Page 326 of 655
PDF/HTML Page 381 of 710
single page version
a. pa sUtra 14-1p ] [ 32p sthUL skandhamAn bIjA tevA koInA pradesho rahevAmAn virodh chhe ane dharmAdik dravyone to AdimAn sambandh nathI, paN pAriNAmik anAdi sambandh chhe, tethI paraspar virodh hoI shake nahi. jaL, bhasma, khAnD vagere mUrtik sanyogI dravyo paN ek kShetramAn virodh rahit rahe chhe to pachhI amUrtik evA dharma, adharma ane AkAshane sAthe rahevAmAn virodh kyAthi hoy? na ja hoy. ।। 13।।
ek pradeshathI laI sankhyAt ane asankhyAt pradesho sudhI [भाज्यः] vibhAg karavA yogya chhe-jANavA yogya chhe.
Akho lok sarva taraph sUkShma ane bAdar anek prakAranA anantAnant pudgalothI gADhogADh, ThasoThas athavA khIchokhIch bharyo chhe. e rIte samagra pudgalonun avagAhan AkhA lokamAn chhe. anantAnant pudgalo lokAkAshamAn shI rIte rahI shake chhe teno khulAso A adhyAyanA 10 mA sUtranI TIkAmAn Apyo chhe, te samajavo. ।। 14।।
asankhyAt bhAgathI laI sampUrNa lokakShetramAn chhe.
jIv tenI nAnAmAn nAnI avasthAmAn paN asankhyAt pradesho roke chhe. jIvone sUkShma athavA bAdar sharIro hoy chhe. sUkShma sharIro bAdar sharIromAnthI pasAr thaI shake chhe. ek bAdarasharIrI jIv je sthAn roke te anantAnant sUkShmasharIrI jIvone jagyA ApI shake chhe. nAnA (-sUkShma) jIvo to samasta lokamAn chhe. lokAkAshano koI pradesh jIv vinA nathI. ।। 1p।।
Page 327 of 655
PDF/HTML Page 382 of 710
single page version
326 ] [ mokShashAstra
pradeshanA sankoch ane vistAr dvArA jIv lokAkAshanA asankhyAtAdik bhAgomAn rahe chhe.
(1) jem ek moTA makAnamAn dIpak rAkhavAthI teno prakAsh samasta makAnamAn phelAI jAy chhe ane te ja dIpakane ek nAnA ghaDAmAn rAkhavAthI teno prakAsh temAn sankuchit thAy chhe; tem jIv paN moTun ke nAnun je sharIr pAme chhe temAn teTalo ja vistRut ke sankuchit thaI rahI jAy chhe; parantu kevaLInA pradesho samudghAt avasthAmAn sampUrNa lokAkAshamAn vyApta thaI jAy chhe ane siddha avasthAmAn antim sharIrathI k knyUn rahe chhe.
(2) moTAmAn moTun sharIr svayambhUramaN samudranA mahAmachchhanun chhe ke je 1000 yojan lAmbun chhe. nAnAmAn nAnun sharIr (-angulanA asankhyAtamA bhAg pramAN) labdhaparyAptak sUkShma nigodanun chhe ke je ek shvAsamAn aDhAr vakhat janme chhe tathA mare chhe.
(3) jIv svabhAvathI amUrtik chhe paN anAdithI karma sAthe ekakShetrAvagAh sambandh chhe ane e rIte nAnAn-moTAn sharIr sAthe jIvane sambandh rahe chhe. sharIrane anusAr jIvanA pradeshono sankoch-vistAr thAy chhe, evo nimitta-naimittikasambandh chhe.
(4) prashna– dharmAdik chhaye dravyone paraspar pradeshonun anupraveshan hovAthI ekatA prApta thAy chhe ke kem?
uttara– temane ekatA prApta thatI nathI. paraspar atyant milAp thavA chhatAn paN dravyo potapotAnA svabhAvane chhoDatAn nathI. kahyun chhe ke- “chhaye dravyo paraspar pravesh kare chhe, ekabIjAne avakAsh Ape chhe ane nitya meLAp hovA chhatAn potapotAnA svabhAvane chhoDatAn nathI” [panchAstikAy gAthA 7]. dravyo palaTI paraspar ek thAy nahi, kem ke teomAn pradeshe bhed chhe, svabhAve bhed chhe ane lakShaNe bhed chhe.
(pa) 12 thI 16 sudhInAn sUtro-dravyonA avagAh sambandhamAn sAmAnya- visheShAtmak eTale ke anekAntasvarUpane kahe chhe. ।। 16।।
Page 328 of 655
PDF/HTML Page 383 of 710
single page version
a. pa sUtra 17 ] [ 327 dharma ane adharmadravyano jIv–pudgal sAtheno visheSh sambandh
गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः।। १७।।
jIv ane pudgalone gati tathA sthitimAn sahAyakatA te [dharmAdharmayo upakAra] kramathI dharma ane adharmadravyano upakAr chhe.
(1) upakAr, sahAyakatA, upagrahano viShay 17 thI 22 sudhInAn sUtromAn lIdho chhe; te judAn judAn dravyonun judAn judAn prakAranun nimittapaNun batAve chhe. upakAr, sahAyakatA ke upagrahano artha ek dravya bIjA dravyanun ‘bhalun’ kare evo thato nathI; kemake sUtra 20 mAn jIvane dukh ane maraN thavAmAn pudgaladravyano upakAr chhe-em jaNAvyun chhe; tyAn em samajavun ke laukikamAn koIne koIe sagavaDatA ApyAnun kalpavAmAn Ave chhe tyAre vyavahArabhAShAmAn ek jIve bIjAno upakAr karyo-bhalun karyu em kahevAmAn Ave chhe, paN te mAtra nimittasUchak bhAShA chhe. ek dravya potAnA guN-paryAy chhoDI shakatun nathI ne bIjA dravyane ApI shakatun nathI. darekanA pradesho bIjAn dravyonA pradeshothI atyant bhinna chhe, ekabIjAnA kShetramAn paramArthe pravesh karI shakatAn nathI; ek dravyano bIjA dravyamAn trikAL abhAv chhe, tethI koI dravya bIjA dravyane kharekhar lAbh-nukasAn karI shakatun nathI. ek dravyane potAne potAnA kAraNe lAbh-nukasAn thayun tyAre bIjun kyun dravya te vakhate nimittarUp hAjar hatun-te sUchavavA mATe ‘upakAr’ shabda sUtra 17 thI 22 sudhImAn vAparyo chhe. (A bAbatamAn adhyAy 1 sUtra 14nI nIche je TIkA ApI chhe te tathA A adhyAyanA sUtra 22nI TIkA chhe te ahIn vAnchavI.)
(2) A sUtra dharma ane adharmadravyanun lakShaN kahe chhe. (3) upagrah, nimitta, apekShA, kAraN, hetu-e badhAn ‘nimitta’ batAvavA mATe paN vaparAy chhe. upakArano artha nimittakAraN thAy chhe. “koI kAryamAn je nimitta hoy tene upakAr kahe chhe.”
(juo, panDit jayachandrakRut ‘sarvArthasiddhi vachanikA’ pA. 434. ‘arthaprakAshikA’ sUtra 19nI nIche TIkA-AvRutti pahelI pA. 306. AvRutti bIjI sUratathI prakAshit pA. 202).
(4) prashna– dharma ane adharmadravya koInA dekhavAmAn AvatAn nathI mATe chhe ja nahi?
uttara– sarvagna vItarAge pratyakSha dekhI kahyun chhe mATe koInA dekhavAmAn AvatAn nathI e kharun nathI. sarvagnane pratyakSha hovAthI dharmAdi dravyo pratyakSha paN chhe. netrathI je
Page 329 of 655
PDF/HTML Page 384 of 710
single page version
328 ] [ mokShashAstra dekhAy nahi teno abhAv kahevo te vyAjabI nathI. indriyanA grahaNamAn na Ave teno abhAv mAnasho to ghaNI vastuono abhAv mAnavo paDashe. jem ke amuk peDhIonA vaDIlo, dUr AvelA desho, bhUtakALamAn thayelA puruSho, bhaviShyamAn thanArA puruSho e koI AnkhathI dekhAtA nathI tethI teno paN abhAv mAnavo paDashe; mATe te dalIl barAbar nathI. amUrtik padArthone chhadmastha anumAnapramANathI nakkI karI shake chhe. ane tethI ahIn tenun lakShaN kahyun chhe. (A adhikArane chheDe chhaye dravyonI sAbitI ApI chhe te vAncho.)।। 17।।
AkAshano upakAr chhe.
(1) je badhAn dravyone rahevAne sthAn Ape chhe tene AkAsh kahe chhe. ‘upakAr’ shabdanun anusandhAn AgaLanA sUtrathI Ave chhe.
(ra) avagAhaguN samasta dravyomAn chhe topaN AkAshamAn te guN sarvathI moTo chhe, kem ke te sarva padArthane sAdhAraN yugapad avakAsh Ape chhe. alokAkAshamAn avagAh hetu chhe paN tyAn avagAh lenArAn koI dravya nathI to AkAshano temAn shun doSh? AkAshano avagAh devAno guN tethI bagaDI jAy nahi kem ke dravya potAnA svabhAvane chhoDe nahi.
(3) prashna– jIv-pudgal kriyAvALAn chhe ane kriyApUrvak avagAhane karavAvALAne avakAshadAn devun e to ThIk chhe, paN dharmAstikAy, adharmAstikAy ane kAlANu to kShetrAntaranI kriyArahit chhe ane AkAshanI sAthe nitya sambandharUp chhe tene AkAsh avakAshadAn Ape chhe, em kem kaho chho?
uttara– upachArathI avakAshadAn Ape chhe em kahevAy chhe. jem AkAsh gatirahit chhe topaN tene sarvagat kahevAmAn Ave chhe, tevI rIte upar jaNAvelAn dravyo gatirahit chhe topaN lokAkAshamAn tenI vyApti chhe tethI ‘AkAsh tene avakAsh Ape chhe’ em upachAr karavAmAn Ave chhe.
(4) prashna– AkAshamAn avagAhanahetupaNun chhe chhatAn vajra vagerethI goLA vagerenun tathA bhIntathI gAy vagerenun rokAvun kem thAy chhe?
Page 330 of 655
PDF/HTML Page 385 of 710
single page version
a. pa sUtra 19-20 ] [ 329
uttara– sthUL padArthone arasaparas vyAghAt thAy evo nimitta-naimittikasambandh chhe; tethI AkAshanA guNane kAI dUShaN Avatun nathI. ।। 18।।
शरीरवाङ्मनःप्राणापानाः पुद्गलानाम्।। १९।।
[प्राणापानाः] shvAsochchhvAs e pudgaladravyano upakAr chhe arthAt sharIrAdinI rachanA pudgalathI ja thAy chhe.
(1) upakAr shabdano artha bhalun karavun evo na levo paN koI kAryamAn nimitta hoy eTalo levo. (juo, sUtra 17 nI TIkA)
(2) sharIramAn kArmaNasharIrano samAs thAy chhe. vachan tathA man pudgalo chhe, e pAnchamA sUtranI TIkAmAn batAvavAmAn Avyun chhe. prANApAn pudgal chhe.
(3) A sUtramAn jaNAvel sharIrAdinun upAdAnakAraN pudgaladravya chhe ane nimittakAraN jIv chhe. havenA sUtramAn jIv upAdAnakAraN ane pudgal nimittakAraN e prakAr levAmAn Avashe.
(4) bhAvaman labdhirUp tathA upayogarUp chhe. te ashuddhadravyArthikanaye jIvanI avasthA chhe. te bhAvaman paudgalikaman taraph jyAre valaN kare tyAre kArya kare chhe tethI nishchay (paramArtha, shuddha) naye te jIvanun svarUp nathI; nishchayanaye te paudgalik chhe.
(pa) bhAvavachan paN jIvanI avasthA chhe. te ashuddhadravyArthikanaye jIvanI chhe. tenA kAryamAn pudgalanun nimitta hoy chhe tethI nishchayanaye jIvanI te avasthA nathI. te nishchayanaye jIvanun svarUp nathI tethI paudgalik chhe. jo te jIvano trikALI svabhAv hoy to TaLe nahi, paN te bhAvavachanarUp avasthA jIvamAnthI TaLI shake chhe-e apekShA lakShamAn rAkhI tene paudgalik gaNavAmAn Ave chhe.
(6) bhAvaman sambandhI adhyAy 2, sUtra 11 nI TIkA vAnchavI. tyAn jIvanI vishuddhine bhAvaman kahyun chhe. te ashuddhadravyArthikanaye kahyun chhe em samajavun. ।। 19।।
[उपग्रहाः च] e paN pudgalano upakAr chhe.
Page 331 of 655
PDF/HTML Page 386 of 710
single page version
330 ] [ mokShashAstra
paraspar upakAr kare chhe. jem ke rAkh kAnsAnA vAsaNane, pANI lokhanDane, sAbu kapaDAnne.
(2) ‘upakAr’ shabdano artha nimittamAtra ja samajavo joIe, nahi to ‘dukh, maraNAdino upakAr’ em nahi kahI shakAy.
chhe tem pudgalakRut indriyo paN jIvane anya upakAr (nimitta) paNe chhe.
(4) sukhadukhanun samvedan jIvane chhe, pudgal achetan-jaD chhe. tene sukh-dukhanun samvedan hoI shake nahi.
(pa) A sUtramAn jIv upAdAnakAraN chhe ane pudgal nimittakAraN chhe, AgalA sUtramAn sharIrAdinun pudgal upAdAnakAraN ane jIv nimittakAraN chhe em batAvavAmAn Avyun hatun.
(6) nimitta upAdAnane kaI karI shakatun nathI. nimitta potAmAn pUrepUrun kArya kare chhe ane upAdAn potAmAn pUrepUrun kArya kare chhe. nimitta paradravyane kharekhar kaI asar kare chhe em mAnavun te be dravyone ek mAnavArUp khoTo nirNay chhe. ।। 20।।
(1) ek jIv bIjAne sukhanun nimitta, dukhanun nimitta, jIvananun nimitta, maraNanun nimitta, sevA, shushrUShA Adinun nimitta hoy chhe.
tethI ‘bhalun karavun’ evo teno artha nathI thato, paN nimittamAtra chhe em samajavun.
(3) 20 mAn sUtramAn jaNAvel sukh, dukh, jIvan, maraN sAtheno sambandh batAvavA mATe ‘उपग्रह’ shabda A sUtramAn vAparyo chhe.
(4) ‘sahAyak’ shabda vAparyo hoy tyAn paN nimittamAtra artha karavo. prerak ke aprerak game tevun nimitta hoy paN te paramAn kaI karatun nathI-em ja samajavun;
Page 332 of 655
PDF/HTML Page 387 of 710
single page version
a. pa sUtra 22 ] [ 331 tathA te bhedo nimittanA prakAro batAve chhe. A sUtramAn ek jIv bIjA jIvane prerakanimitta hoy chhe em sUchave chhe. sUtra 17-18 mAn aprerakanimitta kahyun chhe. sUtra 19-20 mAn pudgalanAn nimitto jaNAvyAn chhe te paN aprerak chhe. ।। 21।।
वर्तनापरिणामक्रियाःपरत्वापरत्वे च कालस्य।। २२।।
paratva ane aparatva [कालस्य] e kALadravyano upakAr chhe.
(1) sat avashya upakAr sahit hovA yogya chhe, ane kAL sattAsvarUp chhe, mATe teno shun upakAr (nimittapaNun) chhe te A sUtramAn jaNAve chhe. (ahIn paN upakArano artha nimittamAtra thAy chhe.)
(2) vartanA- sarva dravyo pote potAnA upAdAnakAraNathI potAnA paryAyanA utpAdarUp varte temAn bAhya nimittakAraN kALadravya chhe tethI vartanA kALanun lakShaN ke upakAr kahevAy chhe.
pariNAma- dravya potAnA svabhAvane chhoDayA vagar paryAyarUpe palaTe (badale) te pariNAm chhe. dharmAdi sarva dravyone agurulaghutvaguNanA avibhAgapratichchhedarUp anant pariNAm (ShaTguN hAnivRuddhisahit) chhe; te ati sUkShmasvarUp chhe. jIvane upashamAdi pAnch bhAvarUp pariNAm chhe ane pudgalane varNAdik pariNAm chhe tathA ghaTAdik anekarUp pariNAm chhe. dravyanA paryAy-pariNatine pariNAm kahe chhe.
kriyA- ek kShetrathI anya kShetre gaman karavun te kriyA chhe. te kriyA jIv tathA pudgal bannene hoy chhe; bIjAn chAr dravyone kriyA hotI nathI.
paratva- jene ghaNo kAL lAge tene paratva kahe chhe. aparatva- jene alpakAL lAge tene aparatva kahe chhe. A badhAn kAryonun nimittakAraN kALadravya chhe. te kAryo kALane batAve chhe mATe vartanA-paratvAdi kALanAn lakShaN kahevAy chhe.
(3) prashna– pariNAm Adi chAr bhed vartanAnA ja chhe mATe ek ‘vartanA’ kahevun joIe?
Page 333 of 655
PDF/HTML Page 388 of 710
single page version
332 ] [ mokShashAstra
uttara– kAL be prakAranA chhe nishchayakAL ane vyavahArakAL. temAn vartanA te nishchayakALanun lakShaN chhe ane pariNAm Adi chAr bhed chhe te vyavahArakALanAn lakShaNo chhe. e banne prakAranA kAL A sUtramAn batAvyA chhe.
(4) vyavahArakAL jIv-pudgalanAn pariNAmathI pragaT thAy chhe. te vyavahArakALanA traN prakAr chhe-bhUt, vartamAn ane bhaviShya. lokAkAshanA ekek pradeshe ekek bhinna bhinna asankhyAt kAlANu dravya chhe. te paramArthakAL-nishchayakAL chhe. te kAlANu pariNatirUp varte chhe.
paradravyanI pariNatirUp koI dravya vartatun nathI, pote potAnI pariNatirUp ja darek dravya varte chhe. paradravya to bAhya nimitta hoy chhe; koI dravya bIjA dravyanA kShetramAn praveshatun nathI. (eTale ke nimitta parane kaI karI shakatun nathI) A sUtro nimitta- naimittikasambandh batAve chhe. dharma, adharma, AkAsh, pudgal, jIv ane kALanAn par sAtheno nimittasambandh batAvanArAn lakShaNo temAn kahyAn chhe.
(6) prashna– “kAL vartAvanAro chhe,” em kahetAn temAn kriyAvAnapaNun prApta thAy chhe? (arthAt kAL paradravyane pariNamAve chhe em teno artha thaI jAy chhe?)
uttara– te dUShaN Avatun nathI. nimittamAtramAn hetunun kathan (vyapadesh) karavAmAn Ave chhe, (upAdAnakAraNamAn nahi). jem ‘shiyALAmAn aDAyAnnI agni shiShyane bhaNAve chhe’-em kathan karavAmAn Ave chhe; tyAn shiShya potAthI bhaNe chhe, paN agni (tAp) hAjar chhe tethI ‘te bhaNAve chhe’ em upachArathI kathan karavAmAn Ave chhe. A pramANe padArthone vartAvavAmAn kALanun hetupaNun chhe; te hAjar hovAthI upachArathI kahevAy chhe. bIjAn pAnch dravyo hAjar chhe paN temane vartanAmAn nimitta paN kahI shakAy nahi kemake temAn te prakAranun hetupaNun nathI. ।। 22।।
[पुद्गलाः] pudgaladravyo chhe.
Page 334 of 655
PDF/HTML Page 389 of 710
single page version
a. pa sUtra 23 ] [ 333 ane te darekamAn chAr lakShaNo chhe; koImAn paN chArathI ochhAn nathI em samajAvyun.
(ra) sUtra 19-20 mAn pudgalonun jIv sAthenun nimittapaNun batAvyun hatun ane ahIn pudgalanun tadbhUt (upAdAn) lakShaN batAve chhe. jIvanun tadbhUtalakShaN upayog adhyAy 2 sUtra 8 mAn batAvavAmAn Avyun hatun, ane ahIn pudgalanAn tadbhUtalakShaNo kahyAn chhe.
(3) e chAr guNonA paryAyanA bhedo nIche pramANe chhe- sparshaguNanA ATh paryAyo– (1) snigdha, (2) rukSha, (3) shIt, (4) uShNa, (pa) haLavo, (6) bhAre, (7) sumvALo ane (8) karkash.
rasaguNanA pAnch paryAyo– (1) khATo, (2) mITho, (3) kaDavo, (4) kaShAyelo ane (pa) tIkho. e pAnchamAnthI ek kALamAn ek rasaparyAy paramANumAn pragaT hoy chhe.
gandhaguNanA be paryAyo– (1) sugandh ane (2) durgandh. e bemAnthI ek kALamAn ek gandhaparyAy pragaT hoy chhe.
varNaguNanA pAnch paryAyo– (1) kALo, (2) lIlo, (3) pILo, (4) lAl ane (pa) saphed. e pAnchamAnthI ek kALamAn ek varNaparyAy paramANune pragaT hoy chhe.
e pramANe chAr guNanA kul vIsh paryAyo chhe. darek paryAyanA be, traN, chArathI mAnDIne sankhyAt, asankhyAt ane anant bhed paDe chhe.
(4) koI kahe chhe ke ‘pRithvI, jaL, agni tathA vAyunA paramANuomAn jAtibhed chhe.’ paN e kathan yathArtha nathI. pudgal badhAy ek jAtinA chhe. chArey guN darekamAn hoy chhe ane pRithvI Adi anekarUpe tenA pariNAm chhe. pAShAN ane lAkaDArUp je pRithvI chhe te agnirUpe pariName chhe. agni, kAjaL, rAkhAdi pRithvIrUpe pariName chhe. chandrakAntamaNi pRithvI chhe tene chandra sAme rAkhatAn te pANIrUpe pariName chhe. sUryakAntamaNi pRithvI chhe tene sUrya sAme rAkhatAn te agnirUpe pariName chhe. jaL, motI, namak Adi pRithvIrUpe Upaje chhe. jav nAmanun anAj (ke je pRithvInI jAt chhe) tenA bhakShaNathI vAyu Upaje chhe, kemake pRithvI, jaL, agni ane vAyu pudgaladravyanA ja vikAr (-paryAy) chhe.
(pa) prashna– A adhyAyanA pAnchamA sUtramAn pudgalanun lakShaN rUpIpaNun kahyun chhe chhatAn A sUtramAn pudgalanAn lakShaNo pharIne shA mATe kahyAn?
uttara– A adhyAyanA chothA sUtramAn dravyonI visheShatA batAvavA nitya, avasthit ane arUpI em kahyun hatun ane tethI pudgalone amUrtikapaNun AvI paDe;
Page 335 of 655
PDF/HTML Page 390 of 710
single page version
334 ] [ mokShashAstra tenA nirAkaraN mATe pAnchamun sUtra kahyun hatun ane A sUtra to pudgalonun svarUp batAvavA mATe kahyun chhe.
(6) A adhyAyanA pAnchamA sUtranI TIkA ahIn vAnchavI. (7) vidAraNAdi kAraNe je tUTe-phUTe chhe tathA sanyoganA kAraNe je vadhe chhe- upachit thAy chhe tene pudgalanA svabhAvanA gnAtA jinendra pudgal kahe chhe.
(8) prashna– lIlo rang keTalAk rangonA meLApathI thAy chhe mATe ranganA je pAnch bhed batAvyA chhe te mUL bhed kem Thare?
uttara– mUL sattAnI apekShAe A bhedo kahevAmAn AvyA nathI paN paraspar sthUL antaranI apekShAe kahyA chhe. rasAdi sambandhamAn em ja samajavun. rang vagerenI niyat sankhyA nathI. (tattvArthasAr pA. 1pa8.)।। 23।।
शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छायातपाद्योतवन्तश्च।। २४।।
sUkShmatA, [स्थौल्य] sthULatA, [संस्थान] sansthAn (AkAr), [भेद] bhed, [तमस्] andhakAr, [छाया] chhAyA, [आतप] Atap ane [उद्योतवन्तः च] udyotAdivALAn paN hoy chhe arthAt te paN pudgalanA paryAyo chhe.
(1) A avasthAomAnthI keTalIk paramANu ane skandh bannemAn hoy chhe, keTalIk skandhamAn hoy chhe.
(2) shabda be prakAre chhe-bhAShAtmak ane abhAShAtmak. temAnthI bhAShAtmak be prakAre chhe-akShararUp ane anakShararUp. temAn akShararUp bhAShA sanskRit ane deshabhAShArUp chhe. te banne shAstrane pragaT karanArI tathA manuShyane vyavahAranun kAraN chhe. anakShararUp bhAShA be indriyathI chAr indriyavALA tathA keTalAk panchendriy jIvone hoy chhe te ane atishayarUp gnAnane prakAshavAnun kAraN kevaLI bhagavAnano divyadhvani-e samasta anakSharAtmak bhAShA chhe; puruSh nimitta chhe tethI te prAyogik chhe.
abhAShAtmak shabda paN be prakAre chhe-ek prAyogik, bIjo vaisrasik. je shabda UpajavAmAn puruSh nimitta hoy te prAyogik chhe; puruShanI apekShA rahit svAbhAvikapaNe
Page 336 of 655
PDF/HTML Page 391 of 710
single page version
a. pa sUtra 24 ] [ 33p Upaje te vaisrasik chhe; jemake meghagarjanAdi. prAyogik bhAShA chAr prakAre chhe-tat, vitat, ghan ane suShir. chAmaDAnA Dhol, nagArAdikathI Upaje te tat chhe. tAravALI vINA, sitAr, tamburAdikathI Upaje te vitat chhe. ghanT vagere vagADavAthI Upaje te ghan chhe. vAnsaLI, shankhAdithI Upaje te suShir chhe.
je kAnathI sambhaLAy tene shabda kahe chhe. mukhathI utpanna thAy te bhAShAtmak shabda chhe. be vastunA AghAtathI utpanna thAy te abhAShAtmak shabda chhe. abhAShAtmak shabda utpanna thavAmAn prANI tathA jaDapadArtha banne nimitta chhe. je kevaL jaDapadArthonA AghAtathI utpanna thAy te vaisrasik chhe. prANIonun jene nimitta hoy chhe tene prAyogik kahe chhe.
mukhathI nIkaLatA shabda, akShar, pad, vAkyarUp chhe, tene sAkShar bhAShAtmak kahe chhe-tene varNAtmak paN kahe chhe.
bhagavAn tIrthankarane sarva pradeshothI je nirakShar dhvani nIkaLe chhe tene anakShar bhAShAtmak kahevAy chhe; tene dhvani-Atmak paN kahevAy chhe.
bandha– be prakAre chhe-vaisrasik ane prAyogik. puruShanA yatnanI apekShArahit je bandh thAy te vaisrasik chhe. te vaisrasik be prakAre chhe-(1) AdimAn, (2) anAdimAn. temAn snigdha-rukShAdinA kAraNe vIjaLI, ulkApAt, vAdaLAn, Ag, indradhanuShAdi thAy te AdimAn vaisrasik bandh chhe. pudgalano anAdimAn bandh mahAskandh vagere chhe. (amUrtik padArthamAn paN vaisrasik anAdimAn bandh upachArathI kahevAmAn Ave chhe. te dharma, adharma tathA AkAshano chhe ane amUrtik ane mUrtik padArthano anAdimAn bandh-dharma, adharma, AkAsh ane jagadvyApI mahAskandhano chhe.)
puruShanI apekShAsahit thAy te prAyogik bandh chhe. tenA be prakAr chhe. -(1) ajIvaviShay, (2) jIvAjIvaviShay; lAkhano-lAkaDAno bandh te ajIvaviShay prAyogik bandh chhe. jIvano karma ane nokarma bandh te jIvAjIvaviShay prAyogik chhe.
sUkShma–be prakAre chhe- (1) antya, (2) ApekShik. paramANu antya sUkShma chhe. AmaLAthI bor sUkShma, te ApekShik sUkShma chhe.
sthUL–be prakAre chhe- (1) antya (2) ApekShik. jagadvyApI mahAskandh te antya sthUL chhe; tenAthI bIjo koI skandh moTo nathI. bor, AmaLun vagere ApekShik chhe.
sansthAna– AkRutine sansthAn kahe chhe. tenA be prakAr chhe- (1) itthanlakShaN sansthAn, (2) anitthanlakShaN sansthAn. temAn goL, trikoN, choras, lAmbun, pahoLun,
Page 337 of 655
PDF/HTML Page 392 of 710
single page version
336 ] [ mokShashAstra parimanDalarUp e itthanlakShaN sansthAn chhe; vAdaLAn vagere jenI koI khAs AkRuti nathI, te anitthanlakShaN sansthAn chhe.
bhed–chha prakAre chhe; (1) utkar, (2) chUrNa, (3) khanD, (4) chUrNikA, (pa) pratar, (6) anuchaTan. karavatAdi vaDe kAShThAdinun vidAraN te utkar chhe. jav, ghaun, bAjarAno loT, kaNak Adi te chUrNa chhe. ghaDA vagerenA kaTakA te khanD chhe. aDad, mag, chaNA, choLA AdinI dAL te chUrNikA chhe. abarakh vagerenA paD UkhaDe te pratar chhe. tapAyamAn loDhAne ghaN vagerethI ghAt karatAn je taNakhA (phulIng) UDe te anuchaTan chhe.
andhakAr–prakAshano virodhI te andhakAr (-tam) chhe. chhAyA–prakAsh-ajavALAne DhAnkanAr te chhAyA chhe. te be prakAre chhe- (1) tadvarNa pariNit, (2) pratibimbasvarUp. rangIn kAchamAnthI jotAn jevo kAchano rang hoy tevun dekhAy te tadvarNa pariNati tathA darpaN, phoTA AdimAn pratibimb dekhAy te pratibimb svarUp chhe.
udyot–chandramA, chandrakAntamaNi, dIvA Adino prakAsh te udyot chhe.
‘
pudgal vikAro chhe teno samAvesh karyo chhe.
uparanA bhedomAn ‘sUkShma’ tathA ‘sansthAn’ e be prakAro paramANu ane skandh bannemAn Ave chhe, bIjA badhAn skandhanA prakAro chhe.
(3) bIjI rIte pudgalanA chha prakAr chhe-1. sUkShma-sUkShma, 2. sUkShma, 3. sUkShmasthUL, 4. sthULasUkShma, pa. sthUL, 6. sthULasthUL.
1. sUkShmasUkShma–paramANu sUkShmasUkShma chhe. 2. sUkShma– kArmANavargaNA sUkShma chhe. 3. sUkShmasthUL– sparsha, ras, gandh ane shabda te sUkShmasthUL chhe kem ke AnkhathI dekhAtAn nathI mATe sUkShma chhe ane chAr indriyothI jaNAy chhe mATe sthUL chhe.
4. sthULasUkShma– chhAyA, paDachhAyo vagere sthULasUkShma chhe. kem ke AnkhathI dekhAy chhe mATe sthUL chhe, hAthathI pakaDAtAn nathI mATe sUkShma chhe.
pa. sthUL– jaL, tel Adi sthUL chhe kemake chhedan, bhedan karavAthI chhUTAn paDe chhe ane bhegAn karavAthI maLI jAy chhe.
Page 338 of 655
PDF/HTML Page 393 of 710
single page version
a. pa sUtra 2p ] [ 337
6. sthULasthUL-pRithvI, parvat, kAShTha vagere sthULasthUL chhe; teo chhUTA karavAthI chhUTAn paDe chhe paN maLI shakatAn nathI.
paramANu indriyagrAhya nathI topaN indriyagrAhya thavAnI temAn lAyakAt chhe. sUkShma skandhanun paN tem ja samajavun.
(4) shabdane AkAshano guN mAnavo te bhUl chhe, kAraN ke AkAsh amUrtik chhe ane shabda mUrtik chhe; mATe shabda AkAshano guN hoI shake nahi. shabdanun mUrtikapaNun sAkShAt chhe kem ke shabda karNendriyathI grahaN thAy chhe, hastAdithI tathA bhInt AdithI rokAy chhe ane pavanAdik mUrtik vastuthI teno tiraskAr thAy chhe, dUr jAy chhe. shabda pudgaladravyano paryAy chhe tethI mUrtik chhe. e pramANasiddha chhe. pudgalaskandhanun paraspar bhIDan thavAthI shabdaparyAy pragaT thAy chhe. ।। 24।।
(1) aNu-jeno bIjo vibhAg na thaI shake evA padgalane aNu kahe chhe. pudgal mUL (Simple) dravya chhe.
skandh-be, traNathI mAnDIne sankhyAt, asankhyAt ke anant paramANuonA pinDane skandh kahe chhe.
(2) skandh te pudgaladravyanI visheShatA chhe. temAn sparsha guN hovAnA kAraNe teo skandharUpe pariName chhe. skandharUp kyAre thAy chhe te adhyAyanA sUtra 26-33-36- 37mAn kahyun chhe ane kyAre skandharUp nathI thatA te sUtra 34-3p mAn kahyun chhe.
(3) AvI visheShatA bIjAn koI dravyamAn nathI kem ke bIjAn dravyo amUrtik chhe. A sUtra milAp bAbatamAn dravyonun anekAntapaNun batAve chhe.
(4) paramANu pote ja madhya ane pote ja ant chhe kem ke te ekapradeshI ane avibhAgI chhe. ।। 2p।।
Page 339 of 655
PDF/HTML Page 394 of 710
single page version
338 ] [ mokShashAstra
(maLavAthI) athavA bhedasanghAt bannethI [उत्पद्यन्ते] pudgalaskandhonI utpatti thAy chhe.
(1) pudgaladravyanI vishiShTatA AgalA sUtro batAvatAn aNu ane skandh be prakAr batAvyA; tyAre skandhonI utpatti shI rIte thAy chhe te prashna UThe chhe; tenA khulAsArUpe utpattinAn traN kAraNo jaNAvyAn. sUtramAn dvivachan nahi vAparatAn bahuvachan (संघातेभ्यः) vAparyun chhe, tethI bhed-sanghAtano trIjo prakAr vyakta thAy chhe.
(2) draShTAnta- ekaso paramANuno skandh chhe temAnthI dash paramANu chhUTAn paDI javAthI nevun paramANuno skandh banyo; e bhedanun draShTAnt chhe. temAn (ekaso paramANunA skandhamAn) dash paramANun maLavAthI ekaso ne dash paramANuno skandh thayo; e sanghAtanun draShTAnt chhe. temAn ja ekIsAthe dash paramANu chhUTA paDavAthI ane pandar paramANu maLI javAthI ekaso ne pAnch paramANuno skandh thayo te bhed-sanghAtanun draShTAnt chhe. ।। 26।।
ane sanghAt bannenA ekatrapaNAthI utpanna thAy chhe, ekalA bhedathI nahi.
(1) prashna- chakShuindriyagochar na hoy evA skandh chakShugochar shI rIte thAy? uttar- sUkShma skandhano bhed thAy ane te ja vakhate chakShuindriyagochar skandhamAn te sanghAtarUp thAy eTale te chakShugochar thaI jAy chhe. sUtramAn ‘चाक्षुषः’ shabda vAparyo chhe teno artha chakShuindriyagochar thAy chhe. skandh netraindriyagochar ekalA bhedathI ke ekalA sanghAtathI thato nathI (juo, rAjavArtik sUtra 28 nI TIkA, pAn 391 arthaprakAshikA. pA. 210).
Page 340 of 655
PDF/HTML Page 395 of 710
single page version
a. pa sUtra 29 ] [ 339
Chloride and Hydrochloric acid. The formula is:-CH4 + Cl2 = CH3Cl + HCl.
artha– saDatA pANImAn thatA gesane ‘mArsha-ges’ kahe chhe. tenI gandh AvatI nathI, tem rang paN jaNAto nathI paN te baLI shake chhe. tene ek kalorIn nAmano ges ke je lIlAshavALA pILA rangano chhe tenI sAthe bheLavatAn ek trIjo netraindriyathI dekhAy tevo esiD padArtha thAy chhe tene methIl-kalorAiD ane hAiDrokalorIk esiD kahe chhe. (inglish tattvArthasUtranI A sUtra nIchenI TIkA).
(3) okisajan ane hAiDrojan be vAyu chhe, banne netraindriyathI agochar skandho chhe. banneno milAp thatAn netraindriyagochar jaL (pANI) thAy chhe. mATe netraindriyagochar skandha thavA mATe jemAn milAp thAy te netraindriyagochar thavo ja joIe evo niyam nathI. ane sUtramAn paN netraindriyagochar skandha joIe ja evun kathan nathI. sUtramAn sAmAnya kathan chhe. ।। 28।।
(1) vastusvarUp batAvanArAn pAnch mahAsUtro A adhyAyamAn ApavAmAn AvyAn chhe. te sUtro 29-30-32-38 ane 42 chhe. temAn paN A sUtra mUL pAyArUp chhe; kemake koI paN vastu mATe vichAr karatAn sau pahelAn te chhe ke nahi te nakkI thavun joIe. mATe jagatamAn je je vastu hoy te ‘chhe’ rUpe (satrUpe) hovI ja joIe. je vastu hoy teno ja visheSh vichAr karavAno rahe chhe.
(2) A sUtramAn ‘dravya’ shabda vAparyo chhe te em sUchave chhe ke temAn ‘dravyatva’ nAmano guN chhe, ke je shaktinA kAraNe dravya sadA ekarUp na rahetAn tenI hAlato (paryAyo) nitya badalatI rahe chhe.
(3) have jyAre dravya nitya potapotAno paryAy badale chhe tyAre prashna e UThe ke dravya badalAIne bIjA dravyarUp thaI jAy ke kem? teno uttar A sUtramAn vAparavAmAn Avelo ‘sat’ shabda Ape chhe. ‘sat’ shabda sUchave chhe ke dravyamAn astitvaguN chhe ane te shaktinA kAraNe dravyano kadI nAsh thato nathI.
Page 341 of 655
PDF/HTML Page 396 of 710
single page version
340 ] [ mokShashAstra
(4) tethI em siddha thayun ke dravyanA paryAy samaye samaye badale chhe topaN dravya trikAL TakI rahe chhe. A siddhAnt sUtra 30 tathA 38 mAn Apyo chhe.
(pa) ‘chhe’ paNun (astitva) jene hoy te dravya chhe. e rIte ‘astitva’ guN dvArA ‘dravya’ ne oLakhI shakAy chhe. mATe ‘सत्’ ne dravyanun lakShaN A sUtramAn kahyun chhe. jene jene astitva hoy te dravya chhe, em A sUtra pratipAdan kare chhe.
(6) ‘sat’ lakShaN vaDe dravya oLakhI shakAy chhe, em nakkI thayun. te uparathI be siddhAnto nIkaLyA ke dravyamAn ‘prameyatva’ (gnAnamAn jaNAvA lAyak-Knowable) evo guN chhe ane te dravya pote potAne jANanArun hoy athavA bIjun dravya tene jANanArun hoy. jo em na hoy to ‘dravya chhe’ em nakkI thAy ja nahi; mATe dravyamAn ‘prameyatva’ nAmano guN chhe; ane dravya kAn to jANanArun (chetan) hoy athavA nahi jANanArun (achetan) hoy. jANanArun dravya te ‘jIv’ chhe ane nahi jANanArun te ‘ajIv’ chhe, em paN siddha thAy chhe.
jo dravya arthakriyA na kare to te kArya vagaranun thAy eTale ke te phogaTanun thAy, paN phogaTanun (potAnun kArya vagaranun) koI dravya hoy ja nahi. tethI darek dravyamAn ‘vastutva’ nAmano guN chhe, em siddha thayun.
(8) vaLI potapotAnI kriyA kare to ja vastu kahevAy. tethI ek dravya bIjA dravyanun kaI karI shake nahi em siddha thayun.
(9) vaLI, je dravya hoy tenun dravyapaNun-guNapaNun je prakAre hoy te prakAre kAyam rahIne pariName, paN bIjAmAn pravesh karI shake nahi; evA guNane ‘aguruladhutva’ guN kahe chhe. e shaktinA kAraNe dravyanI dravyatA kAyam rahe arthAt ek dravya bIjA dravyarUpe na pariName, ane ek guN bIjA guNarUpe na pariName tathA ek dravyanA anek (-anant) guN vikharAIne judA judA na thaI jAy.
(10) e rIte darek dravyamAn sAmAnya guNo ghaNA hoy chhe paN mukhyapaNe chha sAmAnya guNo chhe; temanAn nAm-1. astitva (je A sUtramAn ‘सत्’ shabda dvArA spaShTapaNe jaNAvel chhe), 2. vastutva, 3. dravyatva, 4. prameyatva, pa. aguruladhutva ane 6. pradeshatva.
(11) pradeshatva guNanI evI vyAkhyA chhe ke je shaktinA kAraNe dravyano koI ne koI AkAr avashya hoy ja.
Page 342 of 655
PDF/HTML Page 397 of 710
single page version
a. pa sUtra 29 ] [ 341 vaDe dravyanun hovApaNun nakkI thAy chhe. jo dravya hoy to ja bIjA guNo hoI shake, mATe ‘सत्’ ne ahIn dravyanun lakShaN kahyun chhe.
(13) darek dravyanAn visheSh lakShaNo pUrve kahevAmAn AvyA chhe. te nIche mujab chhe-(1) jIv-adhyAy 2, sU. 1 tathA 8. (2) ajIvanA pAnch prakAramAnthI pudgal- adhyAy pa, sUtra 23. dharma ane adharma-adhyAy pa, sUtra 17. AkAsh-adhyAy pa, sUtra 18. ane kAL-adhyAy pa, sUtra 22.
jIv tathA pudgalanI vikArI avasthAno nimitta-naimittik sambandh A adhyAyanA sUtra 19-20-21-24-2p-ra6-27-28-33-3p-36-37-38 mAn Apyo chhe; temAn jIvano ekabIjA vachcheno sambandh gAthA 20 mAn batAvyo. jIvano pudgal sAtheno sambandh sUtra 19-20 mAn batAvyo. pudgalano paraspar sambandh bAkInAn sUtromAn jaNAvyo.
thayun; teno artha e thayo ke te svapaNe chhe ane parapaNe nathI. ‘asti’ paNun pragaTapaNe ane ‘nAsti’ paNun garbhitapaNe A sUtramAn kahI em jaNAvyun ke dravya pote potAthI ane par parapaNe hovAthI ek dravya pote potAnun badhun karI shake paN bIjA dravyanun kadI kAI karI shake nahi. A siddhAntanun nAm ‘anekAnt’ chhe ane te A adhyAyanA sUtra 32 mAn jaNAvyo chhe.
apekShA nahi rAkhatun hovAthI te svatantra chhe. ।। 29।।
sat chhe.
ne sarvathA kUTastha-kadI na badale tevun mAne chhe; keTalAk ‘sat’ ne gnAnagochar nathI em kahe chhe; tethI ‘sat’ nun kharun trikALI abAdhit svarUp A sUtramAn kahyun chhe.
(2) darek vastunun svarUp ‘TakIne badalavun’ evun chhe, tene InglishamAn Permanancy With a Change (badalavA sAthe kAyamapaNun) kahe chhe. tene bIjI rIte em paN kahe chhe ke No substance is destroyed, every substance changes its form
Page 343 of 655
PDF/HTML Page 398 of 710
single page version
342 ] [ mokShashAstra (koI vastu nAsh pAmatI nathI, darek vastu potAnI avasthA badale chhe.)
(3) utpAd-chetan athavA achetan dravyamAn koI avasthAnun pragaT thavun te utpAd chhe. pratyek utpAd thatAn pUrva kALathI chAlyo Avato je svabhAv ke svajAti chhe te kadI chhUTI shakatA nathI.
vyay-svajAti yAne mUL svabhAv te naShTa thayA vagar je chetan tathA achetan dravyamAn pUrva avasthAno vinAsh (utpAdanA samaye ja) thavo te vyay chhe.
dhrauvya-anAdi-anantakAL kAyam TakI rahevAno mUL svabhAv ke jeno vyay ke utpAd thato nathI tene dhrauvya kahe chhe. (juo, tattvArthasAr-adhyAy 3 gAthA 6 thI 8.)
(4) dhrauvyanI vyAkhyA sarvArthasiddhimAn A sUtranI TIkAmAn pA. 10p mAn sanskRitamAn nIche ApI chhe-
ध्रुवः”।।
artha– anAdi pAriNAmikasvabhAv vaDe vyay tathA utpAdanA abhAvathI dhruv rahe chhe-sthir rahe chhe te dhruv chhe.
(pa) A sUtramAn satnun anekAntapaNun batAvyun chhe. joke trikAL apekShAe sat ‘dhruv’ chhe topaN samaye samaye navo paryAy utpanna thAy chhe ane jUno paryAy vyay pAme chhe eTale ke dravyamAn samAI jAy chhe, vartamAn kALanI apekShAe abhAvarUp thAy chhe-A rIte kathanchit nityapaNun ane kathanchit anityapaNun te dravyanun anekAntapaNun chhe.
(6) A sUtramAn paryAyanun paN anekAntapaNun batAvyun chhe. utpAd te astirUp paryAy chhe ane vyay te nAstirUp paryAy chhe. potAno paryAy potAthI thAy ane parathI thAy nahi em ‘utpAd’ thI batAvyun. potAnA paryAyanI nAsti-abhAv paN potAthI ja thAy chhe, parathI thAy nahi. “darek dravyano utpAd ane vyay svatantra te te dravyathI chhe” em jaNAvI dravya, guN tathA paryAyanI svatantratA jAher karI-paranun asahAyakapaNun jaNAvyun.
(7) dharma (-shuddhatA) AtmAmAn dravyarUpe trikAL bharapUr chhe, anAdithI jIvane paryAyarUpe dharma pragaT thayo nathI, paN jIv jyAre paryAyamAn dharma vyakta kare tyAre te vyakta thAy chhe em ‘utpAd’ shabda vAparI batAvyun ane te ja vakhate vikArano vyay thAy chhe, em ‘vyay’ shabda vAparI batAvyun. te avikArI bhAv pragaT thavAno ane
Page 344 of 655
PDF/HTML Page 399 of 710
single page version
a. pa sUtra 30 ] [ 343 vikArI bhAv javAno lAbh trikAL TakanAr evA dhruv dravyane prApta thAy chhe em ‘dhrauvya’ shabda chhello mUkI batAvyun.
jem ke danDayukta danDI. Am hovAthI utpAd, vyay ane dhrauvya dravyathI bhinna hovAnun samajAy chhe, eTale ke dravyanAn utpAd, vyay ane dhrauvyano dravyamAn abhAv Ave chhe teno shun khulAso chhe?
sArayukta stambh. ahIn ‘युक्तं’ shabda abhedanayathI kahyo chhe. ‘युक्तं’ shabda ahIn ekamekatArUp arthamAn em samajavun.
(9) sat svatantra ane svasahAyak hovAthI utpAd ane vyay paN darek dravyamAn svatantrapaNe thAy chhe.
prashna– jIvamAn thato vikArI paryAy parAdhIn kahevAmAn Ave chhe tenun shun kAraN?
uttara– vikArI paryAy jIv pote svatantrapaNe potAnA puruShArtha vaDe kare tyAre thAy chhe. jo tem mAnavAmAn na Ave to dravyanun lakShaN ‘sat’ sAbit thAy nahi ane tethI dravyano nAsh thAy. jIv pote svatantrapaNe potAnA bhAvamAn parane AdhIn thAy chhe, tethI vikArI paryAyane parAdhIn kahevAmAn Ave chhe. ‘paradravya jIvane AdhIn kare chhe tethI vikArI paryAy thAy chhe’ em mAnavun te nyAyasar nathI.
prashna– “paratun dravyakarmanun jor hoy tyAre to karmo jIvane AdhIn karI le chhe kem ke karmamAn mahAn shakti chhe.” shun te mAnyatA sAchI chhe?
uttara– nA, tem nathI. darek dravyanun jor ane shakti tenA svakShetramAn rahe chhe. karmanI shakti jIvamAn jaI shake nahi tethI karmo jIvane kadI paN AdhIn karI shake nahi. A niyam shrI samayasAranATakamAn ApavAmAn Avyo chhe. te upayogI hoI ahIn ApavAmAn Ave chhe-
Page 345 of 655
PDF/HTML Page 400 of 710
single page version
344 ] [ mokShashAstra
artha– koI koI mUrkha em kahe chhe ke AtmAmAn rAg-dveSh bhAv pudgalanI jabarajastIthI thAy chhe. 62. vaLI te kahe chhe ke pudgalakarmarUp pariNamananA udayamAn jeTalun jeTalun jor kare chhe teTalI teTalI bAhulyatAthI rAg-dveShapariNAm thAy chhe. 63.
artha– upar je rIt kahI te to viparIt (Undho) pakSha chhe. je koI tene grahe ke shraddhe te jIvane rAg, dveSh ane moh kadI bhinna thAy ja nahi. shrIguru kahe chhe ke jIvane pudgalano sang sadA (anAdino) rahe, to pachhI sahaj shuddha pariNamanano avasar ja kadI jIvane maLe ja nahi. mATe chaitanyanA bhAv karavAmAn chetan rAjA ja samartha chhe; te potAthI mithyAtvadashAmAn rAg-dveSharUp thAy chhe ane samyaktvadashAmAn shivabhAv eTale samyagdarshan-gnAn-chAritrarUp thAy chhe.
2. karmano uday jIvane kAI asar karI shakato nathI eTale ke nimitta upAdAnane kAI karI shaktun nathI. indriyonA bhogo, lakShmI, sagA-sambandhI ke makAnAdi sambandhe paN te ja niyam chhe. A niyam shrI samayasAr-nATakanA sarvavishuddhadvAramAn nIche pramANe Apyo chhe-
tAkau mUl prerak kahahun tum kaun hai।
kidhaun dhan kidhaun parijan kidhaun bhaun hai।।
sabanikau sadA asahAI parinaun hai।