Page 206 of 655
PDF/HTML Page 261 of 710
single page version
206 ] [ mokṣhashāstra paryāy nathī guṇaparyāy chhe. kṣhayopashamahetuk labdhi paṇ ek paryāy yā dharma chhe ane upayog paṇ ek dharma chhe, kemake te ātmāno pariṇām chhe. te upayog darshan ane gnān evā be prakārano chhe.
(pa) dharma, svabhāv, bhāv, guṇaparyāy, guṇ e shabdo ekārthavāchak chhe. (6) prayojanabhūt jīvādi tattvonun shraddhān karavā yogya gnānanī kṣhayopashamalabdhi to sarva sañgnī pañchendriy jīvone hoy chhe; paṇ je jīv paranun lakṣha ṭāḷī sva (ātmā) taraph upayogane vāḷe chhe tene ātmānun gnān (samyaggnān) thāy chhe, ane je jīv par taraph ja upayogane vāḷyā kare chhe tene mithyāgnān thāy chhe ane tethī tenun avināshī kalyāṇ thatun nathī.
jīvane chhadmasthadashāmān gnānano ughāḍ arthāt kṣhayopashamahetuk labdhi ghaṇī hoy topaṇ te badhā ughāḍano upayog ek sāthe karī shakato nathī, kemake teno upayog rāgamishrit chhe tethī rāgamān rokāī jāy chhe, te kāraṇe gnānano ughāḍ (labdhi) ghaṇo hoy to paṇ vyāpār (upayog) to alpa hoy chhe. gnānaguṇ to darek jīvane paripūrṇa chhe; vikārī dashāmān te gnānaguṇanī pūrṇa paryāy ūghaḍatī nathī, eṭalun ja nahi paṇ paryāyamān jeṭalo ughāḍ hoy teṭalo paṇ vyāpār ek sāthe karī shakato nathī. ātmānun lakṣha par taraph hoy tyān sudhī tenī āvī dashā hoy chhe. māṭe jīve sva ane paranun yathārtha bhedavignān karavun joīe, bhedavignān thatān te potāno puruṣhārtha sva taraph vāḷyā ja kare chhe, ane tethī krame krame rāg ṭāḷīne bāramā guṇasthāne sarvathā rāg ṭaḷī jatān vītarāgatā thāy chhe. tyār pachhī thoḍā ja vakhatamān puruṣhārtha vadhatān gnānaguṇ jeṭalo paripūrṇa chhe teṭalo ja paripūrṇa teno paryāy ughaḍe chhe; gnānaparyāy pūrṇa ūghaḍī gayā pachhī gnānanā vyāpārane ek bājuthī bījī taraph vāḷavānun rahetun nathī; māṭe darek mumukṣhu jīvoe yathārtha bhedavignān prāpta karavun joīe-ke jenun phaḷ kevaḷagnān chhe. 18.
chakṣhu ane [श्रोत्र] shrotra-kān e pāñch indriyo chhe.
Page 207 of 655
PDF/HTML Page 262 of 710
single page version
a. 2. sūtra 20 ] [ 207
(1) ā indriyo bhāvendriy ane dravyendriy em banne prakāranī samajavī. ekendriy jīvane pahelī (sparshan) indriy, be-indriy jīvane pahelī be-em anukrame hoy chhe. ā adhyāyanā sūtra-14 nī ṭīkāmān ā sambandhī vigatathī jaṇāvyun chhe, māṭe tyānthī joī levun.
(ra) ā pāñch bhāvendriyomān bhāvashrotrendriyane ghaṇī lābhadāyak gaṇavāmān āvī chhe, kemake te bhāv-indriyanā baḷathī samyaggnānī puruṣhano upadesh shravaṇ karīne tyār bād vichār karīne yathārtha nirṇay karī hitanī prāpti ane ahitano tyāg jīv karī shake chhe. jaḍaindriy to sāmbhaḷavāmān nimittamātra chhe.
(3) 1-kṣhotrendriy (kān) no ākār javanī vachalī naḷī jevo, ra-netrano ākār masur jevo, 3-nākano ākār talanā phūl jevo, 4-rasanāno ākār ardhachandra jevo hoy chhe ane sparshanendriy sharīrākāre hoy chhe-sparshanendriy ākhā sharīramān hoy chhe. ।। 19।।
shabda e pāñch kramathī [तत् अर्थाः] upar kahelī pāñch indriyono viṣhay chhe arthāt upar kahelī pāñch indriyo te te viṣhayane jāṇe chhe.
(1) jāṇavānun kām bhāvendriyanun chhe, pudgalaindriy nimitta chhe. darek indriyano viṣhay shun chhe te ahīn kahyun chhe; ā viṣhayo jaḍ-pudgalo chhe.
(ra) prashnaḥ– ā adhikār jīvano chhe chhatān temān pudgaladravyanī vāt shā māṭe līdhī?
uttaraḥ– jīvane bhāvendriyathī thatān upayogarūp gnānamān gney shun chhe te jaṇāvavā māṭe kahyun chhe. gney nimitta mātra chhe, gneyathī gnān thatun nathī paṇ upayogarūp bhāvendriyathī gnān thāy chhe eṭale ke gnān viṣhayī (viṣhay karanār) chhe ane gney viṣhay chhe e batāvavā ā sūtra kahyun chhe.
(3) sparshaḥ– āṭh prakāranā chhe. 1. shīt, ra. uṣhṇa, 3. lūkho, 4. chīkaṇo, pa. komaḷ, 6. kaṭhor, 7. haḷavo ane 8. bhāre.
Page 208 of 655
PDF/HTML Page 263 of 710
single page version
208 ] [ mokṣhashāstra
rasaḥ– pāñch prakāranā chhe. 1. tīkho, ra. āmla (khāṭo), 3. kaḍavo, 4. madhur ane pa. kaṣhāyelo.
gandhaḥ– be prakāranī chhe. 1. sugandh ane ra. durgandh. varṇaḥ– (raṅg)-pāñch prakāranā chhe. 1. kr̥iṣhṇa, ra. nīl (āsamānī), 3. pīḷo, 4. rāto ane pa-shukla (dhoḷo).
shabda (svar)– sāt prakāranā chhe. 1. ṣhaḍaj, ra. r̥uṣhabh, 3. gandhār, 4. madhyam, pa. pañcham, 6. dhaivat, 7. niṣhād.
e pramāṇe kul ra7 bhedo chhe, temanā sanyoganā asaṅkhyāt bhedo paḍe chhe. (4) sañgnī prāṇīone indriy dvārā thatā chaitanyavepāramān man nimittarūp hoy chhe.
(pa) sparsha, ras, gandh ane shabda e viṣhayonun gnān te te viṣhayane jāṇanār indriy sāthe te viṣhayano sanyog thavāthī ja thāy chhe. ātmā chakṣhudvārā je rūpane dekhe chhe te rūpathī yogya kṣhetre dūr rahīne dekhī shake chhe. ।। 20।।
athavā mananun prayojan shrutagnān chhe.
(1) dravyaman āṭh pāṅkhaḍīvāḷā khīlelā kamaḷanā ākāre chhe (juo, adhyāy ra, sūtra 11 nī ṭīkā). jīve shravaṇ karelā padārthane vichāravāmān manadvārā pravr̥utti thāy chhe. karṇendriyadvārā shravaṇ karelā shabdanun gnān te matignān chhe; te matignānapūrvakano vichār te shrutagnān chhe. samyaggnānī puruṣhono upadesh shravaṇ karavāmān karṇendriy nimitta chhe ane teno vichār karīne yathārtha nirṇay karavāmān man nimitta chhe. hitanī prāpti ane ahitano tyāg man dvārā thāy chhe. (juo, adhyāy ra, sūtra 11 tathā 19 nī ṭīkā). pratham rāgasahit man dvārā ātmānun sāchun gnān karī shakāy chhe ane pachhī (rāgane anshe toḍatān) mananā avalamban vagar samyaggnān pragaṭe chhe; tethī sañgnī jīvo ja dharma pāmavāne lāyak chhe (juo, adhyāy ra, sūtra ra4 nī ṭīkā).
(ra) man vinānā (asañgnī) jīvone paṇ ek prakāranun shrutagnān hoy chhe. (juo, adhyāy 1, sūtra 11 tathā 30 nī ṭīkā). teone ātmagnān nahi hovāthī te gnānane ‘kushrut’ kahevāmān āve chhe.
Page 209 of 655
PDF/HTML Page 264 of 710
single page version
a. 2. sūtra 22-33 ] [ 209
(3) shrutagnān je viṣhayane jāṇe chhe temān man svatantra nimitta chhe, koī indriyane ādhīn man nathī eṭale ke shrutagnānamān koī paṇ indriyanun nimitta nathī. ।। 21।।
arthāt pr̥ithvīkāyik, jaḷakāyik, agnikāyik, vāyukāyik ane vanaspatikāyik jīvone [एकम्] ek sparshanaindriy ja hoy chhe.
ā sūtramān kahelā jīvo ek sparshan indriyadvārā ja gnān kare chhe. ā sūtramān ‘indriyonā svāmī’ evun mathāḷun bāndhyun chhe, temān indriyanā be prakār chhe-jaḍ indriy ane bhāvendriy. jaḍaindriyanī sāthe jīvane nimitta-naimittik sambandh batāvavā māṭe vyavahārathī svāmī kahel chhe, kharekhar to koī dravya bījā dravyanun svāmī chhe ja nahi. ane bhāvendriy te ātmāno te vakhatano paryāy chhe eṭale ashuddhanaye teno svāmī ātmā chhe. ।। 22।।
bhamaro vagere tathā manuṣhya vagerene [एकैक वृद्धानि] kramathī ekek īndriy vadhatī vadhatī chhe arthāt karamiyān vagerene be, kīḍī vagerene traṇ, bhamarā vagerene chār ane manuṣhya vagerene pāñch indriy chhe.
prashnaḥ– koī manuṣhya janmathī ja āndhaḷo ane kāne bahero hoy chhe to evā jīvane traṇ indriy jīv kahevo ke pañchendriy jīv kahevo?
uttaraḥ– te pañchendriy jīv tene pāñche indriyo chhe, paṇ upayogarūp shakti nathī tethī te dekhato ane sāmbhaḷato nathī.
varṇan ra4 mān sūtramān kahe chhe. ।। 23।।
Page 210 of 655
PDF/HTML Page 265 of 710
single page version
210 ] [ mokṣhashāstra
sañgnī jīvo pañchendriy ja hoy chhe. (juo, adhyāy-ra, sūtra 11 tathā 21 nī ṭīkā). jīvanā hitāhitanī pravr̥utti man dvārā thāy chhe. pañchendriy jīvamān sañgnī ane asañgnī evā be prakār chhe. sañgnī eṭale sañgnāvāḷā prāṇī samajavā. ‘sañgnā’nā ghaṇā artho thāy chhe temānthī ahīn ‘man’ evo artha levo. ।। 24।।
[कर्मयोगः] kārmaṇ kāyayog hoy chhe.
(1) vigrahagati– ek sharīrane chhoḍīne bījā sharīranī prāpti māṭe gaman karavun te vigrahagati chhe. ahīn vigrahano artha sharīr chhe.
karmayog– karmonā samūhane kārmaṇasharīr kahe chhe; ātmānā pradeshonā parispandanane yog kahe chhe. ā parispandan vakhate kārmaṇasharīr nimittarūp chhe tethī tene karmayog kahe chhe, ane te kāraṇe navān karmono te vakhate āsrav thāy chhe. (juo, sūtra-44 nī ṭīkā).
(2) maraṇ thatān navīn sharīr grahaṇ karavā māṭe jīv gaman kare chhe tyāre rastāmān ek, be, traṇ ke chār samay lāge chhe, te samayamān kārmaṇayoganā kāraṇe pudgalakarmanun tathā taijasavargaṇānun grahaṇ thāy chhe paṇ nokarmapudgalonun grahaṇ thatun nathī. ।। 2p।।
Page 211 of 655
PDF/HTML Page 266 of 710
single page version
a. 2. sūtra 26-27 ] [ 211 vigrahagatimān jīv ane pudgalanun gaman kevī rīte thāy chhe?
(1) shreṇiḥ lokanā madhyabhāgathī upar, nīche tathā tiryagdishāmān kramathī hārabandh rachanāvāḷā pradeshonī paṅkti (Line) ne shreṇi kahe chhe.
(ra) vigrahagatimān ākāshapradeshonī sīdhī paṅktie ja gaman thāy chhe. vidishāmān gaman thatun nathī. pudgalano shuddha paramāṇu jyāre ati shīghra gaman karī ek samayamān chaud rāju gaman kare chhe tyāre te sīdho ja gaman kare chhe.
(3) upar pramāṇe shreṇinī chha dishā thāy chheḥ- 1-pūrvathī pashchim, ra-uttarathī dakṣhiṇ, 3-uparathī nīche tathā bījā traṇ tenāthī ūlaṭī rīte eṭale ke, 4-pashchimathī pūrva, pa-dakṣhiṇathī uttar ane nīchethī upar.
(4) prashnaḥ– ā jīv adhikār chhe temān pudgalano viṣhay shā māṭe līdho? uttaraḥ– jīv ane pudgalano nimitta-naimittik sambandh batāvavā tathā jīv tem ja pudgal banne gaman kare chhe em batāvavā māṭe pudgalano viṣhay līdho chhe. ।। 26।।
thāy chhe.
viṣhay hato tethī ahīn ‘जीवस्य’ no artha ‘mukta jīv’ thāy chhe. ā adhyāyanā rap mā sūtramān vigrahano artha ‘sharīr’ karyo hato, ahīn teno artha ‘vakratā’ karavāmān āvyo chhe; vigrah shabdanā e banne artho thāy chhe. rap mā sūtramān shreṇino viṣhay na hato tethī tyān ‘vakratā’ artha lāgu thato nahi, paṇ ā sūtramān shreṇino viṣhay hovāthī ‘अविग्रहा’ no artha vakratā rahit (moḍā rahit) thāy chhe em samajavun. mukta jīvo shreṇibaddha gatithī ek samayamān sīdhā sāt rāju ūñchā gaman karī siddhakṣhetramān jaī sthir thāy ।। 27।।
Page 212 of 655
PDF/HTML Page 267 of 710
single page version
212 ] [ mokṣhashāstra
विग्रहवती च संसारिणः प्राक्चतुर्भ्यः।। २८।।
pahelān pahelān [विग्रहवती च] vakratā-moḍāsahit tathā rahit thāy chhe.
1. sansārī jīvanī gati moḍāsahit ane moḍārahit hoy chhe. jo moḍārahit hoy to tene ek samay lāge chhe; jo ek moḍo levo paḍe to be samay, be moḍā levā paḍe to traṇ samay ane traṇ moḍā levā paḍe to chār samay lāge chhe. jīv chothā samaye to kyāṅk navun sharīr niyamathī dhāraṇ karī le chhe; tethī vigrahagatino samay vadhāremān vadhāre chār samay sudhī hoy chhe. te gationān nām-1-r̥ujugati (īṣhugati), ra-pāṇīmuktāgati, 3-lāṅgalikāgati ane 4-gaumutrikāgati e pramāṇe chhe.
ra. ek paramāṇune mandagatie ek ākāsh pradeshethī tenī najīkanā bījā ākāshapradesh sudhī jatān je vakhat lāge chhe te ek samay chhe, ā nānāmān nāno kāḷ chhe.
3. lokamān evun koī sthaḷ nathī ke jyān jatān jīvane traṇ karatān vadhāre moḍā levā paḍe.
4. vigrahagatimān ek samayathī vadhāre vakhat rahe tyāre jīvane chaitanyano upayog hoto nathī. jyāre jīvanī te prakāranī lāyakāt hotī nathī tyāre dravyaindriyo paṇ hotī nathī, evo nimitta-naimittikasambandh chhe. jīvano upayog hovā lāyak hoy chhe tyāre dravyaindriyo potānā kāraṇe svayam hājar hoy chhe, te em sābit kare chhe ke jīvanī pātratā hoy tyāre tene anusār nimitta svayam hājar hoy chhe, nimitta māṭe rāh jovī paḍatī nathī; ane jīv lāyak na hoy tyāre nimittano tenā potānā kāraṇe svayam abhāv hoy chhe. ।। 28।।
chhe arthāt temān ek samay ja lāge chhe.
Page 213 of 655
PDF/HTML Page 268 of 710
single page version
a. 2. sūtra 30 ] [ 213
(1) je samaye jīvano ek sharīr sātheno sanyog bandh paḍayo te ja samaye, jo jīv avigrahagatine lāyak hoy to, bījā kṣhetre rahelā bījā sharīrane lāyak pudgalo sāthe (sharīr sāthe) sambandh sharū thāy chhe. mukta jīvone paṇ siddhagatimān jatān ek ja samay lāge chhe. ā gati sīdhī lāīnamān ja hoy chhe.
(ra) ek pudgalane utkr̥uṣhṭa jhaḍapathī gati karatān chaud rājalok arthāt lokanā ek chheḍethī bījā chheḍā sudhī (sīdhī lāīnamān upar ke nīche) jatān ek samay ja lāge chhe. ।। 29।।
[अनाहारक] jīv anāhārak hoy chhe.
(1) āhāraḥ– audārik, vaikriyik ane āhārak sharīr tathā chha paryāptine yogya pudgalaparamāṇuonā grahaṇane āhār kahevāmān āve chhe.
(ra) upar kahelā āhārane jīv jyān sudhī grahaṇ nathī karato tyān sudhī te anāhārak kahevāy chhe. sansārī jīv avigrahagatimān āhārak hoy chhe parantu ek, be ke traṇ moḍāvāḷī gatimān ek, be ke traṇ samay sudhī anāhārak rahe chhe; chothā samaye niyamathī āhārak thaī jāy chhe.
(3) e vāt lakṣhamān rākhavānī ke ā sūtramān nokarmanī apekṣhāe anāhārakapaṇun kahyun chhe. karmagrahaṇ tathā taijasaparamāṇunun grahaṇ teramā guṇasthān sudhī hoy chhe. jo ā karma ane taijas paramāṇunā grahaṇane āhārakapaṇun gaṇavāmān āve to te ayogī guṇasthāne hotun nathī.
(4) vigrahagati sivāyanā vakhatamān jīv darek samaye nokarmarūp āhār kare chhe. (pa) ahīn āhār, anāhār ane grahaṇ shabdo vāparyā chhe te mātra nimitta naimittikasambandh batāvavā māṭe chhe. kharī rīte (nishchayadraṣhṭie) ātmāne koīpaṇ samaye koī paṇ paradravyanān grahaṇ ke tyāg hotān nathī, pachhī te nigodamān ho ke siddha ho!।। 30।।
Page 214 of 655
PDF/HTML Page 269 of 710
single page version
214 ] [ mokṣhashāstra
prakāranā [जन्म] janma hoy chhe.
(1) janmaḥ– navīn sharīr dhāraṇ karavun te janma chhe. sammūrchchhan janmaḥ– potānā sharīrane yogya pudgalo dvārā, mātā-pitānā raj ane vīrya vinā ja sharīranī rachanā thavī tene sammūrchchhan janma kahe chhe.
garbha janmaḥ– strīnā udaramān raj ane vīryanā maḷavāthī je janma(conception) thāy tene garbhajanma kahe chhe.
upapād janmaḥ– mātā-pitānā raj ane vīrya vinā dev ane nārakīonā nishchitasthānavisheṣhamān utpanna thavāne upapād janma kahe chhe. ā upapād janmavāḷun sharīr vaikriyik rajakaṇonun bane chhe.
no artha ‘chāre bāju’-athavā‘jyān-tyān’ thāy chhe ane मूर्च्छनं no artha ‘sharīranun banī javun’ evo thāy chhe.
(3) jīv anādi-anant chhe eṭale tene janma-maraṇ hotān nathī, paṇ anādithī jīvane potānā svarūpanī bhramaṇā (mithyādarshan) hovāthī tene sharīr sāthe ek kṣhetrāvagāhasambandh thāy chhe ane agnānathī sharīrane potānun māne chhe. vaḷī sharīrane hun halāvī-chalāvī shakun, sharīranī kriyā hun karī shakun e vagerethī ūndhī mānyatā jīvane anādithī chālī āve chhe; te vikārabhāv hoy tyān sudhī jīvane navān navān sharīro sāthe sambandh thāy chhe. te navā sharīranā sambandhane (sanyogane) janma kahe chhe ane jūnā sharīranā viyogane maraṇ kahe chhe. samyagdraṣhṭi thayā pachhī chāritranī pūrṇatā na thāy tyān sudhī jīvane navun sharīr prāpta thāy chhe temān jīvano kaṣhāyabhāv nimitta chhe. ।। 31।।
Page 215 of 655
PDF/HTML Page 270 of 710
single page version
a. 2. sūtra 32-33 ] [ 21p traṇ-achitta, uṣhṇa, vivr̥ut [च एकशः मिश्राः] ane kramathī ekaekathī maḷelī traṇ arthāt sachittāchitta, shītoṣhṇa ane samvr̥utavivr̥ut [तत् योनयः] e nav janmayonio chhe.
(1) jīvonān utpattisthānane yoni kahe chhe; yoni ādhār ane janma ādhey chhe. (ra) sachittayoni– jīvasahit yonine sachittayoni kahe chhe. samvr̥utayoni– je koīnā dekhavāmān na āve evā utpattisthānane samvr̥ut (ḍhaṅkāyelī) yoni kahe chhe.
vivr̥utayoni– je sarvanā dekhavāmān āve evā utpattisthānane vivr̥ut (khullī) yoni kahe chhe.
(3) 1-māṇas ke bījā prāṇīnā peṭamān jīvo (karamiyān) utpanna thāy tenī sachittayoni chhe. ra-dīvāl, ṭebal vageremān jīvo utpanna thāy chhe tenī achittayoni chhe. 3-māṇase paherel ṭopī vageremān jīvo utpanna thāy tenī sachittāchitta yoni chhe. 4-ṭhaṇḍīmān jīvo utpanna thāy tenī shītayoni chhe. pa-garamīmān jīvo utpanna thāy tenī uṣhṇayoni chhe. 6-pāṇīnā khāḍāmān sūryanī garamīthī pāṇī ūnun thatān jīvo utpanna thāy tenī shītoṣhṇayoni chhe. 7-pekabandh ṭopalāmān rahelā phaḷamān jīvo utpanna thāy tenī samvr̥utayoni chhe. 8-pāṇīmān jīvo (līlaphūg vagere) utpanna thāy tenī vivr̥utayoni chhe ane 9-thoḍo bhāg ughāḍo tathā thoḍo ḍhaṅkāelo evā sthānamān jīvo ūpaje tenī samvr̥ut-vivr̥utayoni chhe.
(4) garbha– yoninā ākāranā traṇ bhed chhe; 1-shaṅkhāvarta, ra-kūrmonnat ane 3-vanshapatra. shaṅkhāvarta yonimān garbha raheto nathī. kūrmonnatayonimān tīrthaṅkar, chakravartī, baḷabhadra ane tenā bhāīo sivāy koī utpanna thatun nathī. vanshapatrayonimān bākīnā garbhajanmavāḷā sarva jīvo utpanna thāy chhe. ।। 3r।।
prakāranā jīvone [गर्भः] garbhajanma ja hoy chhe arthāt te jīvone ja garbhajanma hoy chhe.
Page 216 of 655
PDF/HTML Page 271 of 710
single page version
216 ] [ mokṣhashāstra
(1) jarāyuj– jāḷanī samān māns ane lohīthī vyāpta ek prakāranī thelīthī lapeṭāyel je jīv janme chhe tene jarāyuj kahe chhe. jem ke-gāy, bhens, manuṣhya vagere.
aṇḍajaḥ– je jīv īṇḍāmānthī janme chhe tene aṇḍaj kahe chhe. jem ke-chakalī, kabūtar, mor vagere pakṣhīo.
potajaḥ– janmatī vakhate je jīvonān sharīr upar koīpaṇ prakāranun āvaraṇ na hoy tene potaj kahe chhe. jem ke sinh, vāgh, hāthī, haraṇ, vāndaro vagere.
(ra) asādhāraṇ bhāṣhā ane adhyayanādi jarāyuj jīvomān ja hoy chhe. chakradhar vāsudevādi mahā prabhāvashāḷī jīvo jarāyuj chhe, mokṣha paṇ jarāyujane ja thāy chhe. ।। 33।।
hoy chhe arthāt upapādajanma te jīvone ja hoy chhe.
(1) devanān prasūtisthānamān shuddha sugandhī komaḷ sampuṭanā ākāre shayyā hoy chhe temān utpanna thaī antarmuhūrtamān paripūrṇa yuvān jevo thaī, jem koī shayyāmān sūtelo jāgr̥ut thāy tem ānand sahit jīv beṭho thāy chhe-ā devano upapādajanma chhe.
(ra) nārakī jīvo bīlamān utpanna thāy chhe. madhuchhattānī jem ūndhun moḍhun vagere ākāre nānān moḍhāmvāḷān utpattisthān chhe temān nārakī jīv ūpaje chhe ane ūndhun māthun, ūñchā pag e rīte ghaṇī ākarī vedanāthī nīkaḷī vilāp karato jamīn upar paḍe chhe-ā nārakīno upapādajanma chhe. ।। 34।।
jīvone [सम्मूर्च्छनम्] sammūrchchhan janma ja hoy chhe arthāt sammūrchchhan janma bākīnā jīvone ja hoy chhe.
Page 217 of 655
PDF/HTML Page 272 of 710
single page version
a. 2. sūtra 36-37 ] [ 217
ekendriyathī asañgnī pañchendriy tiryañchone niyamathī sammūrchchhan janma hoy chhe. sañgnī pañchendriy tiryañchone garbha ane sammūrchchhan banne prakāranā janma hoy chhe eṭale ke keṭalāk garbhaj hoy chhe ane keṭalāk sammūrchchhan hoy chhe. labdhi-aparyāpta manuṣhyone paṇ sammūrchchhan janma hoy chhe. ।। 3p।।
vaikriyik, āhārak, taijas ane kārmaṇ [शरीराणि] e pāñch sharīro chhe.
audārikasharīr– manuṣhya ane tiryañchonān sharīr- ke je saḍe chhe, gaḷe chhe tathā jhare chhe te-audārikasharīr chhe; ā sharīr sthūḷ chhe tethī ‘udār’ kahevāy chhe. sūkṣhmanigodanun sharīr indriyo vaḍe na dekhāy, bāḷyun baḷe nahi, kāpyun kapāy nahi topaṇ te sthūḷ chhe, kem ke bījān sharīro tenāthī krame krame sūkṣhma chhe. [juo, have pachhīnun sūtra]
vaikriyikasharīr– jemān halakun, bhāre tathā anek prakāranān rūp banāvavānī shakti hoy tene vaikriyik sharīr kahe chhe, te dev ane nārakīone ja hoy chhe.
shake chhe te audārik sharīrano prakār chhe.
āhārak sharīr– sūkṣhmapadārthanā nirṇay māṭe athavā sanyamanī rakṣhā vagere māṭe chhaṭhṭhā guṇasthānavartī jīvane mastakamānthī ek hāthanun pūtaḷun nīkaḷe chhe tene āhārak sharīr kahe chhe. (tattvomān kāī shaṅkā thatān kevaḷī agar shrutakevaḷī pāse javā māṭe āvā muninā mastakamānthī ek hāthanun pūtaḷun nīkaḷe chhe tene āhārak sharīr kahe chhe.
kārmaṇ sharīr– gnānāvaraṇādi āṭh karmonā samūhane kārmaṇasharīr kahe chhe.
nondhaḥ–
Page 218 of 655
PDF/HTML Page 273 of 710
single page version
218 ] [ mokṣhashāstra sūkṣhma chhe arthāt audārikathī vaikriyik sūkṣhma, vaikriyikathī āhārak sūkṣhma, āhārakathī taijas sūkṣhma ane taijasathī kārmaṇasharīr sūkṣhma chhe. ।। 37।।
sharīro [असंख्येयगुणं] asaṅkhyātaguṇā chhe.
audārik sharīranā pradesho karatān asaṅkhyātaguṇā vaikriyik sharīranā pradesho chhe ane vaikriyik sharīrathī asaṅkhyātaguṇā āhārak sharīranā pradesho chhe. ।। 38।।
vāḷān chhe arthāt āhārak sharīrathī anantaguṇā pradesho taijas sharīramān chhe ane taijasathī anantaguṇā kārmaṇ sharīramān pradesho chhe.
āgaḷ āgaḷanā sharīramān pradeshonī saṅkhyāmān adhikatā hovā chhatān teno meḷāp loḍhānā piṇḍanī māphak saghan hoy chhe tethī te alparūp hoy chhe. pradesho kahetān ahīn paramāṇuo samajavā. ।। 39।।
bādhārahit chhe.
ā be sharīro lokanā chheḍā sudhī harakoī jagyāe jaī shake chhe ane game tyānthī pasār thaī shake chhe. vaikriyik ane āhārak sharīro harakoīmān pravesh karī shake chhe paṇ vaikriyik sharīr trasanāli sudhī ja gaman karī shake chhe. āhārak sharīranun
Page 219 of 655
PDF/HTML Page 274 of 710
single page version
a. 2. sūtra 41-42 ] [ 219 gaman adhikamān adhik aḍhī dvīpaparyant jyān kevaḷī ane shrutakevaḷī hoy tyān sudhī thāy chhe. manuṣhyanun vaikriyikasharīr manuṣhyalok (-aḍhīdvīp) sudhī jāy chhe, tethī adhik jatun nathī. ।। 40।।
anādikāḷathī sambandhavāḷān chhe.
(1) ā kathan sāmānya taijas ane kārmaṇasharīranī apekṣhāe chhe. visheṣh apekṣhāe ā prakāranān pahelān pahelānnān sharīrono sambandh bandh paḍīne navān navān sharīrono sambandh thato rahe chhe. arthāt ayogī guṇasthān pahelān darek samaye jīv ā taijas ane kārmaṇ sharīranān navān navān rajakaṇo grahaṇ kare chhe ane jūnān chhoḍe chhe. (je samaye teno tadna abhāv thāy chhe te ja samaye jīv sīdho shreṇie siddhasthāne pahoñchī jāy chhe.) sūtramān ‘च’ shabda āpyo chhe temānthī ā artha nīkaḷe chhe.
(ra) ‘jīvane ā sharīrono sambandh pravāharūpe anādithī nathī paṇ navo (- sādī) chhe’ em mānavun te bhūlabharelun chhe, kem ke jo em hoy to pūrve jīv asharīrī hato eṭale ke shuddha hato ane pāchhaḷathī te ashuddha thayo em ṭhare; parantu shuddha jīvane anant puruṣhārtha hovāthī tene ashuddhatā āve nahi ane ashuddhatā jyān na hoy tyān ā sharīro hoy ja nahi. e rīte jīvane ā sharīrano sambandh sāmānya apekṣhāe (-pravāharūpe) anādithī chhe. vaḷī jo tene te ja sharīrono sambandh anādithī māne to te sambandh anantakāḷ rahe ane tethī jīv vikār na kare topaṇ teno mokṣha kadī thāy ja nahi. avasthādraṣhṭie jīv anādithī ashuddha chhe em ā sūtra siddha kare chhe. [juo, have pachhīnā sūtranī ṭīkā.]।। 41।।
jīvone hoy chhe.
Page 220 of 655
PDF/HTML Page 275 of 710
single page version
220 ] [ mokṣhashāstra
jene ā sharīrono sambandh na hoy tene sansārīpaṇun hotun nathī-siddhapaṇun hoy chhe. eṭalun lakṣhamān rākhavun ke koī paṇ jīvane kharekhar (paramārthe) sharīr hotun nathī. jo jīvane kharekhar sharīr hoy to jīv jaḍ-sharīrarūp thaī jāy, paṇ tem bane nahi. jīv ane sharīr banne ek ākāshakṣhetre (ekakṣhetrāvagāhasambandhe) hoy chhe tethī agnānī sharīrane potānun māne chhe; avasthādraṣhṭie jīv anādithī agnānī chhe tethī ‘agnānīnā ā pratibhās’ ne vyavahār jaṇāvī, tene ‘jīvanun sharīr’ kahevāmān āve chhe. e rīte jīvanā vikārībhāvano ane ā sharīrano nimitta-naimittikasambandh batāvyo chhe, paṇ jīv ane sharīr ek dravyarūp, ek kṣhetrarūp, ek paryāy (-kāḷ) rūp ke ek bhāvarūp thaī jāy chhe-em batāvavāno shāstrono hetu nathī; tethī āgalā sūtramān ‘sambandh’ shabda vāparyo chhe. jo em jīv ane sharīr ekarūp thāy to banne dravyono sarvathā nāsh thāy. ।। 42।।
तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्याचतुर्भ्यः।। ४३।।
[युगपद्] ek sāthe [एकस्य] ek jīvane [आचतुभ्यंः] chār sharīro sudhī [भाज्यानि] vibhakta karavā joīe arthāt jāṇavā.
jīvane jo be sharīro hoy to taijas ane kārmaṇ, traṇ hoy to taijas, kārmaṇ ane audārik, athavā to taijas, kārmaṇ ane vaikriyik, chār hoy to taijas, kārmaṇ, audārik ane āhārak, athavā to taijas, kārmaṇ, audārik ane (labdhivāḷā jīvane) vaikriyik sharīro hoy chhe. āmān (labdhivāḷā jīvane) audārik sāthe je vaikriyik sharīr hovānun jaṇāvyun chhe te sharīr audārikanī jātanun chhe, devanā vaikriyik sharīranā rajakaṇonī jātanun te nathī. ।। 43।।
Page 221 of 655
PDF/HTML Page 276 of 710
single page version
a. 2. sūtra 44-4p ] [ 221
upabhogaḥ– indriyo dvārā shabdādikane gnānamān grahaṇ karavā te upabhog kahevāy chhe.
indriyonī rachanāno tyān abhāv chhe [juo sūtra 17]; te sthitimān shabda, rūp, ras, gandh ke sparshano anubhav (-gnān) thato nathī, tethī kārmaṇ sharīrane nirupabhog ja kahyun chhe.
(3) prashnaḥ– taijas sharīr paṇ nirupabhog ja chhe chhatān tene ahīn kem na gaṇyun?
uttaraḥ– taijas sharīr to koī yoganun paṇ kāraṇ nathī tethī nirupabhoganā prakaraṇamān tene sthān ja nathī. vigrahagatimān kārmaṇ sharīr to kārmaṇayoganun kāraṇ chhe [juo, sūtra 2p], tethī te upabhogane lāyak chhe ke nahi-e prashna ūṭhe. tenun nirākaraṇ karavā māṭe ā sūtra kahyun chhe. taijasasharīr upabhogane lāyak chhe ke kem e savāl ja ūṭhī shakato nathī kemake te to nirupabhog ja chhe, tethī ahīn tene līdhun nathī.
(4) jīvanī potānī pātratā (-upādān) mujab bāhya nimitta sanyogarūp (hājararūp) hoy chhe ane potānī pātratā na hoy tyāre hājar hotān nathī em ā sūtra batāve chhe, jyāre jīv shabdādikanun gnān karavāne lāyak hoto nathī tyāre jaḍ sharīrarūp indriyo hājar hotī nathī; ane jyāre jīv te gnān karavāne lāyak hoy chhe tyāre jaḍ sharīrarūp indriyo-svayam hājar hoy chhe em samajavun.
(pa) paravastu jīvane vikārabhāv karāvatī nathī em sūtra 2p tathā ā sūtra batāve chhe, kemake vigrahagatimān sthūḷ sharīr, strī, putra vagere koī hotān nathī. dravyakarma jaḍ chhe tene gnān nathī, vaḷī te potānun svakṣhetra chhoḍī jīvanā kṣhetramān jaī shakatun nathī tethī te karma jīvane vikārabhāv karāvī shake nahi. jyāre jīv potānā doṣhathī agnānadashāmān kṣhaṇekṣhaṇe navo vikārabhāv karyā kare chhe tyāre je karmo chhūṭā paḍe tenā upar udayano ārop āve chhe; ane jīv jyāre vikārabhāv karato nathī tyāre chhūṭān paḍatān karmo (-rajakaṇo) upar nirjarāno ārop āve chhe arthāt tene ‘nirjarā’ nām āpavāmān āve chhe. ।। 44।।
sharīr [आद्यम्] pahelun-audārik sharīr kahevāy chhe.
Page 222 of 655
PDF/HTML Page 277 of 710
single page version
222 ] [ mokṣhashāstra
prashnaḥ– sharīr to jaḍ pudgaladravya chhe ane ā adhikār jīvano chhe, chhatān temān ā viṣhay kem līdho chhe?
uttaraḥ– jīvanā judā judā prakāranā vikārī bhāvo hoy tyāre tene kevā kevā prakāranān sharīro sāthe ekakṣhetrāvagāh sambandh hoy te batāvavā māṭe sharīrono viṣhay ahīn (ā sūtramān tem ja ā adhyāyanā bījān keṭalāk sūtromān) līdho chhe. ।। 4p।।
sharīr [वैक्रियिकम्] vaikriyik hoy chhe.
nondhaḥ– upapād janmano viṣhay sūtra 34 mān ane vaikriyik sharīrano viṣhay sūtra 36 mān āvī gayo chhe, te sūtro tathā tenī ṭīkā ahīn paṇ vāñchavī. ।। 46।।
vaikriyik sharīr ūpajavāmān r̥uddhinun nimitta chhe. sādhune tapanā visheṣhapaṇāthī prāpta thatī r̥uddhine ‘labdhi’ kahevāmān āve chhe. ‘pratyay’no artha nimitta thāy chhe. koī tiryañchane paṇ vikriyā hoy chhe, vikriyā te shubhabhāvanun phaḷ chhe, paṇ dharmanun phaḷ nathī. dharmanun phaḷ shuddhabhāv chhe, shubhabhāvanun phaḷ bāhyasanyog chhe. manuṣhya tathā tiryañchanun vaikriyik sharīr dev tathā nārakīnā sharīrathī judī jātanun chhe; audārik sharīrano ja ek prakār chhe. (juo, sūtra 36 tathā 43 nī ṭīkā)।। 47।।
Page 223 of 655
PDF/HTML Page 278 of 710
single page version
a. 2. sūtra 49 ] [ 223
(1) taijasasharīranā be bhed chhe-aniḥsaraṇ ane niḥsaraṇ. aniḥsaraṇ sarva sansārī jīvone dehanī dīptinun kāraṇ chhe, te labdhipratyay nathī, tenun svarūp sūtra 36 nī ṭīkāmān āvī gayun chhe.
(ra) niḥsaraṇ-taijas shubh ane ashubh em be prakāranun chhe. tapashcharaṇanā dhārak munine koī kṣhetramān rog, duṣhkāḷādi vaḍe lokone duḥkhī dekhīne jo atyant karuṇā ūpajī āve to temanā jamaṇā khabhāmānthī ek taijas piṇḍ nīkaḷī bār yojan sudhīnā jīvonun duḥkh maṭāḍī mūḷ sharīramān pravesh kare chhe, tene niḥsaraṇashubhataijasasharīr kahevāy chhe; ane koī kṣhetre muni atyant krodhit thāy to r̥uddhinā prabhāvathī temanā ḍābā khabhāmānthī sindūrasamān rātā agnirūp ek sharīr nīkaḷī bār yojan sudhīnā badhā jīvonān sharīrane tathā bījān pudgalone bāḷī bhasma karī mūḷ sharīramān pravesh karī te munine paṇ dagdha kare chhe, (te muni narakane prāpta thāy chhe) tene niḥsaraṇaashubhataijasasharīr kahevāy chhe. ।। 48।।
chhe, [विशुद्धम्] vishuddha chhe arthāt te vishuddhakarma (mandakaṣhāyathī bandhātān karma) nun kārya chhe [च अव्याघाति] ane vyāghāt-bādhārahit chhe tathā [प्रमत्तसंयतस्य एव] pramattasanyat (chhaṭhṭhā guṇasthānavartī) munine ja te sharīr hoy chhe.
(1) ā sharīr chandrakāntamaṇi samān shvetavarṇanun ek hāth pramāṇ hoy chhe; te parvat, vajra vagerethī rokātun nathī tethī avyāghāt chhe. ā sharīr pramattasanyamī muninā mastakamānthī nīkaḷe chhe, pramattasanyat guṇasthāne ja ā sharīr hoy chhe, bīje hotun nathī; tem ja badhā pramattasanyat munione ā sharīr hotun nathī.
(ra) te āhārakasharīr 1. kadāchit labdhivisheṣhano sadbhāv jāṇavā māṭe, ra. kadāchit sūkṣhmapadārthanā nirṇay māṭe tathā 3. kadāchit tīrthagaman ke sanyamanī rakṣhā arthe kevaḷī bhagavān agar shrutakevaḷī bhagavān pāse jatān svayam nirṇay karī antarmuhūrtamān pāchhun āvī sanyamī muninā sharīramān pravesh kare chhe.
Page 224 of 655
PDF/HTML Page 279 of 710
single page version
224 ] [ mokṣhashāstra
(3) je vakhate bharat-airāvat kṣhetromān tīrthaṅkar bhagavānanī, kevaḷīnī ke shrutakevaḷīnī vidyamānatā na hoy ane tenā vinā muninun samādhān thaī shake nahi tyāre mahāvidehakṣhetramān jyān tīrthaṅkar bhagavān vagere birājamān hoy tyān te (bharat ke airāvatakṣhetranā) muninun āhārak sharīr jāy; bharat-airāvat kṣhetramān tīrthaṅkar bhagavānādi hoy tyāre te najīkanā kṣhetre jāy chhe. mahāvidehamān tīrthaṅkaro traṇekāḷ hoy chhe tethī tyānnā munine tevo prasaṅg āve to temanun āhārak sharīr te kṣhetranā tīrthaṅkarādi pāse jāy chhe.
(4) 1-devo anek vaikriyikasharīr karī shake chhe, mūḷ sharīrasahit dev svargalokamān vidyamān rahe ane vikriyā vaḍe anek sharīr karī bījā kṣhetramān jāy chhe. koī sāmarthyadhārak dev potānān ek hajār rūpo karī shake chhe, te hajāre sharīromān te devanā ātmānā pradesho chhe. mūḷ vaikriyikasharīr jaghanya das hajār varṣha sudhī rahe chhe, agar vadhāre jeṭalun āyuṣhya hoy teṭalo kāḷ rahe chhe. uttaravaikriyikasharīrano kāḷ jaghanya tathā utkr̥uṣhṭa antarmuhūrta ja chhe. tīrthaṅkar bhagavānanā janma vakhate tathā nandīshvarādikanān jinamandironī pūjā māṭe devo jāy chhe tyāre vāramvār vikriyā kare chhe.
ra-pramattasanyat muninun āhārakasharīr dūr kṣhetra videhādikamān jāy chhe. 3-taijasasharīr bār jojan (48 gāu) jāy chhe. 4-ātmā akhaṇḍ chhe, tenā khaṇḍ thatā nathī. ātmānā asaṅkhyāt pradesho chhe te kārmaṇasharīr sāthe nīkaḷe chhe. mūḷ sharīr to jevun chhe tevun ja banyun rahe chhe, ane temān paṇ darek sthaḷe ātmānā pradesho rahe ja chhe.
(pa) jem annane prāṇ kahevā te upachār chhe tem ā sūtramān āhārak sharīrane ‘shubh’ kahelun chhe te paṇ upachār chhe. banne sthānomān kāraṇamān kāryano upachār (arthāt vyavahār) karavāmān āvyo chhe. jem annanun phaḷ prāṇ chhe tem shubhanun phaḷ āhārakasharīr chhe tethī ā upachār chhe. ।। 49।।
[नपुंसकानि] napunsak hoy chhe.
Page 225 of 655
PDF/HTML Page 280 of 710
single page version
a. 2. sūtra pa1-pa2 ] [ 22p
(1) liṅg-ved be prakāranān chheḥ- 1-dravyaliṅg=puruṣh, strī ke napunsakatva batāvanārun sharīranun chihna; ane ra-bhāvaliṅg=strī, puruṣh ke strī-puruṣh banne bhogavavānī abhilāṣhārūp ātmānā vikārī pariṇām. nārakī ane sammūrchchhan jīvone dravyaliṅg ane bhāvaliṅg banne napunsak hoy chhe.
(ra) nārakī tathā sammūrchchhan jīvo napunsak ja hoy chhe kem ke te jīvone strī-puruṣh sambandhī manogna shabdanun sāmbhaḷavun, manogna gandhanun sūṅghavun, manogna rūpanun dekhavun, manogna rasanun chākhavun ke manogna sparshanun sparshavun e kāī hotun nathī, tethī thoḍun kalpit sukh paṇ te jīvone hotun nathī, māṭe nishchay karavāmān āve chhe ke te jīvo napunsak chhe. ।। pa0।।
devīone strīliṅg hoy chhe.
(1) devagatimān dravyaliṅg tathā bhāvaliṅg sarakhān hoy chhe. (ra) mlechchha khaṇḍanā manuṣhyo strīved ane puruṣhaved e be vedane ja dhāraṇ kare chhe, tyān napunsak ūpajatā nathī. ।। pa1।।
vedavāḷā chhe.
bhāvavedanā paṇ traṇ prakār chhe-1. puruṣhavedano kāmāgni tr̥uṇanā agni samān jaladī shānt thaī jāy chhe, ra. strīvedano kāmāgni aṅgāranā agni samān gupta ane kāīk kāḷ pachhī shānt thāy chhe ane 3. napunsakavedano kāmāgni īṇṭanā agni samān lāmbā kāḷ sudhī rahe chhe. ।। pa2।।