અ. ૧ સૂત્ર ૬] [૨૧ છે તેને નિરૂપણ કરવામાં તત્પર છે તે સમ્યક્ અનેકાન્ત છે. દરેક ચીજ પોતાપણે છે અને પરપણે નથી. આત્મા સ્વસ્વરૂપે છે-પરસ્વરૂપે નથી; પર તેના સ્વરૂપે છે અને આત્માના સ્વરૂપે નથી-આ પ્રમાણે જાણવું તે સમ્યક્ અનેકાન્ત છે. અને તત્-અતત્ સ્વભાવની જે ખોટી કલ્પના કરવામાં આવે તે મિથ્યા અનેકાન્ત છે. જીવ પોતાનું કરી શકે અને બીજા જીવનું પણ કરી શકે-એમાં જીવનું પોતાથી અને પરથી એમ બન્નેથી તત્પણું થયું તેથી તે મિથ્યા-અનેકાન્ત છે.
(૬) સમ્યક્ અને મિથ્યા અનેકાન્તના દ્રષ્ટાંતો
૧-આત્મા પોતાપણે છે અને પરપણે નથી એમ જાણવું તે સમ્યક્ (સાચું)
અનેકાન્ત; આત્મા પોતાપણે છે અને પરપણે પણ છે એમ જાણવું તે
મિથ્યા અનેકાન્ત.
મિથ્યા અનેકાન્ત.
ર-આત્મા પોતાનું કરી શકે છે અને શરીરાદિ પર વસ્તુઓનું કાંઈ કરી શકતો
નથી-એમ જાણવું તે સમ્યક્ અનેકાન્ત;
આત્મા પોતાનું કરી શકે છે અને શરીરાદિ પરનું પણ કરી શકે છે એમ
જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
આત્મા પોતાનું કરી શકે છે અને શરીરાદિ પરનું પણ કરી શકે છે એમ
જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
૩-આત્માને શુદ્ધભાવથી ધર્મ થાય અને શુભભાવથી ધર્મ ન થાય એમ
જાણવું તે સમ્યક્ અનેકાન્ત;
આત્માને શુદ્ધભાવથી ધર્મ થાય અને શુભભાવથી પણ ધર્મ થાય એમ
જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
આત્માને શુદ્ધભાવથી ધર્મ થાય અને શુભભાવથી પણ ધર્મ થાય એમ
જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
૪-નિશ્ચયસ્વરૂપને આશ્રયે ધર્મ થાય અને વ્યવહારના આશ્રયે ધર્મ ન થાય
એમ જાણવું તે સમ્યક્ અનેકાન્ત;
નિશ્ચયસ્વરૂપને આશ્રયે ધર્મ થાય અને વ્યવહારના આશ્રયે પણ ધર્મ થાય
એમ જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
નિશ્ચયસ્વરૂપને આશ્રયે ધર્મ થાય અને વ્યવહારના આશ્રયે પણ ધર્મ થાય
એમ જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
પ-વ્યવહારનો અભાવ થતાં નિશ્ચય પ્રગટે એમ જાણવું તે સમ્યક્ અનેકાન્ત;
વ્યવહાર કરતાં કરતાં નિશ્ચય પ્રગટે એમ જાણવું તે મિથ્યા અનેકાન્ત.
૬-આત્માને પોતાની શુદ્ધ ક્રિયાથી લાભ થાય અને શરીરની ક્રિયાથી લાભ કે
નુકશાન ન થાય એમ જાણવું તે સમ્યક્ અનેકાન્ત; આત્માને પોતાની શુદ્ધ
ક્રિયાથી લાભ થાય અને શરીરની ક્રિયાથી પણ લાભ થાય એમ જાણવું તે
મિથ્યા અનેકાન્ત.
ક્રિયાથી લાભ થાય અને શરીરની ક્રિયાથી પણ લાભ થાય એમ જાણવું તે
મિથ્યા અનેકાન્ત.
૭-એક વસ્તુમાં પરસ્પર બે વિરોધી શક્તિઓ (સત્-અસત્, તત્-અતત્,
નિત્ય-અનિત્ય, એક-અનેક વગેરે) પ્રકાશીને વસ્તુને સિદ્ધ કરે તે સમ્યક્
અનેકાન્ત;
અનેકાન્ત;