Page 186 of 655
PDF/HTML Page 241 of 710
single page version
186 ] [ mokṣhashāstra
1. e vāt lakṣhamān rākhavī ke jīvane anādithī gnān, darshan ane vīrya kṣhāyopashamikabhāvo chhe paṇ te kāī dharmanun kāraṇ nathī.
ra. potānā svarūpane lagatī asāvadhānī (moh) sambandhano aupashamikabhāv anādi agnānī jīvane kadī pragaṭayo nathī. jīv jyāre samyagdarshan pragaṭ kare chhe tyāre darshanamohano (mithyātvano) upasham thāy chhe; samyagdarshan apūrva chhe kemake te jīvane pūrve kadī paṇ te bhāv thayelo na hato. ā aupashamikabhāv thayā pachhī mohane lagatā kṣhāyopashamik ane kṣhāyik bhāv te jīvane pragaṭ thayā vagar rahetā nathī; te jīv mokṣhāvasthā avashya pragaṭ kare chhe.
1. jyāre jīv potānā ā bhāvonun svarūp samajīne trikāḷī dhruvarūp (sakaḷ nirāvaraṇ) akhaṇḍ ek avinashvar shuddha pāriṇāmikabhāv taraph potānun valaṇ-lakṣha sthir kare tyāre uparanā traṇ bhāvo pragaṭe chhe; ‘hun khaṇḍ-gnānarūp chhun’ evī bhāvanā vaḍe aupashamikādi bhāvo pragaṭatā nathī.
ra. potānā avinashvar shuddha pāriṇāmikabhāv taraphanā valaṇane adhyātmabhāṣhāmān ‘nishchayanayano āshray’ kahevāmān āve chhe. nishchayanayanā āshraye shuddha paryāy pragaṭe chhe. nishchayanayano viṣhay akhaṇḍ; avinashvar shuddhapāriṇāmikabhāv arthāt gnāyakabhāv chhe. vyavahāranayanā āshraye shuddhatā pragaṭatī nathī paṇ ashuddhatā pragaṭe chhe.
1. ā pāñch bhāvomānthī ek audayikabhāv (moh sātheno joḍāṇabhāv) bandharūp chhe; jyāre jīv mohabhāv kare tyāre karmano uday bandhanun kāraṇ upachārathī kahevāy ane jo jīv mohabhāvarūpe na pariṇame to bandh thāy nahi ane tyāre te ja jaḍ-karmanī nirjarā thaī em upachārathī kahevāy.
ra. jemān puṇya, pāp, dān, pūjā, vratādi bhāvono samāvesh thāy chhe evā āsrav ane bandh e be audayikabhāv chhe; samvar ane nirjarā te mohanā aupashamik
Page 187 of 655
PDF/HTML Page 242 of 710
single page version
a. 2. sūtra 2 ] [ 187 ane kṣhāyopashamikabhāv chhe, te shuddhatānā ansho hovāthī bandharūp nathī; ane mokṣha te kṣhāyikabhāv chhe, te sarvathā pavitra paryāy chhe eṭale te paṇ bandharūp nathī.
lakṣhaṇ–ghaṇā maḷelā padārthomānthī koī ek padārthane judo karavāvāḷā hetune (sādhanane) lakṣhaṇ kahe chhe. (shrī jain siddhānt praveshikā. prashna-ra.)
upayog– chaitanyaguṇ sāthe sambandh rākhavāvāḷā jīvanā pariṇāmane upayog kahe chhe.
upayogane ‘gnān-darshan’ paṇ kahevāy chhe, te badhā jīvomān hoy chhe ane jīv sivāy bījā koī dravyamān hotā nathī, tethī tene jīvano asādhāraṇ guṇ athavā lakṣhaṇ kahe chhe; vaḷī te sadbhūt (ātmabhūt) lakṣhaṇ chhe tethī badhā jīvomān sadāy hoy chhe. ā sūtramān badhā jīvone lāgu paḍe tevun sāmānya lakṣhaṇ āpyun chhe.
jem sonā ane chāndīno ek piṇḍ hovā chhatān temān sonun tenā pīḷāshādi lakṣhaṇ vaḍe ane chāndī tenā shuklādi lakṣhaṇ vaḍe banne judān chhe em teno bhed jāṇī shakāy chhe, tem jīv ane karma-nokarma (sharīr) ekakṣhetre hovā chhatān jīv tenā upayog-lakṣhaṇ vaḍe karma-nokarmathī judo chhe ane dravyakarma-nokarma temanā sparshādi lakṣhaṇ vaḍe jīvathī judān chhe-em teno bhed jāṇī shakāy chhe.
jīv ane pudgalane anādithī ekakṣhetrāvagāharūpe sambandh chhe, tethī agnānadashāmān te banne ekarūp bhāse chhe. jīv ane pudgal ek ākāshakṣhetre hovā chhatān jo sāchān lakṣhaṇo vaḍe nirṇay karavāmān āve to te banne bhinna chhe tevun gnān thāy chhe. ghaṇā maḷelā padārthomānthī koī ek padārthane judo karanār hetune lakṣhaṇ kahe chhe. anant paramāṇuonun banelun sharīr ane jīv em ghaṇā maḷelā padārtho chhe, temān anant pudgalo chhe ane ek jīv chhe, tene gnānamān judā karavā māṭe ahīn jīvanun lakṣhaṇ batāvavāmān āvyun chhe, ‘jīvanun lakṣhaṇ upayog chhe’ em ahīn kahyun chhe.
Page 188 of 655
PDF/HTML Page 243 of 710
single page version
188 ] [ mokṣhashāstra
prashnaḥ– upayog eṭale shun? uttaraḥ– chaitanya te ātmāno svabhāv chhe, te chaitanyasvabhāvane anusarato ātmāno je pariṇām tene upayog kahevāmān āve chhe. upayog jīvanun nirbādh lakṣhaṇ chhe.
sharīrādinān kāryo hun karī shakun, hun tene halāvī-chalāvī shakun em je jīvo māne chhe te chetan ane jaḍadravyane ekarūp māne chhe, teonī e khoṭī mānyatā chhoḍāvavā ane jīvadravya jaḍathī sarvathā judun chhe em batāvavā jīvanun asādhāraṇ lakṣhaṇ upayog chhe em ā sūtramān batāvyun chhe.
nitya upayog lakṣhaṇavāḷun jīvadravya kadī pudgaladravyapaṇe (sharīrādipaṇe) thatun jovāmān āvatun nathī ane nitya jaḍ lakṣhaṇavāḷun sharīrādi pudgaladravya kadī jīvadravyapaṇe thatun jovāmān āvatun nathī; kāraṇ ke upayog ane jaḍapaṇāne ekarūp thavāmān, prakāsh ane andhakāranī māphak, virodh chhe. jaḍ ane chetan kadī paṇ ek thaī shake nahi. jaḍ ane chetan e banne sarvathā judān judān chhe, kadāchit koīpaṇ rīte ekarūp thatān nathī; tethī he jīv! tun sarva prakāre prasanna thā! tārun chitta ujjvaḷ karī sāvadhān thā ane svadravyane ja ‘ā mārun chhe’ em anubhav. āvo shrīguruono upadesh chhe.
jīv, sharīr ane dravyakarma ek ākāshapradeshe bandharūp rahyān chhe tethī te ghaṇā maḷelā padārthomānthī ek jīvapadārthane judo jāṇavā māṭe ā sūtramān jīvanun lakṣhaṇ kahevāmān āvyun chhe. ।। 8।। [sarvārthasiddhi bhāg bījo. pā. 27-28]
evā be bhed chhe; vaḷī teo kramathī [अष्ट चतुः भेदः] āṭh ane chār bhed sahit chhe arthāt gnān upayoganā mati, shrut, avadhi, manaḥparyay, kevaḷ (e pāñch samyaggnān) ane kumati, kushrut tathā kuavadhi (e traṇ mithyāgnān) em āṭh bhed chhe, tem ja darshanaupayoganā chakṣhu, achakṣhu, avadhi tathā kevaḷ em chār bhed chhe. ā rīte gnānanā āṭh ane darshananā chār bhedo maḷī upayoganā kul bār bhed chhe.
Page 189 of 655
PDF/HTML Page 244 of 710
single page version
a. 2. sūtra 9 ] [ 189 jignāsuo jaladī samajī shake chhe, tethī kahyun chhe ke-‘सामान्य शास्त्रतो नूनं विशेषो बलवान् भवेत्’ arthāt sāmānya shāstrathī visheṣh baḷavān chhe. sāmānya eṭale ṭūṅkāmān kahenārun ane visheṣh eṭale bhedo pāḍīne batāvanārun. sādhāraṇ māṇaso visheṣhathī barābar nirṇay karī shake chhe. [mokṣhamārga prakāshak pā. 208]
shāstramān ek ja shabdano koī ṭhekāṇe to koī artha thāy chhe tathā koī ṭhekāṇe koī artha thāy chhe. ‘darshan’ shabdanā paṇ anek artha thāy chhe. (1) adhyāy 1, sūtra 1-2mān mokṣhamārga sambandhī kathan karatān ‘samyagdarshan’ shabda kahyo chhe tyān darshan shabdano artha shraddhā chhe. (ra) upayoganā varṇanamān ‘darshan’ shabdano artha vastunun sāmānya grahaṇ mātra chhe. ane (3) indriyanā varṇanamān ‘darshan shabdano artha netra vaḍe dekhavā mātra chhe. ā traṇ arthomānthī ahīn chālatā sūtramān bījo artha lāgu paḍe chhe.
darshan upayog– koī paṇ padārthane jāṇavānī yogyatā (labdhi) thatān te padārtha taraph sanmukhatā, pravr̥utti athavā bījā padārtho taraphathī haṭhīne vivakṣhit padārtha taraph utsukatā pragaṭ thāy chhe te darshan chhe. te utsukatā chetanāmān ja thāy chhe. vivakṣhit padārthane thoḍo paṇ jāṇavāmān āvato nathī tyān sudhīnā chetanānā vyāpārane ‘darshanaupayog’ kahevāmān āve chhe. draṣhṭāntaḥ- ek māṇasano upayog bhojan karavāmān lāgī rahyo chhe ane tene ekadam ichchhā thaī ke bahār mane koī bolāvatun to nathī ne? hun te jāṇī laun; athavā koīno avāj kānamān paḍavāthī teno upayog bhojan taraphathī haṭhīne shabda taraph lāgī jāy chhe. āmān chetanānā upayoganun bhojanathī khasavun ane shabda taraphanun lāgavun thayun paṇ jyān sudhī shabda taraphanun kāī paṇ gnān na thāy tyān sudhīno vyāpār te ‘darshan upayog’ chhe.
pūrva viṣhayathī haṭhavun ane pachhīnā viṣhay taraph utsuk thavun te gnānano paryāy nathī tethī te chetanāparyāyane ‘darshan upayog’ kahevāmān āve chhe.
dravya-saṅgrahanī 43 mī gāthāmān ‘sāmānya’ shabda vāparyo chhe teno artha ‘ātmā’ thāy chhe. sāmānyagrahaṇ eṭale ātmagrahaṇ; ātmagrahaṇ te darshan chhe.
Page 190 of 655
PDF/HTML Page 245 of 710
single page version
190 ] [ mokṣhashāstra
gnānane sākār ane darshanane nirākār kahevāmān āve chhe; tyān ‘ākār’no artha ‘lambāī-pahoḷāī ane jāḍāī’ em thato nathī, paṇ je prakārano artha hoy te prakār gnānamān jaṇāy tene ākār kahevāmān āve chhe. amūrtik ātmāno guṇ hovāthī gnān pote kharī rīte amūrta chhe. je pote to amūrta hoy ane vaḷī dravya na hoy, mātra guṇ hoy tene potāno judo ākār hoī shake nahi; potapotānā āshrayabhūt dravyano je ākār hoy te ja ākār guṇono hoy chhe. gnānaguṇano ādhār ātmadravya chhe tethī ātmāno je ākār te ja gnānano ākār chhe, ātmā game tevā ākāranā padārthane jāṇe topaṇ ātmāno ākār to (samudghāt sivāyanā prasaṅge) bahāranā sharīrākāre rahe chhe, tethī vāstavik rīte gney padārthanā ākāre gnān thatun nathī paṇ ātmānā ākāre gnān rahe chhe; paṇ gney padārtha jevo chhe tevo gnān jāṇī le chhe tethī gnānane sākār kahevāy chhe (tattvārthasār pā. 308- 309) darshan ek padārthathī bījāne judo pāḍatun nathī tethī tene nirākār kahevāy chhe.
arthaḥ– artha vikalpane ākār kahe chhe, sva-par padārthane artha kahevāmān āve chhe, upayogāvasthāne vikalpa kahe chhe ane te gnānanun lakṣhaṇ chhe.
bhāvārthaḥ– ātmā athavā bījā padārthonun upayogātmak bhedavignān thavun tene ja ākār kahe chhe. padārthonā bhedābhedane māṭe thayelā nishchayātmak bodhane ja ākār kahe chhe. arthāt padārthonun jāṇavun te ja ākār kahevāy chhe ane te gnānanun svarūp chhe.
vikalpaḥ– artha = sva ane par viṣhay; vikalpa = vyavasāy; arthavikalpa = sva-par vyavasāyātmak gnān, e gnānane pramāṇ kahevāy chhe.
gnān amūrtik ātmāno guṇ chhe, temān gney padārthano ākār ūtarato nathī. mātra visheṣh padārtha temān bhāsavā lāge chhe-tene ākr̥uti mānavī e matalab chhe. sārānshaḥ- gnānamān parapadārthanī ākr̥uti vāstavik rīte mānī shakāy nahi, parantu gnān- gney sambandhanā kāraṇe gneyano ākr̥utidharma upachār nayathī gnānamān kalpit karavāmān
Page 191 of 655
PDF/HTML Page 246 of 710
single page version
a. 2. sūtra 9 ] [ 191 āve chhe, te upachāranun kāraṇ eṭalun ja samajavun ke padārthonī visheṣh ākr̥uti nakkī karanār je chaitanyapariṇām chhe te gnān kahevāy chhe, paṇ te padārthanā visheṣh ākāratulya gnān svayam thaī jāy chhe evo sākārano artha nathī.
antarmukh chitprakāshane darshan ane bahirmukh chitprakāshane gnān kahevāmān āve chhe. sāmānya-visheṣhātmak bāhya padārthane grahaṇ karanārun gnān chhe ane sāmānya- visheṣhātmak ātmasvarūpane grahaṇ karanārun darshan chhe.
shaṅkāḥ– ā pramāṇe darshan ane gnānanun svarūp mānavāthī ‘vastunun je sāmānya grahaṇ thāy chhe tene darshan kahe chhe’ evā shāstranā vachan sāthe virodh āvashe?
samādhānaḥ– badhā bāhya padārtho sāthe sādhāraṇapaṇun hovāthī, te vachanamān jyān ‘sāmānya’ sañgnā āpavāmān āvī chhe tyān sāmānya padathī ātmāne ja grahaṇ karavo.
shaṅkāḥ– em shā uparathī jāṇavun ke ahīn sāmānya padathī ātmā ja samajavo? samādhānaḥ– e shaṅkā karavī ṭhīk nathī, kemake “padārthanā ākār arthāt bhedane karyā vinā” e shāstravachanathī tenī puṣhṭi thaī jāy chhe; te spaṣhṭa kahevāmān āve chhe. -bāhya padārthone ākārarūp pratikarma vyavasthāne nahi karatān (arthāt bhedarūpathī pratyek padārthane grahaṇ karyā vinā) je sāmānya grahaṇ thāy chhe tene ‘darshan’ kahe chhe. vaḷī te arthane draḍh karavā māṭe kahe chhe ke-‘ā amuk padārtha chhe, ā amuk padārtha chhe’ ityādirūpe padārthonī visheṣhatā karyā vinā je grahaṇ thāy chhe tene darshan kahe chhe.
shaṅkāḥ– upar kahyun tevun darshananun lakṣhaṇ mānasho to ‘anadhyavasāy’ne darshan mānavun paḍashe?
samādhānaḥ– nahi, kemake darshan bāhya padārthono nishchay na karatān chhatān paṇ svarūpano nishchay karavāvāḷun chhe tethī anadhyavasāyarūp nathī. viṣhay ane viṣhayīne yogyadeshamān hovā pahelānī avasthāne darshan kahe chhe.
dravyasaṅgrah hindī-ṭīkā pā. 170 thī 17p. gāthā-44 nīchenī ṭīkā.]
Page 192 of 655
PDF/HTML Page 247 of 710
single page version
192 ] [ mokṣhashāstra jādun judun kārya shun chhe te upar batāvyun chhe, tethī ek guṇathī bījā guṇanā bhedanī apekṣhāe (bhedanaye) te kathan chhe em jāṇavun.
darshan ane gnān e banne guṇ ātmānā chhe, te ātmāthī abhinna chhe tethī abhedaapekṣhāe ātmā darshanagnānasvarūp chhe eṭale ke darshan te ātmā ane gnān te ātmā chhe em jāṇavun. dravya ane guṇ ekabījāthī judā paḍī shake nahi ane dravyano ek guṇ tenā bījā guṇathī judo paḍī shake nahi; ā apekṣhā lakṣhamān rākhatān darshan sva-par darshak chhe ane gnān sva-par gnāyak chhe. abhedadraṣhṭinī apekṣhāe ā pramāṇe artha thāy chhe.
gnānanā nishchayanaye artha pā. 420 thī 427]
kevaḷīprabhune darshan ane gnān upayog ek sāthe (yugapat) hoy chhe ane chhadmasthane krame krame hoy chhe, kevaḷīprabhune upayog upachārathī kahevāmān āve chhe. ।। 9।।
bhedavāḷā chhe. karmasahit jīvone sansārī ane karmarahit jīvone mukta kahevāmān āve chhe.
(1) ā bhedo jīvonī vartamān vartatī dashāthī chhe māṭe te bhedo avasthā (paryāy) draṣhṭie chhe. dravya (nishchay, svarūp) draṣhṭie badhā jīvo sarakhā chhe. ā vyavahār-shāstra chhe tethī temān mukhyapaṇe paryāyadraṣhṭie kathan chhe. vyavahār paramārtha samajāvavā māṭe kahevāmān āve chhe paṇ tene pakaḍī rākhavā māṭe kahevāmān āvato nathī, tethī em samajavun ke paryāyamān game tevā bhed hoy to paṇ trikāḷī dhruvasvarūpamān kadī pher paḍato nathī. ‘sarva jīv chhe siddhasam, je samaje te thāy.’
Page 193 of 655
PDF/HTML Page 248 of 710
single page version
a. 2. sūtra 10 ] [ 193
mukta jīvo anant chhe em samajavun. ‘मुक्ताः’ shabda em paṇ sūchave chhe ke pūrve te jīvanī sansārī avasthā hatī paṇ teoe sāchī samajaṇ karīne te avasthāno vyay karyo ane muktaavasthā pragaṭ karī.
potānā shuddha svarūpamānthī sārī rīte sarī javun-khasī javun te sansār chhe; jīvano sansār strī, putra, lakṣhmī, makān vagere nathī, teo to jagatanā svatantra padārtho chhe; jīv te padārtho upar potāpaṇānī kalpanā karīne te padārthone iṣhṭa-aniṣhṭa māne chhe te vikārī bhāvane sansār kahevāmān āve chhe.
artho thāy chhe, temān ahīn anvāchay artha batāvavā ‘च’ shabda vāparyo chhe. (ekane pradhānarūpe ane bījāne gauṇarūpe batāvavun e ‘anvāchay’ shabdano artha chhe.) sansārī ane mukta jīvomān sansārī jīv pradhānatāe upayogavān chhe ane mukta jīv gauṇarūpathī upayogavān chhe em sūchavavā ā sūtramān ‘च’ shabda vāparyo chhe (‘upayog’nun anusandhān sūtra 8 tathā 9 thī līdhun chhe em samajavun).
(pa) jīvane sansārī dashā hovānun kāraṇ potānā svarūpanī bhramaṇā chhe; te bhramaṇāne mithyādarshan kahevāmān āve chhe. e mithyādarshananā sansargathī jīvane pāñch prakāranā parivartano thāy chhe-sansārachakra chāle chhe.
(6) jīv anādithī mithyādraṣhṭi hoy chhe; te potānī pātratā keḷavī satsamāgame samyagdraṣhṭi thāy chhe. mithyādraṣhṭirūp avasthāne kāraṇe paribhramaṇ arthāt parivartan thāy chhe, te paribhramaṇane sansār kahevāmān āve chhe. jīvane par pratyenī ekatvabuddhinā kāraṇe mithyādraṣhṭipaṇun hoy chhe. jyān sudhī jīvanun lakṣha par upar hoy chhe eṭale ke parathī mane lābh-nukashān thāy em te māne chhe tyān sudhī tene paravasturūp karma ane. nokarma sāthe nimitta-naimittik sambandh thāy chhe. ā parivartananā pāñch bhedo paḍe chhe- 1. dravyaparivartan, ra. kṣhetraparivartan, 3. kāḷaparivartan, 4. bhavaparivartan ane pa. bhāvaparivartan. parivartanane sansaraṇ athavā parāvartan paṇ kahevāy chhe.
Page 194 of 655
PDF/HTML Page 249 of 710
single page version
194 ] [ mokṣhashāstra sambandh thāy chhe tene dravyaparivartan kahe chhe; tenā be peṭā bhed chhe-1. nokarmadravyaparivartan ane ra. karmadravyaparivartan.
1. nokarmadravyaparivartananun svarūpaḥ– audārik, taijas ane kārmaṇ athavā vaikriyik, taijas ane kārmaṇ-e traṇ sharīr ane chha paryāptine lāyak je pudgalaskandho ek samayamān ek jīve grahaṇ karyā te jīv pharī te ja prakāranā snigdha-rūkṣha sparsha, varṇa, ras, gandh ādithī tathā tīvra, mand ke madhyam bhāvavāḷā skandho grahaṇ kare tyāre ek nokarmadravyaparivartan thāy. (vachamān bījān je nokarmanun grahaṇ karavāmān āve te hisābamān gaṇavā nahi.) temān pudgalonī saṅkhyā ane jāt (Quality) barābar te ja prakāranā nokarmonī hovī joīe.
ra. karmadravyaparivartananun svarūpaḥ– ek jīve ek samayamān āṭh prakāranā karmasvabhāvavāḷān je pudgalo grahaṇ karyān tevān ja karmasvabhāvavāḷān pudgalo pharī grahaṇ kare tyāre ek karmadravyaparivartan thāy. (vachamān te bhāvomān jarāpaṇ pheravāḷā bījā je je rajakaṇo grahaṇ karavāmān āve te hisābamān gaṇavā nahi). te āṭh prakāranān karmapudgalonī saṅkhyā ane jāt barābar te ja prakāranān karmapudgalonī hovī joīe.
khulāso– āje ek samaye sharīr dhāraṇ karatān nokarma ane dravyakarmanā pudgalono sambandh ek agnānī jīvane thayo, tyār pachhī nokarma ane dravyakarmono sambandh te jīvane badalāyā kare chhe; e pramāṇe pheraphār thatān jyāre te jīv pharīne tevun ja sharīr dhāraṇ karī tevān ja nokarma ane dravyakarmone prāpta kare tyāre ek dravyaparivartan pūrun karyun kahevāy chhe. (nokarmadravyaparivartan ane karmadravyaparivartanano kāḷ samān ja hoy chhe.)
jīvane vikārī avasthāmān ākāshanā kṣhetra sāthe thatā sambandhane kṣhetraparivartan kahevāy chhe. lokanā āṭh madhyapradeshone potānā sharīranā āṭh madhyapradesh banāvīne koī jīv sūkṣhmanigodamān aparyāpta sarvajaghanya sharīravāḷo thayo ane kṣhudrabhav (shvāsanā aḍhāramā bhāganī sthiti) pāmyo; pachhī upar kahel āṭh pradeshonī aḍoaḍ ekek adhik pradeshane sparshī samasta lokane potānā janmakṣhetrarūpe prāpta kare tyāre ek kṣhetraparivartan pūrun thayun kahevāy. (vachche kṣhetrano kram chhoḍīne bīje jyān jyān janmyo te kṣhetrone gaṇavān nahi.)
khulāso– merūparvatanā taḷiyethī sharū karīne krame krame ekek pradesh āgaḷ vadhatān ākhā lokamān janma dhāraṇ karatān ek jīvane jeṭalo vakhat lāge teṭalā vakhatamān ek kṣhetraparivartan pūrun thayun kahevāy chhe.
Page 195 of 655
PDF/HTML Page 250 of 710
single page version
a. 2. sūtra 10 ] [ 19p
ek jīv ek avasarpiṇīnā pahelā samaye janmyo, tyār pachhī harakoī anya avasarpiṇīnā bījā samaye janmyo, pachhī anya avasarpiṇīnā trījā samaye janmyo, e rīte ekek samay āgaḷ chālatān navī avasarpiṇīnā chhellā samaye janmyo, tathā tevī ja rīte utsarpiṇīkāḷamān te mujab ja janmyo; ane tyār pachhī upar mujab ja avasarpiṇī ane utsarpiṇīkāḷanā darek samaye anukrame maraṇ kare; ā pramāṇe bhramaṇ karatān je kāḷ lāge tene kāḷaparivartan kahevāmān āve chhe. (ā kāḷakramarahit vachamān je je samayomān janma-maraṇ karavāmān āve te samayo hisābamān gaṇavā nahi.) avasarpiṇī ane utsarpiṇīkāḷanun svarūp trījā adhyāyanā ra7 mā sūtramān kahyun chhe tyānthī jāṇī levun.)
narakamān sarvajaghanya āyu das hajār varṣhanun chhe. teṭalā āyuvāḷo ek jīv pahelā narakanā pahelā pāṭhaḍe janmyo, pachhī koī kāḷe teṭalun ja āyu pāmī te ja pāṭhaḍe janmyo; (vachamān bījī gatiomān bhramaṇ karyun te bhav hisābamān levā nahi.) e pramāṇe das hajār varṣhanā jeṭalā samay thāy teṭalīvār te jīv teṭalā (das hajār varṣhanā) ja āyusahit tyān ja janmyo (vachamān anya sthānomān janmyo te hisābamān levā nahi), tyār pachhī das hajār varṣha ane ek samayanā āyusahit janmyo, tyār pachhī das hajār varṣha ane be samay em anukrame ekek samay āyu vadhatān vadhatān chhevaṭ tetrīs sāgaranā āyusahit narakamān janmyo (ane maryo) (ā kramarahit janma thāy te gaṇatarīmān levā nahi); narakanun utkr̥uṣhṭa āyu 33 sāgaranun chhe, teṭalā āyusahit janme-e pramāṇe gaṇatān je kāḷ thāy teṭalā kāḷamān ek nārakī bhavaparivartan pūrun thāy chhe.
pachhī tyānthī nīkaḷī tiryañchagatimān antarmuhūrtanā āyusahit utpanna thāy chhe eṭale ke jaghanya antarmuhūrta āyu pāmī te pūrun karī te antarmuhūrtanā jeṭalā samay chhe teṭalī vār jaghanya āyu dhāre; pachhī anukrame ek ek samaye adhik āyu pāmī traṇ palya sudhī tamām sthiti (āyu) mān janma dhārī te pūrun kare tyāre ek tiryañchagati bhavaparivartan pūrun thāy. (ā kramarahit janma thāy te gaṇatarīmān levā nahi) tiryañchagatimān jaghanya āyu antarmuhūrta ane utkr̥uṣhṭa āyu traṇ palyanun hoy chhe.
devagatimān narakagatinī māphak chhe paṇ temān eṭalo pher chhe ke-devagatimān upar
Page 196 of 655
PDF/HTML Page 251 of 710
single page version
196 ] [ mokṣhashāstra kahelā kram pramāṇe ekatrīs sāgar sudhī āyu dhāraṇ karī te pūrun kare chhe. e pramāṇe chāre gatimān parivartan pūrun kare tyāre ek bhavaparivartan pūrun thāy chhe.
nondhaḥ– ekatrīs sāgarathī adhik āyunā dhārak nav anudish ane pāñch anuttar evā chaud vimānamān ūpajatā devone parivartan hotun nathī kemake te badhā samyagdraṣhṭi chhe.
मिच्छतसंसिदेण हु बहुसो
arthaḥ– mithyātvanā sansargasahit narakādinā jaghanya āyuṣhyathī sharū karīne utkr̥uṣhṭa graiveyak (navamī graiveyak) sudhīnā bhavonī sthiti (āyu) ā jīv anekavār pāmyo chhe.
1. asaṅkhyāt yogasthāno ek anubhāg bandh (adhyavasāy) sthānane kare chhe. [kaṣhāyanā je prakār (Degree) thī karmonā bandhamān phaladānashaktinī tīvratā āve chhe tene anubhāgabandh (adhyavasāy) sthān kahevāmān āve chhe.]
ra. asaṅkhyāt × asaṅkhyāt anubhāgabandh adhyavasāyasthāno ek kaṣhāyabhāv (adhyavasāy) sthānane kare chhe. [kaṣhāyano ek prakār (Degree) je karmonī sthiti nakkī kare chhe tene kaṣhāyaadhyavasāyasthān kahevāmān āve chhe.]
3. asaṅkhyāt × asaṅkhyāt kaṣhāy adhyavasāyasthāno *pañchendriy sañgnī paryāptak mithyādraṣhṭi jīvanā karmonī jaghanyasthitibandh kare chhe; ā sthiti antaḥkroḍākroḍī sāgaranī hoy chhe eṭale ke kroḍākroḍī sāgarathī nīche ane kroḍīnī upar tenī sthiti hoy chhe.
4. ek jaghanyasthitibandh thavā māṭe jarūranun chhe ke-jīve asaṅkhyāt yogasthānomānthī _________________________________________________________________
jeṭalī chhe; ek ek sthānamān anantānant avibhāg pratichchhed chhe, je anantabhāg hāni, asaṅkhyātabhāg hāni, saṅkhyātabhāg hāni, saṅkhyātaguṇ hāni, asaṅkhyātaguṇ hāni, anantaguṇ hāni, tathā anantabhāg vr̥uddhi, asaṅkhyātabhāg vr̥uddhi, saṅkhyātabhāg vr̥uddhi, saṅkhyātaguṇ vr̥uddhi, asaṅkhyātaguṇ vr̥uddhi, ane anantaguṇ vr̥uddhi e prakāranī chha sthānavāḷī hāni-vr̥uddhi sahit hoy chhe.
Page 197 of 655
PDF/HTML Page 252 of 710
single page version
a. 2. sūtra 10 ] [ 197 (ek ek yogasthānomānthī) ek anubhāgabandhasthān thavā māṭe pasār thavun joīe; ane tyārapachhī ekeek anubhāgabandhasthānamānthī ek kaṣhāyasthān thavā māṭe pasār thavun joīe, ane ek jaghanyasthitibandh thavā māṭe ekeek kaṣhāyasthānomānthī pasār thavun joīe.
pa. tyār pachhī te jaghanyasthitibandhamān ekek samay adhik em vadhatān (nānāmān nānā jaghanyabandhathī āgaḷ darek pagale) javun joīe. e pramāṇe āṭhe karmo ane (mithyādraṣhṭine lāyak) badhī uttar karmaprakr̥itionī utkr̥uṣhṭa sthiti pūrī thāy tyāre ek bhāvaparivartan pūrun thāy chhe.
6. upar pārā 3 mān kahel jaghanyasthitibandhane tathā pārā 2 mān kahel sarvajaghanya kaṣhāyabhāvasthānane tathā pārā 1 mān kahel anubhāgabandhasthānane prāpta thavāvāḷun tene lāyak sarvajaghanya yogasthān hoy chhe. anubhāg A, kaṣhāy B ane sthiti C e traṇeno to jaghanya ja bandh hoy paṇ yogasthān palaṭīne jaghanyayogasthān pachhī trījun yogasthān thāy ane anubhāgasthān A, kaṣhāyasthān B, sthitisthān C jaghanya ja bandhāy; pachhī chothun, pāñchamun, chhaṭhṭhun, sātamun, āṭhamun vagere yogasthān thatān thatān anukrame asaṅkhyāt pramāṇ sudhī palaṭāy to paṇ te koī gaṇatarīmān levā nahi, athavā koī be jaghanyayogasthānanī vachamān anya kaṣhāyasthān A, anya anubhāgasthān B ke anya yogasthān C āvī jāy to te gaṇatarīmān levā nahi. *
मिच्छत्तसंसिदेण य
arthaḥ– samasta prakr̥itibandh, sthitibandh, anubhāgabandh ane pradeshabandhanān sthānarūp mithyātvanā sansargathī nishchaye (kharekhar) bhāvasansāramān jīv bhrame chhe.
(12) sansāranā bhed pāḍatān bhāvaparibhramaṇ te upādān arthāt nishchayasansār chhe ane dravya-kṣhetra-kāḷ tathā bhavaparibhramaṇ te nimittamātra chhe arthāt vyavahārasansār chhe kemake te paravastu chhe; nishchay eṭale kharekhar ane vyavahār eṭale kathanarūp, nimittamātra _________________________________________________________________
* yogasthānomān paṇ avibhāgapratichchhed paḍe chhe; temān asaṅkhyātabhāg vr̥uddhi, saṅkhyātabhāg vr̥uddhi, saṅkhyātaguṇ vr̥uddhi ane asaṅkhyātaguṇ vr̥uddhi em chār sthānarūp ja hoy chhe.
Page 198 of 655
PDF/HTML Page 253 of 710
single page version
198 ] [ mokṣhashāstra nishchay samyagdarshan-gnān-chāritra pragaṭatān bhāvasansār ṭaḷī jāy chhe, ane tyārathī bījān chār nimittono svayam abhāv thāy chhe.
(13) mokṣhano upadesh sansārīne hoy chhe; jo sansār na hot to mokṣha, mokṣhamārga ke teno upadesh hot ja nahi, tethī ā sūtramān pahelān sansārī jīvo ane pachhī mukta jīvo evo kram līdho chhe.
(14) asaṅkhyāt ane anant e saṅkhyā samajavā māṭe gaṇitashāstra upayog chhe; temān 10/3 eṭale ke dasane traṇathī bhāṅgatān = 3. 333... (ant na āve tyā sudhī tragaḍā) āve chhe paṇ teno chheḍo āvato nathī, te ‘anant’nun draṣhṭānt chhe; ane asaṅkhyātanī saṅkhyā samajavā māṭe ek goḷanā parigh ane vyāsanun pramāṇ 22/7 hoy chhe. [vyās karatān parigh 22/7 gaṇo hoy chhe] teno hisāb shatānsh (Decimal) mān mūkatān je saṅkhyā āve chhe te ‘asaṅkhyāt’ chhe. gaṇitashāstramān ā saṅkhyāne ‘Irrational’ kahevāmān āve chhe.
(1p) vyavahārarāshinā jīvone ā pāñch parivartan lāgu paḍe chhe; āvā anantaparivartano darek jīvoe karyān chhe ane je jīvo mithyādraṣhṭipaṇun chālu rākhashe temane hajī chālyā karashe. nityanigodanā jīvo anādi nigodamānthī nīkaḷyā ja nathī, temanāmān ā pāñchaparivartananī shakti rahelī chhe tethī temane paṇ upachārathī ā pāñch parivartan lāgu paḍe chhe. vyavahārarāshinā je jīvo hajī sudhī badhī gatimān gayā nathī temane paṇ upar pramāṇe upachārathī ā parivartano lāgu paḍe chhe. nityanigodane avyavahārarāshinā (nishchayarāshinā) jīvo paṇ kahevāmān āve chhe.
1. anādikāḷathī māṇḍī pratham to ā jīvane nityanigodarūp sharīrano sambandh hoy chhe; te sharīranun āyu pūrṇa thatān marīne pharī pharī nityanigod sharīrane ja jīv dhāre chhe. e pramāṇe anantānant jīvarāshi anādikāḷathī nigodamān ja janma-maraṇ kare chhe.
ra. vaḷī nigodamānthī chha mahinā ane āṭh samayamān chhaso āṭh (608) jīvo nīkaḷe chhe te pr̥ithvī, jaḷ, agni, pavan ane pratyek vanaspatirūp ekendriy paryāyomān agar be thī chār indriyorūp sharīromān ke chāragatirūp pañchendriy sharīromān bhramaṇ kare chhe, ane pharī pāchho nigodasharīrane prāpta kare chhe, (ā itaranigod chhe.)
3. jīvane trasamān ekī sāthe rahevāno utkr̥uṣhṭa kāḷ mātra be hajār sāgar chhe. jīvane ghaṇun to ekendriy paryāyo ane temān paṇ ghaṇo vakhat nigodamān
Page 199 of 655
PDF/HTML Page 254 of 710
single page version
a. 2. sūtra 10-11 ] [ 199 ja rahevānun bane chheḥ tyānthī nīkaḷī trasasharīr pāmavun e kākatāliyanyāyavat chhe, trasamān paṇ manuṣhyapaṇun pāmavānun to bhāgye ja bane chhe.
4. ā pramāṇe jīvanī mukhya be sthiti chhe-nigodapaṇun ane siddhapaṇun. vachalo trasaparyāyano kāḷ to ghaṇo ja thoḍo ane temān paṇ manuṣhyapaṇāno kāḷ to ati ati ghaṇo ja thoḍo chhe.
pa. 1-sansāramān jīvane manuṣhyabhavomān rahevāno kāḷ sarvathī thoḍo chhe. ra- nārakīnā bhavomān rahevāno kāḷ tenāthī asaṅkhyātaguṇo chhe. 3–devanā bhavomān rahevāno kāḷ tenāthī (nārakīthī) asaṅkhyātaguṇo chhe. ane 4-tiryañch bhavomān (mukhyapaṇe nigodamān) rahevāno kāḷ tenāthī (devathī) anantaguṇo chhe.
ā uparathī siddha thāy chhe ke jīv anādithī mithyātvadashāmān shubh tem ja ashubh bhāvo karato rahe chhe, temān paṇ jīve narakane lāyak tīvra ashubh bhāvo karatān devane lāyak shubh bhāvo asaṅkhyātaguṇā karyā chhe. shubhabhāv karīne anantavār navamī graiveyake ā jīv jaī āvyo chhe-te pūrve pārā 10 mān kahevāī gayun chhe.
6. navamī graiveyakane lāyak shubhabhāvo karanār jīve gr̥uhīt mithyātva chhoḍayun hoy chhe, sāchān dev-guru-shāstrane nimittarūpe svīkāryā hoy chhe; pāñch mahāvrato, gupti, samiti ādinā utkr̥uṣhṭa shubhabhāvo atichārarahit pāḷyā hoy chhe; āṭalun kare tyāre ja jīvane navamī graiveyakamān javā lāyak shubhabhāv hoy chhe. ātmabhān vinā mithyādraṣhṭine lāyak utkr̥uṣhṭa shubhabhāvo jīve anantavār karyā chhatān mithyātva gayun nahi; māṭe shubhabhāv–puṇya karatān karatān dharma–samyagdarshan thāy ke mithyātva ṭaḷe e ashakya chhe. tethī–
7. ā manuṣhyabhavamān ja ātmānun sāchun svarūp samajīne jīvoe samyaktva prāpta karavun. ‘Strike the iron while it is hot’ loḍhun garam chhe tyān sudhīmān tene ṭīpī lo-ghaḍī lo e kahevat anusār manuṣhyabhav chhe temān turat ātmānun svarūp samajī lo, nahi to trasakāḷ thoḍā vakhatamān pūro thaīne ekendriyanigod-paryāy prāpta thashe ane anantakāḷ temān rahevānun thashe. 10.
manarahit-asañgnī em be prakāranā hoy chhe.
Page 200 of 655
PDF/HTML Page 255 of 710
single page version
200 ] [ mokṣhashāstra
(1) ekendriyathī chaturindriy sudhīnā jīvo niyamathī asañgnī ja hoy chhe. pañchendriyomān tiryañcho sañgnī ane asañgnī banne prakāranā hoy chhe; bākīnā manuṣhya, dev ane nārakīnā jīvo niyamathī sañgnī ja hoy chhe.
(2) manavāḷā-sañgnī jīvo satya-asatyano vivek karī shake chhe. (3) man be prakāranā chhe-dravyaman ane bhāvaman. pudgaladravyanā- manovargaṇāskandhonun āṭh pāṅkhaḍīvāḷā kamaḷanā ākāranun man hr̥udayasthānamān hoy chhe te dravyaman chhe; te sūkṣhmapudgalaskandh hovāthī indriyagrāhya nathī. ātmānī khās prakāranī vishuddhi te bhāvaman chhe; te vaḍe jīv shikṣhā levā, kriyā (kr̥utya) samajavā, upadesh tathā ālāp (Recitation) māṭe lāyak chhe, tenā nāmathī bolāvatān te pāse āve chhe.
(4) hitamān pravartavānī athavā ahitathī dūr rahevānī shikṣhā je grahaṇ kare chhe te sañgnī chhe, ane hit-ahitanī shikṣhā, kriyā, upadesh vagerenun je grahaṇ nathī karatā te asañgnī chhe.
(pa) noindriyāvaraṇanā kṣhayopasham sahit aṅgulanā asaṅkhyātamā bhāg jeṭalā ātmapradesho bhāvaman chhe. sañgnī jīvone bhāvamanane lāyak nimittarūp vīryānttarāy tathā man-noindriyāvaraṇ nāmanā gnānāvaraṇakarmano kṣhayopasham svayam hoy chhe.
(6) dravyaman-jaḍ pudgal chhe, te pudgalavipākī karma-udayanā phaḷarūp chhe. jīvanī vichārādi kriyāmān bhāvaman upādān chhe ane dravyaman nimittamātra chhe. bhāvamanavāḷā prāṇī mokṣhanā upadesh māṭe lāyak chhe. tīrthaṅkar bhagavān ke samyaggnānīo pāsethī upadesh sāmbhaḷī sañgnī manuṣhyo samyagdarshan pragaṭ kare chhe, sañgnī tiryañcho paṇ tīrthaṅkar bhagavānano upadesh sāmbhaḷī samyagdarshan pragaṭ kare chhe, devo paṇ tīrthaṅkar bhagavānano tathā samyagnānīono upadesh sāmbhaḷī samyagdarshan pragaṭ kare chhe. narakanā koī jīvane pūrvanā mitrādi samyaggnānī dev hoy te trījī narak sudhī jāy chhe ane tenā upadeshathī trījī narak sudhīnā jīvo samyagdarshan pragaṭ kare chhe.
chothīthī sātamī narak sudhīnā jīvo pūrvanā satsamāgamanā sanskāro yād lāvī samyagdarshan pragaṭ kare chhe, te nisargaj samyagdarshan chhe; pūrve satsamāgamanā sanskār pāmel manuṣhyo, sañgnī tiryañcho ane devo paṇ nisargaj samyagdarshan pragaṭ karī shake chhe. ।। 11।।
Page 201 of 655
PDF/HTML Page 256 of 710
single page version
a. 2. sūtra 12-13 ] [ 201
bhedathī be prakāranā chhe.
(1) ā bhedo paṇ avasthādraṣhṭie pāḍavāmān āvyā chhe. (2) jīvavipākī trasanāmakarmanā udayathī jīv tras kahevāy chhe, ane jīvavipākī sthāvaranāmakarmanā udayathī jīv sthāvar kahevāy chhe, tras jīvone be indriyathī pāñch indriyo hoy chhe ane sthāvar jīvone ek sparshan indriy ja hoy chhe. (sthir rahe te sthāvar ane hāle-chāle te tras evī vyākhyā barābar nathī-e dhyān rākhavun.)
(3) be indriyathī ayogakevaḷī guṇasthān sudhīnā jīvo tras chhe, mukta (siddha) jīvo tras ke sthāvar nathī kemake tras ane sthāvar e bhedo sansārī jīvonā chhe.
(4) prashnaḥ– ḍare-bhayabhīt thāy athavā halan-chalan kare te tras ane sthir rahe te sthāvar-evo artha kem karatā nathī?
uttaraḥ– jo halan-chalan apekṣhāe trasapaṇun ane sthiratā apekṣhāe sthāvarapaṇun em hoy to (1) garbhamān rahelā, iṇḍāmān rahelā, mūrchhit, sūtelā vagere jīvo halan-chalan rahit chhe tethī teo tras nahi ṭhare; ane (ra) pavan, agni tathā jal ek jagyāethī bījī jagyāe jatān dekhāy chhe tem ja dharatīkamp vagere vakhate pr̥ithvī dhrūje chhe, ane vr̥ukṣho paṇ dhrūje chhe. vr̥ukṣhanān pāndaḍān pavan vakhate hale chhe tethī temane sthāvarapaṇun ṭharashe nahi ane tethī koī paṇ jīv sthāvar raheshe nahi. 1r.
पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः।। १३।।
agnikāyik, vāyukāyik ane vanaspatikāyik e pāñch prakāranā [स्थावराः] sthāvar jīvo chhe. [ā jīvane mātra sparshan indriy hoy chhe.
(1) ātmā gnānasvabhāv chhe, paṇ jyāre tene potānī vartamān lāyakātanā
Page 202 of 655
PDF/HTML Page 257 of 710
single page version
202 ] [ mokṣhashāstra kāraṇe ek sparshanaindriy dvārā gnān karī shakavā pūrato ughāḍ hoy chhe tyāre pr̥ithvī, jaḷ, agni, vāyu ane vanaspatirūpe pariṇamelā rajakaṇo (pudgalaskandho) nā banelā jaḍ sharīrano sanyog thāy chhe.
(2) pr̥ithvī, pāṇī, agni ane vāyukāyik jīvonān sharīranun māp (avagāhanā) aṅgulanā asaṅkhyātamā bhāg jeṭalun hoy chhe tethī te dekhātun nathī; āpaṇe tenā samūho (mass) ne joī shakīe chhīe. pāṇīnā darek ṭīpāmān jaḷakāyik ghaṇā jīvono samūh hoy chhe. sūkṣhmadarshakayantra vaḍe pāṇīmān je jhīṇā jīvo dekhāy chhe te jīvo jaḷakāyik nathī paṇ tras jīvo chhe.
(3) 1. pr̥ithvīnun sharīr dhāraṇ karyun te jīvo pr̥ithvīkāyik chhe. ra. jīv gayā pachhī rahel te sharīrane pr̥ithvīkāy kahe chhe. 3. pr̥ithvīnun sharīr dhāraṇ karavā pahelān vigrahagatimān je jīv hoy tene pr̥ithvī jīv kahevāy chhe; e pramāṇe jaḷakāyik vagere bījā chār sthāvar jīvonun paṇ samajī levun.
(4) ā sthāvar jīvo te bhave samyagdarshan pāmavā lāyak nathī, kemake sañgnīparyāptak jīvo samyagdarshan pāmavā lāyak chhe.
jaḷakāyikanun sharīr pāṇīnā ṭīpānā ākāre goḷ, agnikāyikanun sharīr soyanā samūhanā ākāre ane pavanakāyikanun sharīr dhajānā ākāre lāmbun-trānsun hoy chhe. vanaspatikāyikanā ane tras jīvonān sharīr anek judā judā ākāre hoy chhe. ।। 13।।
indriy, chār indriy ane pāñch indriy jīvo [त्रसः] tras kahevāy chhe.
(1) ekendriy jīv sthāvar chhe ane tene ek sparshan-indriy ja hoy chhe; tene sparshan-indriy, kāyabaḷ, āyu ane shvāsochchhvās e chār prāṇo hoy chhe.
(ra) be indriy jīvane sparshan ane rasanā e be indriyo ja hoy chhe; tene rasanā ane vachanabaḷ e be prāṇo vadhatān kul chha prāṇo hoy chhe.
Page 203 of 655
PDF/HTML Page 258 of 710
single page version
a. 2. sūtra 14-1p ] [ 203
(3) traṇ indriyo jīvane sparshan, rasanā ane dhrāṇ (nāk) e traṇ indriyo ja hoy chhe; tene dhrāṇ indriy vadhatān kul sāt prāṇo hoy chhe.
(4) chār indriy jīvane sparshan, rasanā, dhrāṇ ane chakṣhu e chār indriyo hoy chhe. tene chakṣhu indriy vadhatān kul āṭh prāṇo hoy chhe.
(pa) pañchendriy jīvane sparshan, rasanā, dhrāṇ, chakṣhu ane shrotra (kān) e pāñch indriyo hoy chhe; tene karṇa indriy vadhatān kul nav prāṇo asañgnīne hoy chhe. ā pāñch indriyomān upar je kram kahyo tenāthī āḍī avaḷī indriyo koī jīvane hotī nathī; jemake sparshan ane chakṣhu e be indriyo koī jīvane hoī shake nahi, paṇ jo be hoy to te sparsha ane rasanā ja hoy. sañgnī jīvane manabaḷ hoy chhe tethī tene kul dash prāṇo hoy chhe.
(6) indriyo bhāv ane dravya em be prakāre hoy chhe, te sūtra 16 thī 19 sudhīmān kahevāmān āvashe. indriyono kram sūtra 19 mān āpyo chhe.।। 14।।
(1) indriyo pāñch hoy chhe, vadhāre hotī nathī. ‘indra’ kahetān ātmāne eṭale sansārī jīvane oḷakhāvanārun je chihna tene indriy kahe chhe darek dravya-indriy potapotānā viṣhayanun gnān ūpaje temān nimittakāraṇ chhe, koī indriy bījī koī indriyane ādhīn nathī. judī judī ekek indriy paranī apekṣhārahit chhe-eṭale ke ahamindranī jem darek potapotāne ādhīn chhe evī aishvaryatā (moṭāī) ghare chhe.
prashnaḥ– vachan, hāth, pag, gudā ane liṅgane paṇ indriy gaṇavī joīe? uttaraḥ– nahi, ahīn upayoganun prakaraṇ chhe. upayogamān sparshādi indriyo nimitta chhe tethī tene indriy mānavī vyājabī chhe. vachan vagere upayogamān nimitta nathī, te to (jaḍ) kriyānān sādhan chhe; ane kriyānān kāraṇ hovāthī jo tene indriy kahīe to mastak vagere badhān aṅgopāṅg (kriyānān sādhan) chhe temane indriyo kahevī joīe. māṭe upayogamān je nimittakāraṇ hoy te indriyanun lakṣhaṇ chhe em mānavun vyājabī chhe.
Page 204 of 655
PDF/HTML Page 259 of 710
single page version
204 ] [ mokṣhashāstra
(ra) jaḍ indriyo gnānanā upayog vakhate nimitta hoy chhe, paṇ gnān te indriyothī thatun nathī, gnān ātmā pote potāthī kare chhe. kṣhāyopashamikagnānanun svarūp evun chhe ke te gnān je vakhate je prakārano upayog karavā lāyak hoy tyāre tene lāyak indriyādi bāhya nimitto pote potāthī hājar hoy chhe, paṇ nimittanī rāh jovī paḍatī nathī. āvo nimitta-naimittikasambandh chhe. indriyo chhe tethī gnān thayun em agnānī māne chhe; gnānī to gnān potāthī thayun em māne chhe, ane jaḍ indriyo te vakhate sanyogarūp (hājararūp) svayam hoy ja chhe em jāṇe chhe. ।। 1p।।
babbe prakāranī chhe.
kahe chhe.
nirvr̥uttiḥ– pudgalavipākī nāmakarmanā udayathī pratiniyatasthānamān thatī indriyarūp pudgalanī rachanā visheṣhane bāhyanirvr̥utti kahe chhe; ane utsedh aṅgulanā asaṅkhyātamā bhāg pramāṇe thatā ātmānā je vishuddhapradesh tene ābhyantaranivr̥utti kahe chhe; em nivr̥uttinā be bhed chhe. [juo, adhyāy-ra sūtra-44 nī ṭīkā]
je ātmapradesho netrādi indriyākāre thāy chhe te ābhyantaranirvr̥utti chhe, ane te ja ātmapradeshe netrādi ākāre je pudgalasamūh rahe chhe te bāhyanirvr̥utti chhe. karṇendriyanā tathā netrendriyanā ātmapradesho anukrame javanī naḷī tathā masuranā ākāre hoy chhe ane pudgal indriyo paṇ te te ākāre hoy chhe.
Page 205 of 655
PDF/HTML Page 260 of 710
single page version
a. 2. sūtra 16-17 ] [ 20p
upakaraṇ–nirvr̥uttino upakār karavāvāḷo pudgalasamūh te upakaraṇ chhe. tenā bāhya ane ābhyantar evā be bhed chhe. jem-netramān dhoḷun ane kāḷun maṇḍaḷ te ābhyantar upakaraṇ chhe ane pāmpaṇ, ḍoḷā vagere bāhya upakaraṇ chhe tem. ‘upakār’no artha nimittamātra samajavo, paṇ te lābh kare chhe em na samajavun. [juo, artha prakāshikā pānun 202-203] ā banne upakaraṇo jaḍ chhe. ।। 17।।
kahevāmān āve chhe.
(1) labdhi– labdhino artha prāpti athavā lābh thāy chhe. ātmānā chaitanyaguṇano kṣhayopashamahetuk ughāḍ te labdhi chhe. [juo, sūtra 4p nī ṭīkā]
upayog– upayogano artha chaitanyavyāpār thāy chhe. ātmānā chaitanyaguṇano je kṣhayopashamahetuk ughāḍ chhe tenā vyāpārane upayog kahe chhe.
(ra) ātmā gneyapadārthanī sanmukh thaīne potānā chaitanyavyāpārane te taraph joḍe te upayog chhe. upayog chaitanyanun pariṇaman chhe; te koī anya gneyapadārtha taraph lāgī rahyo hoy to, ātmānī sāmbhaḷavānī shakti hoy to paṇ, sāmbhaḷe nahi. labdhi ane upayog banne maḷīne gnānanī siddhi thāy chhe.
(3) prashnaḥ– upayog to labdhirūp bhāvendriyanun phaḷ (athavā kārya) chhe, tene bhāvendriy shā māṭe kahī?
uttaraḥ– kāryamān kāraṇano upachār karīne upayogane (upachārathī) bhāvendriy kahevāmān āve chhe. ghaṭ-ākāre pariṇamel gnānane ghaṭ kahevāmān āve chhe, e nyāye lokamān kāryane paṇ kāraṇ mānavāmān āve chhe. ātmānun liṅg indriy (bhāvendriy) chhe; ātmā te svaartha chhe, temān upayog mukhya chhe ane te jīvanun lakṣhaṇ chhe, tethī upayogane bhāv-indriyapaṇun kahī shakāy chhe.
(4) upayog ane labdhi e bannene bhāvendriy e māṭe kahe chhe ke teo dravya-