Page 166 of 655
PDF/HTML Page 221 of 710
single page version
166 ] [ mokṣhashāstra jeṭalī paryāyo chhe, te badhī tātkālik (vartamānakālīn) paryāyonī jem, atyant mishrit hovā chhatān paṇ, sarva paryāyonā vishiṣhṭa lakṣhaṇ spaṣhṭa jaṇāy tevī rīte ek kṣhaṇamān ja gnānamandiramān sthiti pāme chhe.”
ā gāthānī san. ṭīkāmān shrī jayasenāchārye kahyun chhe ke-“... gnānamān samasta dravyonī traṇe kāḷanī paryāyo ekasāthe jaṇāvā chhatān paṇ pratyek paryāyanun vishiṣhṭa svarūp, pradesh, kāḷ, ākārādi visheṣhatāo spaṣhṭa jaṇāy chhe; saṅkar–vyatikar thatān nathī...”
“temane (kevaḷī bhagavānane) sarva dravya, kṣhetra, kāḷ ane bhāvanun akramik grahaṇ hovāthī pratyakṣha samvedananā (pratyakṣha gnānanā) ālambanabhūn samasta (sarva) dravya–paryāyo pratyakṣha ja chhe.” (pravachanasār thāyā-21 nī ṭīkā)
“je (paryāyo) hajī sudhī paṇ utpanna thayel nathī, tathā je utpanna thaīne naṣhṭa thaī gayel chhe, te (paryāyo) vāstavamān avidyamān hovā chhatān paṇ gnānane pratiniyat hovāthī (gnānamān nishchit-choṇṭelā-hovāthī, gnānamān sīdhā jaṇātā hovāthī) gnānapratyakṣha vartatā thakā, paththaranā thāmbhalāmān kotarāyelā bhūt ane bhāvī devonī (tīrthaṅkaradevonī) jem potānun svarūp akampapaṇe (gnānane) arpaṇ karatī thakī (te paryāyo) vidyamān ja chhe.” (pravachanasār gāthā-38 nī ṭīkā)
(pa) ṭīkāḥ– “kṣhāyikagnān vāstavamān ek samayamān ja sarvataḥ (sarva ātmapradeshothī) vartamānamān vartatā tathā bhūt-bhaviṣhya kāḷamān vartatā te sarva padārthone jāṇe chhe jemān pr̥uthakpaṇe vartatā svalakṣhaṇarūp lakṣhmīthī ālokit anek prakārone kāraṇe vichitratā pragaṭ thaī chhe ane jemanāmān paraspar virodhathī utpanna thavāvāḷī asamānajātīyatāne kāraṇe viṣhamatā pragaṭ thaī chhe... tene jāṇe chhe. jeno phelāv anivār chhe, evun prakāshamān hovāthī kṣhāyikagnān, avashyamev, sarvadā, sarvatra, sarvathā, sarvane (dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāvarūpe) jāṇe chhe.” (pravachanasār gāthā-47 nī ṭīkā)
(6) “je ek ja sāthe (-yugapad) traikālik tribhuvanastha (traṇe kāḷ ane traṇe lokanā) padārthone jāṇatun nathī tene paryāy sahit ek dravya paṇ jāṇavun shakya nathī.” (pravachanasār gāthā-48)
(7) “ek gnāyakabhāvano samasta gneyone jāṇavāno svabhāv hovāthī kramekrame pravartatā, anant, bhūt-vartamān-bhāvī vichitra paryāyasamūhavāḷā agādh svabhāvavāḷā ane gambhīr samasta dravyamātrane-jāṇe ke te dravyo gnāyakamān kotarāī gayā hoy, chitarāī
Page 167 of 655
PDF/HTML Page 222 of 710
single page version
a. 1. pari. pa ] [ 167 gayā hoy, daṭāī gayā hoy, khoḍāī gayā hoy, ḍūbī gayā hoy, samāī gayā hoy, pratibimbit thayā hoy evī rīte ek kṣhaṇamān ja je shuddhātmā pratyakṣha kare chhe,...”
(8) “ghātikarmano nāsh thatān anantadarshan, anantagnān, anantasukh ane anantavīrya-e anantachatuṣhṭay pragaṭ thāy chhe. tyān anantadarshan-gnānathī to, chha dravyothī bharapūr je ā lok chhe temān jīv anantānant ane pudgal enāthī paṇ anantaguṇā chhe; ane dharma, adharma tathā ākāsh e traṇ dravya ane asaṅkhya kāḷadravya chhe-te sarva dravyonī bhūt-bhaviṣhya-vartamānakāḷ sambandhī anant paryāyone bhinna-bhinna ek samayamān dekhe ane jāṇe chhe.”
(9) shrī pañchāstikāyanī shrī jayasenāchāryakr̥ut san. ṭīkā pr̥u. 87 gāthā pa mān kahyun chhe ke-
“kevaḷī bhagavānane gnānāgnān hotun nathī, arthāt temane koī viṣhayamān gnān ane koī viṣhayamān agnān varte chhe-em hotun nathī, paṇ sarvatra gnān ja varte chhe.”
(10) bhagavant bhūtabali āchārya praṇīt mahābandh pratham bhāg, prakr̥itibandh adhikār pr̥u. 27-28 mān kevaḷagnānun svarūp nīche pramāṇe kahyun chheḥ-
“kevaḷī bhagavān trikāḷāvachchhinna lok-alok sambandhī sampūrṇa guṇ-paryāyothī samanvit anant dravyone jāṇe chhe.” evun koī gney hoī shakatun nathī ke je kevaḷī bhagavānanā gnānano viṣhay na hoy. gnānano dharma gneyane jāṇavāno chhe ane gneyano dharma chhe gnānano viṣhay thavāno. emān viṣhayaviṣhayibhāv sambandh chhe. jyāre mati ane shrutagnān dvārā paṇ ā jīv vartamān sivāy bhūt tathā bhaviṣhyakāḷanī vātonun parignān kare chhe, tyāre kevaḷī bhagavān dvārā atīt, anāgat, vartamān sarva padārthonun grahaṇ (-gnān) karavun yuktiyukta ja chhe,... jo kramapūrvak kevaḷībhagavān anantānant padārthone jāṇat to sarva padārthono sākṣhātkār na thaī shakat. anantakāḷ vyatīt thavā chhatān paṇ padārthonī anant gaṇanā anant ja rahet. ātmānī asādhāraṇ nirmaḷatā thavāne līdhe ek samayamān ja sarva padārthonun grahaṇ (-gnān) thāy chhe.
‘jyāre gnān ek samayamān sampūrṇa jagatano athavā vishvanā tattvono bodh karī le chhe, to āgaḷ te kāryahīn jaī jashe’-e āshaṅkā paṇ yogya nathī; kāraṇ ke kāḷadravyanā nimitte tathā agurulaghuguṇanā kāraṇe samasta vastuomān
Page 168 of 655
PDF/HTML Page 223 of 710
single page version
168 ] [ mokṣhashāstra kṣhaṇe kṣhaṇe pariṇaman-parivartan thāy chhe. je kāle bhaviṣhyakāḷ hato te āje vartamān banīne āgaḷ atītanun rūp dhāraṇ kare chhe. ā rīte parivartananun chakra sadā chālavāne kāraṇe gneyanā pariṇaman anusār gnānamān paṇ pariṇaman thāy chhe. jagatanā jeṭalā padārtho chhe, teṭalī ja kevaḷagnānanī shakti ke maryādā nathī. kevaḷagnān anant chhe. jo lok anantaguṇo paṇ hot, to ya kevaḷagnānasamudramān te bindunī jem samāī jāt... anant kevaḷagnān dvārā anant jīv tathā anant ākāshādinun grahaṇ thavā chhatān paṇ te padārtho sānta thatān nathī. anantagnān anant padārtha athavā padārthone anantarūpe batāve chhe, te kāraṇe gney ane gnānanī anantatā abādhit rahe chhe.
uparokta ādhārothī nīche pramāṇenā mantavya mithyā siddha thāy chheḥ (1) kevaḷī bhagavān bhūt ane vartamān kāḷavartī paryāyone ja jāṇe chhe ane
bhaviṣhyanī paryāyone te thāy tyāre jāṇe chhe. (ra) sarvagna bhagavān apekṣhit dharmone jāṇatā nathī. (3) kevaḷī bhagavān bhūt bhaviṣhyanī paryāyone sāmānya rūpe jāṇe chhe paṇ
visheṣharūpe jāṇatā nathī. (4) kevaḷī bhagavān bhaviṣhyanī paryāyone samagrarūpe (samūharūpe) jāṇe chhe, bhinna
bhinnarūpe jāṇatā nathī. (pa) gnān phakta gnānane ja jāṇe chhe. (6) sarvagnanā gnānamān padārtho jhaḷake chhe, parantu bhūtakāḷ tathā bhaviṣhyakāḷanī paryāyo
(11) shrī samayasārajīmān amr̥utachandrāchāryakr̥ut kaḷash nan. 2 mān kevaḷagnānamay sarasvatīnun svarūp āvī rīte kahyun chhe, ‘... te mūrti evī chhe ke jemān anant dharma chhe evā ane pratyak-paradravyothī, paradravyonā guṇ-paryāyothī bhinna tathā paradravyanā nimittathī thayel potānā vikārothī kathañchit bhinna ekākār evo je ātmā tenā tattvane arthāt asādhāraṇ sajātīy vijātīy dravyothī vilakṣhaṇ nijasvarūpane पश्यती– dekhe chhe.’
Page 169 of 655
PDF/HTML Page 224 of 710
single page version
a. 1. pari. pa ] [ 169 vastumān satpaṇun, vastupaṇun, prameyapaṇun, pradeshapaṇun, chetanapaṇun, achetanapaṇun, mūrtikapaṇun amūrtikapaṇun ityādi dharma to guṇ chhe ane te guṇonun traṇe kāḷe samay samayavarti pariṇaman thavun te paryāy chhe, te anant chhe. tathā ekapaṇun, anekapaṇun, nityapaṇun, anityapaṇun, bhedapaṇun, abhedapaṇun, shuddhapaṇun, ashuddhapaṇun ādi anek dharma chhe te sāmānyarūpe to vachanagochar chhe ane visheṣharūpe vachananā aviṣhay chhe. evā te anant chhe te gnānagamya chhe (-arthāt kevaḷagnānanā viṣhay chhe.)
(12) paramātmaprakāsh shāstra gā. paranī san. ṭīkāmān (pānun nan. pap) kahyun chhe ke-“ā ātmā vyavahāranayathī kevaḷagnān dvārā lokālokane jāṇe chhe ane sharīramān rahevā chhatān paṇ nishchayanayathī potānā ātmasvarūpane jāṇe chhe, e kāraṇe gnānanī apekṣhāe to vyavahāranayathī sarvagat chhe, pradeshonī apekṣhāe nahi, jevī rīte rūpavān padārthone netra dekhe chhe, parantu tenānthī tanmay thatān nathī. ahīn koī prashna kare chhe ke jo vyavahāranayathī lokālokane jāṇe chhe ane nishchayanayathī nahi to sarvagnapaṇun vyavahāranayathī thayun nishchayanayathī na thayun? tenun samādhān kare chhe-jevī rīte potānā ātmāne tanmay thaīne jāṇe chhe, tevī ja rīte paradravyane tanmayapaṇe jāṇato nathī, bhinna svarūpe jāṇe chhe, te kāraṇe vyavahāranayathī kahyun, [न च परिज्ञानाभावात्] kāī parignānanā abhāvathī kahyun nathī. (gnānathī jāṇapaṇun to nij ane paranun samān chhe). jevī rīte nijane tanmay thaīne nishchayathī jāṇe chhe, tevī ja rīte jo parane paṇ tanmay thaīne jāṇe to paranā sukh, duḥkh, rāg, dveṣhanun gnān thatān sukhī, duḥkhī, rāgī, dveṣhī thāy e moṭun dūṣhaṇ prāpta thāy.”
(13) ā rīte samayasārajī pānun 466-67, gāthā 3pa6 thī 36p nī san. ṭīkāmān shrī jayasenāchārye paṇ kahyun chhe “... यदि व्यवहारेण परद्रव्यं जानाति तर्हि निश्चयेन सर्वज्ञो न भवतीति पूर्वपक्षे परिहारमाह यथा स्वकीय सुखादिकं तन्मयो भूत्वा जानाति तथा बहिर्द्रव्यं न जानाति तेन कारणेन व्यवहारः। यदि पुनः परकीय सुखादिकमात्मसुखादिवत्तन्मयो भूत्वा जानाति तर्हि यथा स्वकीय सवेदने सुखी भवति तथा परकीय सुख–दुःख संवेदनकाले सुखी दुःखी च प्राप्नोति न च तथा। व्यवहारस्तथापि छद्मस्थ जनापेक्षया सोऽपि निश्चय एवेति”।
Page 170 of 655
PDF/HTML Page 225 of 710
single page version
170 ] [ mokṣhashāstra ke- “तथा जीवे निश्चयनयेन क्रमकरण व्यवधानरहितं त्रैलोक्योदर विवरणवर्ति समस्त वस्तुगतानंतधर्मप्रकाशकमखंड प्रतिभासमयं केवलज्ञानं पूर्वमेव तिष्ठति” tathā gāthā–29 nī ṭīkāmān paṇ kahyun chhe kae “... अत्र स्वयं जातमिति वचनेन पूर्वोक्तमेव निरुपाधित्यं समर्थितं। तथा च स्वयमेव सर्वज्ञो जातः सर्वदर्शी च जातो निश्चयनयेनेति पूर्वोक्तमेव सर्वज्ञत्वं सर्वदर्शीत्वं च समर्थितमिति”। tathā gāthā–1pa4 nī ṭīkāmān kahyun chhe ke... “समस्त वस्तुगतानंत धर्माणां युगपद्विशेष परिच्छित्ति समर्थ केवलज्ञानं”।
कालत्रयवर्ति समस्त द्रव्यगुणपर्यायाणां क्रमकरण व्यवधानरहित्वेन परिच्छित्ति समर्थ विशुद्ध दर्शन ज्ञानं च”.
(6) samayasārajī shāstramān ātmadravyanī 47 shakti kahī chhe temān sarvagnatvashaktinun svarūp evun kahyun chhe ke, “विश्वविश्व विशेषभाव परिणतात्मज्ञानमयी सर्वज्ञशक्तिः।
arthaḥ– samasta vishvanā (chhaye dravyanā) visheṣh bhāvone jāṇavā rūpe pariṇamel ātmagnānamayī sarvagnatvashakti.”10.
nondhaḥ– sarvagnamātra ātmagna ja chhe em kahevun yogya nathī kāraṇ ke-sampūrṇa ātmagna thanār, paradravyone paṇ sarvathā, sarva visheṣh bhāvo sahit jāṇe chhe. visheṣh māṭe juo-ātmadharma māsik varṣha-9 aṅk nan. 8 sarvagnatva shaktinun varṇan. koī asat kalpanāthī sarvagnanun svarūp anyathā māne chhe tenun tathā sarvagna vastuonā anant dharmone jāṇatā nathī em māne chhe temanun uparokta kathananā ādhāre nirākaraṇ thaī jāy chhe.
Page 171 of 655
PDF/HTML Page 226 of 710
single page version
pratham adhyāyamān, samyagdarshananā viṣhayano upadesh āpatān sharūātamān [a. 1 sū. 4 mān] jīvādik tattvo kahyān, temānthī jīvatattvanā bhāvo, tenun lakṣhaṇ ane sharīr sāthenā sambandhanun ā bījā adhyāyamān varṇan chhe; pratham jīvanā svatattva (nijabhāv) batāvavā sūtra kahe chhe.
[भावौ] bhāv [च मिश्र] ane mishra tathā [औदयिकपारिणामिकौ च] audayik ane pāriṇāmik e pāñch bhāvo [स्व–तत्त्वम्] nijabhāv chhe arthāt jīv sivāy bījā koīmān hotā nathī.
1. aupashamikabhāv– ātmānā puruṣhārthathī ashuddhatānun pragaṭ na thavun arthāt dabāī javun te; ātmānā ā bhāvane upashamabhāv athavā aupashamikabhāv kahe chhe. ātmānā puruṣhārthanun nimitta pāmīne jaḍ karmanun pragaṭarūp phaḷ jaḍakarmamān na āvavun te karmano upasham chhe. ā, jīvano ek samay pūrato paryāy chhe, te samay-samay karīne antarmuhūrta rahe chhe paṇ ek samaye ek ja avasthā hoy chhe.
ra. kṣhāyikabhāv– ātmānā puruṣhārthathī koī guṇanī shuddha avasthā pragaṭe te kṣhāyikabhāv chhe. ātmānā puruṣhārthanun nimitta pāmī karmaāvaraṇano nāsh thavo te karmano kṣhay chhe. ā paṇ jīvanī ek samay pūratī avasthā chhe. samay samay karīne te sādi anant rahe chhe to paṇ ek samaye ek ja avasthā hoy chhe. sādianant amūrta atīndriyasvabhāvavāḷā kevaḷagnān-kevaḷadarshan-kevaḷasukh-kevaḷavīryayukta phaḷarūp anant-
Page 172 of 655
PDF/HTML Page 227 of 710
single page version
172 ] [ mokṣhashāstra chatuṣhṭayanī sāthe rahelī param utkr̥uṣhṭa kṣhāyikabhāvanī shuddha pariṇati te kāryashuddhaparyāy chhe tene kṣhāyikabhāv paṇ kahevāy chhe.
3. kṣhāyopashamikabhāv– ātmānā puruṣhārthanun nimitta pāmīne karmano svayam anshe kṣhay ane svayam anshe upasham te karmano kṣhayopasham chhe, ane kṣhāyopashamikabhāv te ātmāno paryāy chhe. ā paṇ ātmānī ek samay pūratī avasthā chhe, tenī lāyakāt pramāṇenā utkr̥uṣhṭa kāḷ sudhī paṇ te rahe chhe parantu samaye samaye badalīne rahe chhe.
4. audayikabhāv– karmodayanā nimitte ātmāmān je vikārabhāv ātmā kare chhe te audayikabhāv chhe. ā paṇ ātmānī ek samay pūratī avasthā chhe.
pa. pāriṇāmikabhāv– ‘pāriṇāmik’ eṭale sahaj svabhāv; utpād-vyay vagarano dhruv ekarūp kāyam rahenār bhāv te pāriṇāmikabhāv chhe. pāriṇāmikabhāv badhā jīvone sāmānya hoy chhe. audayik, aupashamik, kṣhāyopashamik ane kṣhāyik e chār bhāvo rahitano je bhāv te pāriṇāmikabhāv chhe. ‘pāriṇāmik’ kahetān ja ‘pariṇame chhe’ evo dhvani āve chhe. pariṇame chhe eṭale ke dravya-guṇanun nitya vartamānarūp nirapekṣhapaṇun chhe, āvī dravyanī pūrṇatā chhe. dravya-guṇ ane nirapekṣhaparyāyarūp vastunī je pūrṇatā chhe tene pāriṇāmikabhāv kahe chhe.
6. jeno nirantar sadbhāv rahe tene pāriṇāmikabhāv kahe chhe, sarva bhed jemān garbhit chhe evo chaitanyabhāv te ja jīvano pāriṇāmikabhāv chhe. matignānādi tathā kevaḷagnānādi je avasthāo chhe te pāriṇāmikabhāv nathī.
matignān, shrutagnān, avadhignān, manaḥparyayagnān e avasthāo kṣhāyopashamikabhāv chhe, kevaḷagnān avasthā kṣhāyikabhāv chhe. kevaḷagnān pragaṭ thayā pahelān gnānanā ughāḍano jeṭalo abhāv chhe te audayikabhāv chhe. gnān, darshan ane vīryaguṇanī avasthāmān aupashamikabhāv hoto ja nathī. mohano ja upasham thāy chhe, temān pratham mithyātvano-(darshanamohano) upasham thatān je samyaktva pragaṭe chhe te shraddhāguṇano aupashamikabhāv chhe.
ā pāñch bhāvo nīchenī bābato siddha kare chheḥ- 1. jīvano anādi anant shuddha chaitanyasvabhāv chhe em pāriṇāmikabhāv sābit
Page 173 of 655
PDF/HTML Page 228 of 710
single page version
a. 2. sūtra 1 ] [ 173 ra. jīvano anādi anant shuddha chaitanyasvabhāv hovā chhatān tenī avasthāmān vikār chhe
3. jaḍ karmanī sāthe jīvane anādino sambandh chhe ane jīv tene vash thāy chhe tethī
sābit kare chhe.
4. jīv anādithī vikār karato hovā chhatān te jaḍ thaī jato nathī ane tenān gnān,
kare chhe.
pa. ātmānun svarūp yathārthapaṇe samajīne jyāre potānā pāriṇāmikabhāvano jīv
shraddhāguṇano audayikabhāv ṭaḷe chhe em aupashamikabhāv sābit kare chhe.
6. sāchī samajaṇ pachhī jīv jem jem satya puruṣhārtha vadhāre chhe tem tem moh anshe
7. jīv jo pratihatabhāve puruṣhārthamān āgaḷ vadhe to chāritramoh svayam dabāī jāy
8. apratihat puruṣhārtha vaḍe pāriṇāmikabhāvano āshray vadhatān vikārano nāsh thaī
9. joke karma sātheno sambandh pravāhathī anādino chhe topaṇ samaye samaye jūnān karma
rahetun hovāthī [-sādī hovāthī] te karma sātheno sambandh sarvathā ṭaḷī jāy chhe
10. koī nimitta vikār karāvatun nathī paṇ jīv pote nimittādhīn thaīne vikār
svādhīnapaṇun pragaṭ kare chhe tyāre nimittādhīnapaṇun ṭaḷī shuddhatā pragaṭe chhe-em
aupashamikabhāv, sādhakadashāno kṣhāyopashamikabhāv ane kṣhāyikabhāv e traṇe
sābit kare chhe.
1. prashnaḥ– bhāvanā vakhate ā pāñchamānthī kayo bhāv dhyān karavā yogya chhe arthāt dhyey chhe?
Page 174 of 655
PDF/HTML Page 229 of 710
single page version
174 ] [ mokṣhashāstra
uttaraḥ– bhāvanā vakhate pāriṇāmikabhāv dhyān karavā yogya chhe arthāt dhyey chhe. dhyeyabhūt dravyarūp je shuddhapāriṇāmikabhāv chhe te trikāḷ rahe chhe tethī te dhyān karavā yogya chhe.
ra. prashnaḥ– pāriṇāmikabhāvanā āshraye je dhyān thāy chhe te dhyān bhāvanā samaye dhyey kem nathī?
uttaraḥ– te dhyān pote paryāy chhe tethī vinashvar chhe, paryāyanā lakṣhe shuddha avasthā pragaṭe nahi, māṭe te dhyey nathī.
3. prashnaḥ– shuddha ane ashuddha bhede pāriṇāmikabhāv be prakāranā nathī paṇ pāriṇāmikabhāv shuddha ja chhe em kahevun te barābar chhe?
uttaraḥ– nā, te barābar nathī, jo ke sāmānyarūpe (-dravyārthikanaye agar utsarga kathanathī) pāriṇāmikabhāv shuddha chhe topaṇ visheṣharūpe (paryāyārthikanaye agar apavād kathanathī) ashuddhapāriṇāmikabhāv paṇ chhe. ā kāraṇe जीवभव्याभव्यत्वानि च evā ā adhyāyanā sātamā sūtrathī pāriṇāmikabhāvane jīvatva, bhavyatva ane abhavyatva evā traṇ prakārano kahyo chhe, temānthī shuddha chaitanyarūp je jīvatva chhe te avināshī shuddha dravyāshrit chhe, tethī tene shuddhadravyāshrit nāmano shuddhapāriṇāmikabhāv jāṇavo; ane (dash prakāranā dravyaprāṇothī oḷakhātun je jīvatvasvarūp chhe te) jīvatva, bhavyatva tathā abhavyatva e traṇ prakāro paryāyāshrit chhe te kāraṇe tene paryāyārthik nāmanā ashuddha pāriṇāmikabhāvo jāṇavā.
4. prashnaḥ– e traṇ bhāvonī ashuddhatā kaī apekṣhāe chhe? uttaraḥ– e ashuddhapāriṇāmikabhāv vyavahārathī sānsārik jīvomān chhe topaṇ ‘सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया’ arthāt sarve jīvo shuddhanaye shuddha chhe, tethī e traṇ bhāvo shuddha nishchayanayanī apekṣhāe koī jīvane nathī (mukta jīvone to te sarvathā ja nathī). sansārī jīvomān paryāyaapekṣhāe ashuddhatva chhe.
pa. prashnaḥ– ā shuddha ane ashuddha pāriṇāmikabhāvomānthī kyo bhāv dhyān samaye dhyeyarūp chhe?
uttaraḥ– je dravyarūp shuddha pāriṇāmikabhāv chhe te avināshī chhe tethī te dhyeyarūp chhe, arthāt te trikāḷī shuddhapāriṇāmikabhāvanā lakṣhe shuddha avasthā pragaṭe chhe.
Page 175 of 655
PDF/HTML Page 230 of 710
single page version
a. 2. sūtra 1 ] [ 17p
adhyāy-1 sūtra-32mān jaṇāvyun ke jīvane ‘sat ane asat’nī samajaṇ rahitanī je dashā chhe te ‘unmatta’ jevī chhe. potānī āvī dashā anādinī chhe em pahelā adhyāyanā sūtra-4 mān kahelān tattvono rāgamishrit vichār karatān jīvane khyāl āve chhe; vaḷī tene evo paṇ khyāl āve chhe ke jīvane pudgalakarma tathā sharīr sāthe pravāharūpe anādithī sambandh chhe, arthāt jīv pote tene te ja chhe paṇ karma ane sharīr jūnān jāy chhe ane navān āve chhe; tathā ā sanyogasambandh anādithī chālyo āve chhe. a. 1. sūtra 32mān jaṇāvelī agnānadashā hoy tyāre ā sanyogasambandhane jīv ekarūpe (tādātmya sambandhapaṇe) māne chhe ane e rīte agnānapaṇe jīv sharīrane potānun mānato hovāthī, sharīr sāthe mātra nimitta-naimittik sambandh hovā chhatān paṇ, tenī sāthe kartākarma sambandh māne chhe; ā kāraṇe ‘hun sharīranān kārya karī shakun’ em te mānato āve chhe. tattvano vichār karatān karatān jīvane mālūm paḍe chhe ke hun jīvatattva chhun ane sharīr tathā jaḍ karmo mārāthī tadna judān ajīvatattva chhe, hun te ajīvamān nathī ane te ajīv mārāmān nathī tethī hun te ajīvanun kāī karī shakun nahi, mārā ja bhāv hun karī shakun, tathā ajīv temanā bhāv karī shake paṇ te mārā koī bhāv karī shake nahi. ā pramāṇe jignāsu ātmāo pratham rāgamishrit vichār dvārā jīv-ajīv tattvonun svarūp jāṇīne, potāmān je kāī vikār thāy chhe te potānā ja doṣhanā kāraṇe chhe-em nakkī kare chhe; āṭalun jāṇatān avikārī bhāv shun chhe teno paṇ tene khyāl āve chhe; ā rīte vikārabhāv (puṇya, pāp, āsrav, bandh) nun tathā avikārabhāv (samvar, nirjarā, mokṣha) nun svarūp te jignāsu ātmā nakkī kare chhe. pratham rāgamishrit vichār dvārā ā tattvonun gnān karīne pachhī jyāre te bhedo taraphanun lakṣha ṭāḷīne jīv potānā trikāḷī pāriṇāmikabhāvano-gnāyakabhāvano yathārtha āshray kare chhe tyāre tene shraddhāguṇano aupashamikabhāv pragaṭe chhe. shraddhāguṇanā aupashamikabhāvane aupashamik samyagdarshan kahevāmān āve chhe. ā samyagdarshan pragaṭatān jīvane dharmanī sharūāt thāy chhe; tyāre jīvanī anādithī chālī āvatī shraddhāguṇanī mithyādashā ṭaḷīne samyakdashā pragaṭ thāy chhe.
ā aupashamikabhāv arthāt samyagdarshananun evun māhātmya chhe ke je jīv puruṣhārtha vaḍe tene ek vakhat pragaṭ kare te jīvane potānī pūrṇa pavitra dashā (kṣhāyikabhāv) pragaṭ thayā vagar rahe ja nahi. pratham aupashamikabhāv pragaṭatān a. 1. sūtra-32 mān
Page 176 of 655
PDF/HTML Page 231 of 710
single page version
176 ] [ mokṣhashāstra kahelī ‘unmattadashā’ ṭaḷe chhe arthāt jīvanī mithyāgnānadashā ṭaḷīne te samyakmati- shrutagnānarūp thaī jāy chhe, ane jo te jīvane pūrve mithyā avadhignān hoy to te paṇ ṭaḷī jaīne samyakavadhignānarūp thaī jāy chhe; ā aupashamikabhāv te ‘samvar’ chhe.
samyagdarshananun māhātmay batāvavā māṭe āchārya bhagavāne ā shāstranī sharūāt karatān ja pahelā adhyāyanā pahelā sūtramān pahelo ja shabda ‘samyagdarshan’ vāparyo chhe, ane pratham samyagdarshan aupashamik bhāve ja thatun hovāthī aupashamikabhāvanun māhātmya batāvavā māṭe ahīn paṇ ā bījo adhyāy sharū karatān te bhāv pahelā sūtramān pahelā ja shabdamān batāvyo chhe.
1. prashnaḥ– darek jīvamān pāriṇāmikabhāv anādino chhe, chhatān tene aupashamikabhāv arthāt samyagdarshan kem pragaṭayun nathī?
uttaraḥ– jīvane anādithī potānā svarūpanun bhān nathī ane tethī pote pāriṇāmikabhāvasvarūp chhe em te jāṇato nathī, ane ‘sharīr mārun ane sharīrane anukūḷ jaṇātī paravastuo mane lābhakārī chhe. tathā sharīrane pratikūḷ jaṇātī paravastuo mane nukasānakārī chhe’ em agnānadashāmān mānyā kare chhe tethī tenun valaṇ paravastuo, sharīr ane vikārībhāvo taraph rahyā ja kare chhe; ahīn, je koīthī utpanna karavāmān āvyo nathī ane kyārey koīthī jeno vināsh nathī evā pāriṇāmikabhāvanun gnān karāvīne, potānā guṇ-paryāyarūp bhedone ane par vastuone gauṇ karīne āchāryabhagavān te uparanun lakṣha chhoḍāve chhe; bhedadraṣhṭimān nirvikalpadashā thatī nathī māṭe abhedadraṣhṭi karāvī chhe ke jethī nirvikalpadashā pragaṭe, aupashamikabhāv paṇ ek prakāranī nirvikalpadashā chhe.
ra. prashnaḥ– ā sūtramān kahelā pāñch bhāvomānthī kyān bhāv taraphanā valaṇ vaḍe dharmanī sharūāt ane pūrṇatā thāy?
uttaraḥ– pāriṇāmikabhāv sivāyanā chāre bhāvo kṣhaṇik chhe, ek samay pūratā chhe, vaḷī temān paṇ kṣhāyikabhāv to vartamān chhe nahi, aupashamikabhāv paṇ hoy to thoḍo vakhat ṭake chhe, ane audayik-kṣhāyopashamikabhāvo paṇ samaye samaye palaṭe chhe māṭe te bhāvo upar lakṣha kare to tyān ekāgratā thaī shake nahi ane dharma pragaṭe nahi. trikāḷ svabhāvī pāriṇāmikabhāvanun māhātmya jāṇīne te taraph jīv potānun valaṇ kare to dharmanī sharūāt thāy chhe ane te bhāvanī ekāgratānā jore ja dharmanī pūrṇatā thāy chhe.
Page 177 of 655
PDF/HTML Page 232 of 710
single page version
a. 2. sūtra 1 ] [ 177
बंधमौदयिका भावा निःक्रियाः पारिणामिकाः।।
arthaḥ– mishra, aupashamik ane kṣhāyik e traṇ bhāvo mokṣha kare chhe, audayikabhāv bandh kare chhe ane pāriṇāmikabhāv bandh-mokṣhanī kriyā rahit chhe.
prashnaḥ– uparanā kathanano shun āshay chhe? uttaraḥ– e shlokamān kayo bhāv upādey arthāt āshray karavā yogya chhe e kahyun nathī, parantu emān to mokṣha ke je karmanā abhāvarūp nimittanī apekṣhā rākhe chhe te bhāv jyāre pragaṭe tyāre jīvano kevo bhāv hoy te batāvyun chhe arthāt mokṣha ke je sāpekṣhaparyāy chhe tenun ane te pragaṭatī vakhate tathā te pahelān sāpekṣhaparyāy kevī hoy tenun svarūp batāvyun chhe. ā shlok em batāve chhe ke kṣhāyikabhāv mokṣhane kare chhe eṭale ke te bhāvanun nimitta pāmīne ātmapradeshethī dravyakarmano svayam abhāv thāy chhe. mokṣha to ā apekṣhāe kṣhāyik paryāy chhe, ane kṣhāyik bhāv to jaḍ karmano abhāv sūchave chhe. kṣhāyikabhāv thayā pahelān mohanā aupashamik tathā kṣhāyopashamik bhāvo hovā ja joīe ane tyār pachhī ja kṣhāyikabhāv pragaṭe chhe tathā kṣhāyikabhāv pragaṭe tyāre ja jaḍ karmono svayam abhāv thāy chhe-āvo nimitta-naimittik sambandh batāvavā māṭe ‘e traṇe bhāvo mokṣha kare chhe’ em kahyun chhe. ā shlokamān kayā bhāvane āshraye dharma pragaṭe chhe e kāī pratipādan karyun nathī. e khyālamān rākhavun ke pahelā chāre bhāvo svaapekṣhāe pāriṇāmikabhāvo chhe.
(juo, jayadhaval pustak 1, pānun 319, dhaval bhāg-pa, pānun-197)
4. prashnaḥ– uparanā shlokamān kahyun chhe ke-audayikabhāv bandhanun kāraṇ chhe. jo em svīkārīe to gati, jāti ādi nāmakarma sambandhī audayikabhāvo paṇ bandhanān kāraṇ thāy?
uttaraḥ– shlokamān kahel ‘audayikabhāv’mān sarva audayikabhāvo bandhanun kāraṇ chhe em na samajavun, paṇ mātra mithyātva, asanyam, kaṣhāy ane yog e chār bhāvo bandhanun kāraṇ chhe em samajavun. (shrī dhavalā pustak-7 pā. 9-10)
uttaraḥ– teno artha eṭalo ja chhe ke jo jīv mohanā udayamān joḍāy to bandh thāy. dravyamohano uday hovā chhatān jo jīv shuddhātma bhāvanānā baḷ vaḍe
Page 178 of 655
PDF/HTML Page 233 of 710
single page version
178 ] [ mokṣhashāstra bhāvamoharūpe na pariṇame to bandh thato nathī. jo jīvane karmanā udayanā kāraṇe bandh thato hoy to sansārīne sarvadā karmano uday vidyamān chhe tethī sarvadā bandh thāy, kadī mokṣha thāy ja nahi, māṭe em samajavun ke karmano uday bandhanun kāraṇ nathī, paṇ jīvanun bhāvamoharūpe pariṇaman te bandhanun kāraṇ chhe.
6. prashnaḥ– pāriṇāmikabhāvane paryāyarūpe koī guṇasthāne varṇavel chhe? uttaraḥ– hā, bījun guṇasthān darshanamohanīyakarmanī uday, upasham, kṣhayopasham ke kṣhay-e chār avasthāomānthī koī paṇ avasthānī apekṣhā rākhatun nathī eṭalun batāvavā tyān shraddhā apekṣhāe pāriṇāmik bhāv kahevāmān āve chhe. ā jīv chāritramoh sāthe joḍāy chhe te to audayik bhāv chhe, te jīvane gnān-darshan ane vīryano kṣhāyopashamikabhāv chhe ane sarva jīvone (dravyārthikanaye) anādi anant pāriṇāmik bhāv hoy chhe te ā guṇasthāne vartatā jīvane paṇ hoy chhe.
7. prashnaḥ– samyagdraṣhṭi jīvo vikārī bhāvone-apūrṇadashāne ātmānun svarūp mānatā nathī ane ā sūtramān tevā bhāvone ātmānun svatattva kahyun tenun shun kāraṇ?
uttaraḥ– vikārī bhāv ane apūrṇa avasthā ātmānī vartamān bhūmikāmān ātmānā potānā doṣhanā kāraṇe thāy chhe, paṇ koī jaḍ karmanā kāraṇe ke paradravyanā kāraṇe thatī nathī em batāvavā māṭe ā sūtramān te bhāvane ‘svatattva’ kahel chhe.
jīve tattvādikano nishchay karavāno udyam karavo, tenāthī aupashamikādi samyaktva svayam thāy chhe. dravyakarmanā upashamādik te to pudgalanī shakti (paryāy) chhe; jīv teno kartā-hartā nathī. puruṣhārtha pūrvak udyam karavānun kām jīvanun chhe; jīve pote tattvanirṇay karavāmān upayog lagāvavo joīe. e puruṣhārthathī mokṣhanā upāyanī siddhi āpoāp thāy chhe. jīv puruṣhārtha vaḍe jyāre tattvanirṇay karavāmān upayog lagāvavāno abhyās rākhe chhe tyāre tene vishuddhatā vadhe chhe, karmono ras svayam hīn thāy chhe ane keṭalāk kāḷe jyāre potānā puruṣhārtha vaḍe jīvamān pratham aupashamikabhāve pratīti pragaṭe chhe tyāre darshanamohano āpoāp upasham thāy chhe. jīvanun kartavya to tattvanā nirṇayano abhyās chhe; jīv jyāre tattvanirṇayamān upayog lagāve tyāre darshanamohano upasham svayam ja thāy chhe, karmanā upashamamān jīvanun kāī ja kartavya nathī.
Page 179 of 655
PDF/HTML Page 234 of 710
single page version
a. 2. sūtra 1 ] [ 179 shuddha māne chhe, vartamān avasthāmān ashuddhatā hovā chhatān tene svīkāratā nathī; vaḷī koī sarvathā ānandamātra ātmānun svarūp māne chhe, vartamān avasthāmān duḥkh hovā chhatān tene svīkāratā nathī; temanī te mānyatā ane tenā jevī bījī mānyatāo barābar nathī em ā sūtra siddha kare chhe. jo ātmā sarvathā shuddha ja hoy to sansār, bandh, mokṣha, mokṣhano upāy e sarva mithyā ṭhare. ātmānun trikāḷī svarūp ane vartamān avasthānun svarūp (arthāt dravye ane paryāye ātmānun svarūp) kevun hoy te yathārthapaṇe ā pāñch bhāvo batāve chhe. jo ā pāñch bhāvomānthī ekapaṇ bhāvanun astitva na svīkāravāmān āve to ātmānā shuddha-ashuddha svarūpanun satya kathan thatun nathī, ane tethī gnānamān doṣh āve chhe. ā sūtra gnānano doṣh ṭāḷīne, ātmānun trikāḷī svarūp ane. nigodathī siddha sudhīnī tenī tamām avasthāo bahu ja alpa shabdomān chamatkārik rīte darshāve chhe, te pāñch bhāvomān chaud guṇasthāno tathā siddhadashā paṇ āvī jāy chhe.
ā shāstramān anādithī chālyo āvato audayikabhāv pahelo līdho nathī paṇ aupashamikabhāv pahelo līdho chhe te em sūchave chhe ke ā shāstramān svarūp samajāvavā māṭe bhedo batāvavāmān āvyā chhe to paṇ bhedanā āshraye eṭale ke audayik; aupashamik, kṣhāyopashamik ke kṣhāyik-e bhāvonā lakṣhe vikalpa chālu rahe chhe arthāt anādithī chālyo āvato audayikabhāv ja chālu rahe chhe, māṭe te bhāvo taraphanun lakṣha chhoḍīne dhruvarūp pāriṇāmikabhāv taraph lakṣha karī ekāgra thavun; tem karatān pratham aupashamikabhāv pragaṭe chhe ane krame krame shuddhatā vadhatān kṣhāyikabhāvanī pūrṇatā thāy chhe.
(1) vartamān paryāy ane (ra) te bād karatān je dravya sāmānya tathā tenā guṇonun sādrashyapaṇe trikāḷ dhruvarūpe ṭakī rahevun-āvān be paḍakhān darek dravyamān chhe. ātmā paṇ ek dravya chhe tethī temān paṇ evān be paḍakhān chhe, te be paḍakhānthī vartamān paryāyano viṣhay karanār paryāyārthikanay chhe. ā sūtramān kahelā pāñch bhāvomānthī aupashamik, kṣhāyik, kṣhāyopashamik ane audayik e chār bhāvo paryāyarūp-vartamān hālat pūratā-chhe tethī te paryāyārthikanayano viṣhay chhe; te vartamān paryāyane bād karatān dravyasāmānya tathā tenā anantaguṇonun sādrashyapaṇe trikāḷ dhruvarūp ṭakī rahevun chhe tene pāriṇāmikabhāv kahe chhe, te bhāvane kāraṇaparamātmā, kāraṇ samayasār ke gnāyakabhāv paṇ kahevāmān āve chhe; te trikāḷ sādrashyarūp hovāthī dravyārthikanayano viṣhay chhe. ā banne paḍakhān (paryāyārthikanayano viṣhay ane dravyārthikanayano viṣhay te banne) thaīne
Page 180 of 655
PDF/HTML Page 235 of 710
single page version
180 ] [ mokṣhashāstra ākhun jīvadravya chhe, tethī te banne paḍakhān pramāṇano viṣhay chhe.
ā banne paḍakhānnun nay ane pramāṇ dvārā yathārtha gnān karīne je jīv potānā vartamān paryāyane trikāḷī pāriṇāmikabhāv taraph vāḷe chhe tene samyagdarshan thāy chhe, ane te krame krame āgaḷ vadhīne mokṣhadashārūp kṣhāyikabhāv pragaṭ kare chhe. ।। 1।।
द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदाः यथाक्रमम्।। २।।
एकविंशति त्रिभेदाः] be, nav, aḍhār, ekavīsh ane traṇ bhedavāḷā chhe.
em aupashamikabhāvanā be bhedo chhe.
aupashamik samyaktva– jīvane potānā satya puruṣhārthathī jyāre aupashamik samyaktva pragaṭe chhe tyāre jaḍ karmo sāthe nimitta-naimittik sambandh evo hoy chhe ke mithyātva karmano ane anantānubandhī krodh-mān-māyā-lobh karmano svayam upasham thāy chhe. anādi mithyādraṣhṭi jīvone tathā koī sādimithyādraṣhṭine mithyātvanī ek ane anantānubandhīnī chār em kul pāñch prakr̥iti upashamarūp thāy chhe ane bākīnā sādimithyādraṣhṭine mithyātva, samyagmithyātva ane samyaktva prakr̥iti e traṇ tathā anantānubandhīnī chār em kul sāt prakr̥itino upasham thāy chhe. jīvanā ā bhāvane aupashamik samyaktva kahevāy chhe.
aupashamik chāritra– jīv je chāritrabhāv vaḍe upashamashreṇīne lāyak bhāv pragaṭ kare tene aupashamik chāritra kahe chhe; te vakhate mohanīy karmanī apratyākhyānāvaraṇādi 21 prakr̥itiono svayam upasham thāy chhe.
Page 181 of 655
PDF/HTML Page 236 of 710
single page version
a. 2. sūtra 4 ] [ 181
uttaraḥ– samyagdarshananī sāthe-sahacharit uday hovānā kāraṇe upachārathī karmaprakr̥itine ‘samyaktva’ nām āpavāmān āve chhe. ।। 3।।
ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च।। ४।।
kṣhāyikadān, kṣhāyikalābh, kṣhāyikabhog, kṣhāyikaupabhog, kṣhāyikavīrya tathā [च] ‘च’ kahetān kṣhāyikasamyaktva ane kṣhāyikachāritra-em kṣhāyikabhāvanā nav bhed chhe.
jīv jyāre ā bhāv pragaṭ kare chhe tyāre dravyakarmo svayam-potānī meḷe ātmapradeshethī atyant viyogapaṇe chhūṭā paḍe chhe arthāt karmo kṣhay pāme chhe tethī ā bhāvane ‘kṣhāyikabhāv’ kahevāmān āve chhe.
kevaḷagnānaḥ– sampūrṇa gnānanun pragaṭavun te kevaḷagnān chhe, tyāre gnānāvaraṇīy karmanī avasthā kṣhayapaṇe svayam hoy chhe.
kevaḷadarshanaḥ– sampūrṇa darshananun pragaṭavun te kevaḷadarshan chhe, tyāre darshanāvaraṇī karmano upar pramāṇe kṣhay hoy chhe.
kṣhāyikadānādi pāñch bhāvoḥ– sampūrṇapaṇe potānā guṇanun potāne māṭe dānādi pāñch bhāvorūpe pragaṭavun thāy chhe, tyāre dānāntarāy vagere pāñch prakāranān antarāy karmano upar pramāṇe kṣhay hoy chhe.
kṣhāyikasamyaktvaḥ– potānā asalī svarūpanī pākī pratītirūp paryāy te kṣhāyik samyaktva chhe, te pragaṭe tyāre mithyātvanī traṇ ane anantānubandhīnī chār em kul sāt karmaprakr̥itiono upar pramāṇe kṣhay hoy chhe.
kṣhāyikachāritraḥ– potānā svarūpanun pūrṇa chāritra pragaṭavun te kṣhāyikachāritra chhe, tyāre mohanīy karmanī bākīnī 21 prakr̥itiono kṣhay hoy chhe. ā pramāṇe karmano svayam kṣhay thāy tyāre ‘jīve karmano kṣhay karyo’ em mātra upachārathī kahevāmān āve chhe. paramārthathī to jīve potānī avasthāmān puruṣhārtha karyo chhe, jaḍamān puruṣhārtha karyo nathī.
Page 182 of 655
PDF/HTML Page 237 of 710
single page version
182 ] [ mokṣhashāstra
kṣhāyikadān– potānā shuddha svarūpanun potāne dān te upādān chhe ane anant jīvone nimittapaṇe thāy te kṣhāyik abhayadān chhe.
kṣhāyikalābh– potānā shuddha svarūpano potāne lābh te upādān chhe ane nimittapaṇe sharīranā baḷane ṭakāvavānā kāraṇarūp, anya manuṣhyane na hoy tevā atyant shubh sūkṣhma nokarmarūpe pariṇamatā anant pudgal paramāṇuono samaye samaye sambandh hovo te.
kṣhāyik bhog– potānā shuddha svarūpano bhog te kṣhāyik bhog chhe ane nimittapaṇe puṣhpavr̥uṣhṭi ādik visheṣhonun pragaṭ thavun te.
kṣhāyik upabhog– potānā shuddha svarūpano samaye samaye bhogavaṭo thavo te kṣhāyik upabhog chhe, ane nimittapaṇe sinhāsan, chāmar, traṇ chhatra ādi vibhūtinun hovun te.
kṣhāyik vīrya– potānā shuddha svarūpamān utkr̥uṣhṭa sāmarthyapaṇe pravr̥utti te kṣhāyik vīrya chhe. ।। 4।।
kushrut, kuavadhi e traṇ agnān, [दर्शन] chakṣhu, achakṣhu, avadhi e traṇ darshan, [लब्धयः] kṣhāyopashamikadān-lābh-bhog-upabhog-vīrya e pāñch labdhi, [चतुः त्रि त्रि पंचभेदाः] em chār + traṇ + traṇ ane pāñch bhedo (tem ja) [सम्यक्त्व] kṣhāyopashamik samyaktva, [चारित्र] kṣhāyopashamik chāritra [च] ane [संयमासंयमाः] sanyamāsanyam kṣhāyopashamikabhāvanā aḍhār bhed chhe.
kṣhāyopashamik samyaktva– mithyātvanī tathā anantānubandhīnī karmaprakr̥itionā udayābhāvī kṣhay tathā upashamanī apekṣhāe kṣhāyopashamik samyaktva kahevāy chhe; ane samyaktvaprakr̥itino uday chhe te apekṣhāe tene ja vedasamyaktva kahevāmān āve chhe.
kṣhāyopashamik chāritra– samyagdarshanapūrvakanā chāritra vakhate je rāg chhe tenī apekṣhāe te sarāgachāritra kahevāy chhe paṇ temān je rāg chhe te chāritra nathī, jeṭalo
Page 183 of 655
PDF/HTML Page 238 of 710
single page version
a. 2. sūtra 6 ] [ 183 vītarāgabhāv chhe teṭalun ja chāritra chhe, ā chāritrane kṣhāyopashamik chāritra kahevāy chhe.
sanyamāsanyam– ā bhāvane deshavirat athavā viratāvirat chāritra paṇ kahevāmān āve chhe.
matignān– vagerenun svarūp pahelā adhyāyamān kahevāī gayun chhe tyānthī joī levun. [juo, pānun 40 tathā 86]
dān–lābh– vagere labdhinun svarūp uparanā sūtramān kahyun chhe, tyān kṣhāyikabhāve te labdhi hatī, ahīn te labdhi kṣhāyopashamikabhāve chhe-em samajavun. ।। pa।।
krodh, mān, māyā, lobh e chār kaṣhāy, [लिंग] strīved, puruṣhaved ane napunsakaved e traṇ liṅg, [मिथ्यादर्शन] mithyādarshan, [अज्ञान] agnān, [असंयत] asanyam, [असिद्ध] asiddhatva tathā [लेश्याः] kr̥iṣhṇa, nīl, kāpot, pīt, padma ane shukla e chha leshyā-em [चतुः चतुः त्रि एक एक एक एक षड्भेदाः] chār + chār + traṇ + ek + ek + ek + ek ane chha-e badhā maḷīne audayikabhāvanā ekavīsh bhedo chhe.
prashnaḥ– gati to aghātikarmanā udayathī thāy chhe, jīvanā anujīvī guṇanā ghātanun te nimitta nathī chhatān tene audayikabhāvamān kem gaṇī chhe?
uttaraḥ– jīvane je prakāranī gatino sanyog thāy chhe temān te mamatvapaṇun kare chhe, jem ke- ‘hun manuṣhya, hun ḍhor, hun dev, hun nārakī’ em te māne chhe. ā rīte jyān mohabhāv hoy tyān vartamān gatimān jīv potāpaṇānī kalpanā kare chhe tethī ā apekṣhāe gatine audayikabhāvamān gaṇel chhe.
leshyāḥ– kaṣhāyathī anurañjit yogane leshyā kahevāmān āve chhe. leshyā be prakāranī chhe-dravyaleshyā tathā bhāvaleshyā, ahīn bhāvaleshyāno viṣhay chhe. bhāvaleshyā chha prakāranī chhe. ‘leshyā vakhate ātmāmān te te prakārano raṅg thāy chhe’ em na samajavun. paṇ jīvanā vikārī kāryo bhāvaapekṣhāe chha prakāranā thāy chhe, te bhāvamān vikāranī tāratamyatā batāvavā māṭe e chha prakāro kahyā chhe. lokamān koī māṇas kharāb kām kare to ‘kāḷun
Page 184 of 655
PDF/HTML Page 239 of 710
single page version
184 ] [ mokṣhashāstra kārya karyu’ em kahevāy chhe, tyān tenā kāryano kāḷo raṅg nathī paṇ te kāryamān teno tīvra māṭho bhāv hovāthī tene ‘kāḷun’ kahevāmān āve chhe, ane e bhāvaapekṣhāe tene kr̥iṣhṇaleshyā kahevāmān āve chhe. jem jem vikāranī tīvratāmān ochhāpaṇun hoy chhe tem tem te bhāvane ‘nīl leshyā’ vagere nām āpavāmān āve chhe. shuklaleshyā e paṇ shubh audayikabhāvamān hoy chhe, shuklaleshyā e kāī dharma nathī. te leshyā to mithyādraṣhṭione paṇ thāy chhe. puṇyanī tāratamyatāmān ūñcho puṇyabhāv hoy tyāre shuklaleshyā hoy chhe, te audayikabhāv chhe ane tethī te sansāranun kāraṇ chhe, dharmanun kāraṇ nathī.
prashnaḥ– bhagavānane teramā guṇasthāne kaṣhāy nathī chhatān temane shuklaleshyā kem kahī chhe?
uttaraḥ– bhagavānane shuklaleshyā upachārathī kahī chhe. pūrve yog sāthe leshyānun sahakārīpaṇun hatun te yog teramā guṇasthāne vidyamān hovāthī upachārathī tyān leshyā paṇ kahī chhe. leshyānun kārya karmabandh chhe, bhagavānane kaṣhāy nathī topaṇ yog hovāthī ek samayano bandh chhe te apekṣhā lakṣhamān rākhī upachārathī shuklaleshyā kahī chhe.
agnānaḥ– gnānano abhāv te agnān-e arthamān ahīn agnān līdhun chhe, kugnānane ahīn līdhun nathī, kugnānane to kṣhāyopashamikabhāvamān līdhun chhe. ।। 6।।
pāriṇāmikabhāvanā traṇ bhedo chhe.
sāmānyaguṇonun paṇ grahaṇ thāy chhe.
bhavyatva–mokṣha pāmavāne lāyak jīvane ‘bhavyatva’ hoy chhe. abhavyatva–mokṣha pāmavāne kadī lāyak thatā nathī evā jīvane ‘abhavyatva’ hoy chhe.
bhavyatva ane abhavyatva guṇo chhe, te banne anujīvī guṇo chhe; karmanā sadbhāv ke abhāvanī apekṣhāe te nāmo āpavāmān āvyān nathī.
Page 185 of 655
PDF/HTML Page 240 of 710
single page version
a. 2. sūtra 7 ] [ 18p
pāriṇāmik shabdano arthaḥ– karmanā udayādinī apekṣhā vagar ātmāmān je guṇ mūḷathī rahevāvāḷā chhe tene ‘pāriṇāmik’ kahe chhe.
1. pāñch bhāvomān aupashamik, kṣhāyik, kṣhāyopashamik ane audayik e chār bhāvo paryāyarūp (vartamān vartatī dashārūp) chhe, ane pāñchamo shuddha pāriṇāmikabhāv chhe te trikāḷī ekarūp dhruv chhe tethī te dravyarūp chhe; ā rīte ātmapadārtha dravya ane paryāy sahit (-je vakhate je paryāy hoy te sahit) chhe.
ra. jīvatva, bhavyatva ane abhavyatva e traṇ pāriṇāmikabhāvomān je shuddha jīvatvabhāv chhe te shuddhadravyārthikanayāshrit hovāthī nirāvaraṇ shuddha pāriṇāmikabhāv chhe ane te bandh-mokṣha paryāy (-pariṇati) rahit chhe em samajavun.
3. je dash prāṇarūp jīvatva, bhavyatva ane abhavyatva chhe te vartamān vartatī avasthānā āshraye hovāthī (-paryāyārthikanayāshrit hovāthī) ashuddha pāriṇāmikabhāv samajavā. jem sarva sansārī jīvo shuddhanaye shuddha chhe tem jo avasthādraṣhṭie paṇ shuddha chhe em mānavāmān āve to dash prāṇarūp jīvatva, bhavyatva ane abhavyatvano abhāv ja thāy.
4. bhavyatva ane abhavyatvamān bhavyatva nāmano je ashuddhapāriṇāmikabhāv chhe te bhavya jīvone hoy chhe; te bhāv joke dravyakarmanī apekṣhā rākhato nathī topaṇ te jīvanā samyaktvādi guṇ jyāre ḍhaṅkāyelā hoy chhe tyāre temān je jaḍakarma nimitta chhe te karmane bhavyatvanī ashuddhatāmān upachārathī nimitta kahevāy chhe. te jīv jyāre potānī pātratā vaḍe gnānīnī deshanā sāmbhaḷī samyagdarshan pragaṭ kare chhe ane potānā chāritramān sthir thāy chhe tyāre tene bhavyatva shakti pragaṭ (-vyakta) thāy chhe, -te jīv sahaj shuddha pāriṇāmikabhāv jenun lakṣhaṇ chhe evā potānā paramātmadravyamay samyakshraddhā, gnān ane anucharaṇarūp avasthā (-paryāy pragaṭ) kare chhe.
pa. paryāyārthikanaye kahevāmān āvato bhavyatvabhāvano abhāv mokṣhadashāmān thāy chhe, eṭale ke jyāre jīvamān samyagdarshanādi guṇanī pūrṇatā thaī jāy chhe tyāre bhavyatvano vyavahār maṭī jāy chhe. [juo, adhyāy 10 sūtra-3]