe.

ra. bIjA bhAganun draShTAnt A sUtra ja chhe. A sUtra em batAve chhe ke sarvArtha- siddhinA devo kaShAyarUp thoDA pravarte chhe. abrahmacharya sevatA nathI, devAnganAo temane


Page 278 of 655
PDF/HTML Page 333 of 710
single page version

a. 4 sUtra 9-10 ] [ 277 hotI nathI, chhatAn panchamaguNasthAnavartI (deshasanyamI) karatAn temane kaShAyashakti ghaNI hovAthI te chothAguNasthAnavartI-asanyamI chhe. panchamaguNasthAnavartI jIv vepAr ane abrahmacharyAdi kaShAy kAryarUp ghaNA pravartatA hoy chhe topaN temane mandakaShAyashakti hovAthI deshasanyamI kahyA chhe.

3. vaLI A sUtra em paN batAve chhe ke nav graiveyakanA mithyAdraShTi jIvone bAhya brahmacharya chhe to paN teo pahelA guNasthAne chhe ane pAnchamA guNasthAnavartI jIvo paraNe chhe tathA abrahmacharyAdi kAryarUp pravarte chhe to paN te deshasanyamI samyagdraShTi chhe.

(pa) A sUtrano siddhAnt

bAhya sanyogonA sadbhAv ke abhAvane ane bAhya pravRutti ke nivRuttine anusarIne jIvanI apavitratA ke pavitratAno nirNay karavo te nyAyaviruddha chhe; paN antarang mAnyatA ane kaShAyashakti uparathI ja jIvanI apavitratA ke pavitratAno nirNay karavo te nyAyasar chhe. mithyAdraShTi bahirAtmA (bahArathI AtmAnun mAp karanAro) hovAthI te sAcho nirNay karI shake nahi kemake tenun lakSha bAhya sanyogonA sadbhAv ke abhAv upar tathA bAhya pravRutti ke nivRutti upar hovAthI te bahAranA AdhAre nirNay kare chhe. samyagdraShTi antarAtmA (antaradraShTithI AtmAnun mAp karanAr) hovAthI teno nirNay antarang sthiti upar avalambe chhe, tethI te antarang mAnyatA ane kaShAyashakti kevI chhe te uparathI nirNay kare chhe, te kAraNe teno nirNay sAcho hoy chhe. ।। 9।।

bhavanavAsI devonA das bhedo
भवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णग्निवातस्तनितोदधि–
द्वीपदिक्कुमाराः।। १०।।

artha– bhavanavAsI devonA das bhed chhe-1. asurakumAr, ra. nAgakumAr, 3. vidyutkumAr, 4. suparNakumAr, pa. agnikumAr, 6. vAtakumAr, 7. stanitakumAr, 8. udadhikumAr, 9. dvIpakumAr ane 10. digkumAr.

TIkA

(1) ra0 varShanI nIchenA yuvAnonun jevun jIvan ane Tevo hoy chhe tevun jIvan ane Tevo A devone paN hoy chhe tethI teo ‘kumAr’ kahevAy chhe.

(ra) teonun raheThAN nIche mujab chhe-

Page 279 of 655
PDF/HTML Page 334 of 710
single page version

278 ] [ mokShashAstra

pratham pRithvI ratnaprabhAmAn traN bhUmio (Strata) chhe. temAn pahelI bhUmine

‘kharabhAg’ kahevAy chhe. temAn asurakumAr sivAyanA nave prakAranA bhavanavAsI devo rahe chhe.

je bhUmimAn asurakumAr rahe chhe te bhAgane ‘pankabhAg’ kahevAy chhe, temAn rAkShaso paN rahe chhe. ‘pankabhAg’ te ratnaprabhA pRithvIno bIjo bhAg chhe.

ratnaprabhAno trIjo (sauthI nIchalo) bhAg ‘abbahul’ kahevAy chhe. te pahelI narak chhe.

(3) bhavanavAsI devone A asurakumArAdi das prakAranI sangnA te te prakAranA nAmakarmanA udayathI chhe em jANavun. ‘je devo yuddha kare, prahAr kare te asur chhe’ em kahevun te kharun nathI arthAt te devono avarNavAd chhe ane temAn mithyAtvano bandh thAy chhe.

(4) das jAtinA bhavanavAsI devonA sAt karoD bonter lAkh bhuvano chhe; e bhuvano mahAsugandhI, mahA ramaNIk ane mahA udyotarUp chhe; ane teTalI ja sankhyAnA (7, 7r, 00, 000) jin chaityAlay chhe. das prakAranA chaityavRukSha jinapratimA vaDe birAjit hoy chhe.

(pa) bhavanavAsI devono AhAr ane shvAsano kAL

1. asurakumAradevane1 ek hajAr varSha gaye AhAranI ichchhA Upaje ane

manamAn teno vichAr AvatAn kanThamAnthI amRut jhare, vedanA vyApe nahi; pandar divas vItye shvAs le.

ra-4. nAgakumAr2, suparNakumAr4 ane dvIpakumAr9 e traN prakAranA devone

sADAbAr divas gaye AhAranI ichchhA Upaje ane sADAbAr muhUrta vItye shvAs le.

pa-7. udadhikumAr8, vidyutakumAr3 ane stanitakumAr7 e traN prakAranA devone

bAr divas gaye AhAranI ichchhA Upaje ane bAr muhUrta gaye shvAs le.

8-10. digkumAr10, agnikumArpa ane vAtakumAr6 e traN prakAranA devone

sADAsAt divas gaye AhAranI ichchhA Upaje ane sADAsAt muhUrte shvAs le.

devone kavalAhAr hoto nathI, temanA kanThamAnthI amRut jhare amRut chhe ane temane vedanA vyApatI nathI.

A adhyAyanA chheDe devonI vyavasthA batAvanArun koShTak chhe temAnthI bIjI vigato jANI levI. ।। 10।।


Page 280 of 655
PDF/HTML Page 335 of 710
single page version

a. 4 sUtra 11-12 ] [ 279

vyantar devonA ATh bhedo
व्यन्तराः किन्नरकिंपुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षसभूतपिशाचाः।। ११।।

artha– vyantar devonA ATh bhed chhe-1. kinnar, ra. kimpuruSh, 3. mahorag, 4. gandharva, pa. yakSha, 6. rAkShas, 7. bhUt ane 8. pishAch.

TIkA

(1) keTalAk vyantar devo jambudvIp tathA bIjA asankhyAt dvIpasamudromAn rahe chhe. rAkShaso ratnaprabhA pRithvInAn ‘pankabhAg’ mAn rahe chhe, ane rAkShas sivAy bIjA sAt prakAranA vyantar devo ‘kharabhAg’ mAn rahe chhe.

(ra) judI judI dishAntaramAn A devono nivAs chhe tethI tene vyantar kahevAmAn

Ave chhe. upar kahI te ATh sangnAo judA judA nAmakarmanA udayathI chhe. te sangnAono keTalAk vyutpatti mujab artha kare chhe paN te viparIt artha chhe. arthAt em kahevun te devano avarNavAd chhe ane te mithyAtvanA bandhanun kAraN chhe.

(3) pavitra vaikriyik sharIranA dhArak devo kadI paN manuShyanA ashuchimay audArik sharIr sAthe kAmasevan karatAn ja nathI; devone mAnsabhakShaN kadI hotun ja nathI. devone kanThanA amRutano AhAr hoy chhe, paN kavalAhAr hoto nathI.

(4) vyantar devonAn sthAnamAn jinapratimA sahit ATh prakAranA chaityavRukSha hoy chhe ane te mAnasthambhAdik sahit hoy chhe.

(pa) vyantar devono AvAs dvIp, parvat, samudra, desh, gAm, nagar, trik, chauTA, gharaAngaNun, rasto, galI, pANInA ghAT, bAg, van, devakuL vagere asankhyAt sthaLoe chhe. ।। 11।।

jyotiShI devonA pAnch bhedo
जयोतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णकतारकाश्च।। १२।।

artha– jyotiShI devanA pAnch prakAr chhe-1. sUrya, ra. chandramA, 3. grah, 4. nakShatra ane pa. prakIrNak tArAo.

TIkA

jyotiShI devono nivAs madhyalokamAn samadharAtaLathI 790 yojananI UnchAIthI 900 yojananI UnchAI sudhI AkAshamAn hoyachhe. sauthI nIche tArA chhe; tenAthI


Page 281 of 655
PDF/HTML Page 336 of 710
single page version

280 ] [ mokShashAstra 10 yojan Unche sUryo chhe; sUryothI 80 yojan Unche chandramAo chhe; chandramAnthI 4 yojan Unche ra7 nakShatro chhe; nakShatrothI 4 yojan Unche budhano grah, tenAthI 3 yojan Unche shukra, tenAthI 3 yojan Unche bRuhaspati, tenAthI 3 yojan Unche mangaL ane tenAthI 3 yojan Unche shani chhe; e pramANe pRithvIthI Unche 900 yojan sudhI jyotiShImanDaL chhe; teno AvAs madhyalokamAn chhe. [ahIn ra000 kosano yojan gaNavo.] ।। 1r।।

jyotiShI devonun visheSh varNan
मेरुदक्षिणा नित्यगतयो नृलोके।। १३।।

artha– upar kahelA jyotiShI devo meru parvatane pradakShiNA daIne manuShyalokamAn hameshAn gaman kare chhe.

(aDhI dvIp ane be samudrane manuShyalok kahevAmAn Ave chhe.) ।। 13।।
tenAthI thato kALavibhAg
तत्कृतः कालविभागः।। १४।।

artha– ghaDI, kalAk, divas, rAt, vagere vyavahArakALano vibhAg te gatishIl jyotiShI devo dvArA karavAmAn Ave chhe.

TIkA

kAL be prakAranA chhe -nishchayakAL ane vyavahArakAL. nishchayakALanun svarUp pAnchamA adhyAyanA raramA sUtramAn Avashe. A vyavahArakAL nishchayakALane batAvanAro chhe. ।। 14।।

sthir jyotiShI devonun svarUp
बहिरवस्थिताः।। १५।।
artha– manuShyalok (aDhI dvIp) nI bahAranA jyotiShI devo sthir chhe.
TIkA

aDhI dvIpanI bahAr asankhyAt dvIp-samudro chhe. tenA uparanA (eTale ke chhellA svayambhUramaNasamudra paryantanA) jyotiShI devo sthir chhe. ।। 1p।।

A rIte bhavanavAsI, vyantar ane jyotiShI e traN prakAranA devonun varNan pUrun thayun. have chothA prakAranA- vaimAnik devonun svarUp kahe chhe.


Page 282 of 655
PDF/HTML Page 337 of 710
single page version

a. 4 sUtra 16-17-18 ] [ 281

vaimAnik devonun varNan
वैमानिकाः।। १६।।
artha– have vaimAnik devonun varNan sharU thAy chhe.
TIkA

vimAna– je sthAnamAn rahevAvALA devo potAne visheSh puNyAtmA samaje te sthAnane vimAn kahevAy chhe.

vaimAnika– te vimAnomAn pedA thatA devone vaimAnik kahevAy chhe. badhA thaIne chorAsA lAkh satANun hajAr trevIs vimAno chhe. temAn utam mandiro, kalpavRukSho, van, bAg, vAvaDI, nagar vagere anek prakAranI rachanA hoy chhe. tenA madhyasthAnamAn je vimAn chhe te indrak vimAn kahevAy chhe; tenI pUrvAdi chAre dishAmAn pankitarUp (sIdhI lAInamAn) je vimAno chhe te shreNIbaddha vimAn kahevAy chhe, chAre dishAnI vachche antarALamAn-vidishAomAn jyAn tyAn vikharAyelAn phUlanI mAphak je vimAno chhe tene prakIrNak vimAn kahevAy chhe. e rIte indrak, shreNIbaddha ane prakIrNak em traN prakAranAn vimAno chhe. ।। 16।।

vaimAnik devonA be bhed
कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च।। १७।।
artha– vaimAnik devonA be bhed chhe-1. kalpopapanna ane ra. kalpAtIt.
TIkA

jemAn indrAdi das prakAranA bhedonI kalpanA hoy chhe evA soL svargone kalpa kahe chhe ane te kalpamAn je devo pedA thAy tene kalpopapanna kahevAy chhe; tathA soLamA svargathI upar je devo pedA thAy tene kalpAtIt kahevAy chhe. ।। 17।।

kalponI sthitino kram
उपर्युपरि।। १८।।

artha– soL svarganA ATh yugal, nav graiveyak, nav anudish ane pAnch anuttar e sarve vimAno kramathI upar upar chhe.।। 18।।


Page 283 of 655
PDF/HTML Page 338 of 710
single page version

282 ] [ mokShashAstra

vaimAnik devone rahevAnAn sthAn
सौघर्मैशानसानत्कुमारमाहेंद्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्ठशुक्रमहा–
शुक्रसतारसहस्त्रारेष्वानतप्राणतयोरारणाच्युतयोर्नवसुग्रैवेयकेषु
विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषुसर्वार्थसिद्धौ च।। १९।।

artha– saudharma-aishAn, sAnatkumAr-mAhendra, brahma-brahmottar, lAntav-kApiShTha, shukra-mahAshukra, satAr-sahastrAr-A chha yugalonAn bAr svargomAn, Anat-prANat e be svargomAn, AraN-achyut e be svargomAn, nav graiveyak vimAnomAn, nav anudish vimAnomAn ane vijay, vaijayanta, jayanta, aparAjit tathA sarvArthasiddhi e pAnch anuttar vimAnomAn vaimAnik devo rahe chhe.

TIkA

(1) nav graiveyakonAn nAm-1. sudarshan, ra. amogh, 3. suprabuddha, 4. yashodhar. pa. subhadra, 6. vishAl, 7. suman, 8. sauman ane 9. prItikar.

(ra) nav anudishanAn nAm-1. Aditya, ra. archi, 3. archimAlI, 4. vairochan, pa. prabhAs, 6. archiprabh, 7. archimadhya, 8. archirAvarta ane 9. archivishiShTha.

sUtramAn ‘anudish’nAm nathI parantu‘नवसु’padathI tenun grahaN thaI jAy chhe.

nav ane graiveyak e bannene sAtamI vibhakti lagADI chhe te batAve chhe ke ‘graiveyak’ thI ‘nav’ e judAn svarga chhe.

(3) saudharmAdik ekek vimAnamAn ekek jinamandir anek vibhUti sahit hoy chhe. vaLI indranA nagaranI bahAr ashokavan, Amravan vagere hoy chhe. te vanamAn ek hajAr yojan Unchun ane pAnchaso yojan pahoLun ek chaityavRukSha chhe. tenI chAre dishAomAn palyankAsan jinendradevanI pratimA chhe.

(4) indranA A sthAnamanDapamAn agrabhAge mAnasthambh hoy chhe, te mAnasthambhamAn tIrthankaradev gRuhasthadashAmAn hoy tyAn sudhI tene paheravA yogya AbharaNano ek ratnamay kanDiyo(paTAro) hoy chhe. temAnthI AbharaNo kADhIne indra te tIrthankaradevane pahonchADe chhe. saudharmanA mAnasthambhanA ratnamay kanDiyAmAn bharatakShetranA tIrthankaranAn AbharaN hoy chhe. aishAn svarganA mAnasthambhanA kanDiyAmAn airAvatakShetranA tIrthankaranAn AbharaN hoy chhe. sAnatkumAranA mAnasthambhanA kanDiyAmAn pUrva videhanA tIrthankaranAn AbharaN hoy chhe; mAhendranA mAnasthambhanA kanDiyAmAn pashchim videhanA tIrthankaranAn


Page 284 of 655
PDF/HTML Page 339 of 710
single page version

a. 4 sUtra 20-21 ] [ 283 AbharaN hoy chhe; tethI te mAnasthambho devathI pUjanik chhe. e mAnasthambhanI najIk ja ATh yojan pahoLun, ATh yojan lAmbun tathA Unchun upapAdagRuh chhe. te upapAdagRuhamAn be ratnamay shayyA hoy chhe, te indranun janmasthAn chhe. A upapAdagRuhanI nikaTamAn ja ghaNA shikharavALAn jinamandiro chhe. tenun visheSh varNan trilokasArAdi granthamAnthI jANavun.।। 19।।

vaimAnik devomAn uttarottar adhikatA
स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धीन्द्रियावधिविषयतोऽधिका ।। २०।।

artha– Ayusthiti, prabhAv, sukh, dhuti, leshyAnI vishuddhi, indriyano viShay ane avadhignAnano viShay e sarve upar uparanAn vimAnomAn (vaimAnik devone) adhik chhe.

TIkA

sthiti– AyukarmanA udayathI je bhavamAn rahevAnun thAy chhe te sthiti chhe. prabhAva– parane upakAr tathA nigrah karavAnI bhAvanI shakti prabhAv chhe. sukh– shAtAvedanIyanA udayathI indriyanA iShTa viShayonI sagavaD te sukh chhe. ahIn‘sukh’no artha bahAranA sanyogonI sagavaD karavo, nishchayasukh (Atmik sukh) ahIn na samajavun; nishchayasukhanI sharUAt samyagdarshanathI thAy chhe; ahIn samyagdraShTinA ke mithyAdraShTinA bhedanI apekShAe kathan nathI paN sAmAnya kathan chhe em samajavun.

dyuti– sharIranI tathA vastra, AbhUShaN, baLanI dIpti te dyuti chhe. leshyAvishuddhi– leshyAnI ujjvalatA te vishuddhi chhe; ahIn bhAvaleshyA samajavun. indriyaviShay– indriy dvArA (matignAnathI) jANavAyogya pardAthane indriyaviShay kahevAy chhe.

avadhiviShay– avadhignAnathI jANavAyogya padArtha te avadhiviShay chhe. ।। ra0।।
vaimAnik devomAn uttarottar hInatA
गतिशरीरपरिग्रहाभिमानतो हीनाः।। २१।।

artha– gati, sharIr, parigrah ane abhimAnanI apekShAe upar uparanA vaimAnik devo hIn hIn chhe.