Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 4-32.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 24

 

Page 174 of 444
PDF/HTML Page 201 of 471
single page version

background image
174 samayasAr nATak
karmabandhanun kAraN ashuddha upayog chhe. (savaiyA ekatrIsA)
कर्मजाल–वर्गनासौं जगमैं न बंधै जीव,
बंधै न कदापि मन–वच–काय–जोगसौं।
चेतन अचेतनकी हिंसासौं न बंधै जीव,
बंधै न अलख पंच–विषै–विष–रोगसौं।।
कर्मसौं अबंध सिद्ध जोगसौं अबंध जिन,
हिंसासौं अबंध साधु ग्याता विषै–भोगसौं।
इत्यादिक वस्तुके मिलापसौं न बंधै जीव,
बंधै एक रागादि असुद्ध उपयोगसौं।। ४।।
shabdArtha– varganA= karmaparamANuonA samUhane vargaNA kahe chhe. kadApi= kadI
paN. alakh= AtmA. panch viShai=pAnch indriyonA viShay-bhog. asuddha
upayog=jIvanI shubhAshubh pariNati.
artha– jIvane bandhanun kAraN na to kArmAN vargaNA chhe, na man-vachan-kAyAnA
yog chhe, na chetan-achetananI hinsA chhe ane na IndriyonA viShayo chhe, kevaL rAg
Adi ashuddha upayog bandhanun kAraN chhe. kemake kArmAN vargaNA rahevA chhatAn paN siddha
bhagavAn abandh rahe chhe, yog hovA chhatAn paN arahant bhagavAn abandh rahe chhe,
hinsA
* thaI javA chhatAn paN muni mahArAj abandh rahe chhe ane
_________________________________________________________________
* manoyog be-satya manoyog, anubhay manoyog. vachanayog be-satya vachanayog, anubhay
vachanayog. kAyayog traN-audArik kAyayog, audArik mishra kAyayog ane kArmAN kAyayog-
evA sAt yog sayogI jinarAjane hoy chhe.
* tras sthAvar hinsAnA tyAgI mahAvratI muni IryAsamitipUrvak vihAr kare chhe ane akasmAt koI
jIv temanA pag nIche AvI paDe tathA marI jAy to pramattayog na hovAthI temane hinsAno bandh
thato nathI.
न कर्मबहुलं जगन्न चलनात्मकं कर्म वा
न नैककरणानि वा न चिदचिद्वधो बन्धकृतः।
यदैक्यमुपयोगभूः समुपयाति रागादिभिः
स एव किल केवलं भवतिबन्धहेतुर्नृणाम्।। २।।

Page 175 of 444
PDF/HTML Page 202 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 17p
pAnch IndriyonA bhog bhogavavA chhatAn paN samyagdraShTi jIv abandh rahe chhe.
bhAvArtha– kArmANavargaNA, yog, hinsA, Indriy-viShayabhog-e bandhanA kAraN
kahevAy chhe parantu siddhAlayamAn anantAnant kArmAN pudgalavargaNAo bharelI chhe, te
rAgAdi vinA siddha bhagavAn sAthe bandhAtI nathI; teramA guNasthAnavartI arihant
bhagavAnane man-vachan-kAyAnA yog rahe chhe parantu rAg-dveSh Adi thatAn nathI tethI
temane karmabandh thato nathI; mahAvratI sAdhuothI abuddhipUrvak hinsA thayA kare chhe parantu
rAg-dveSh na hovAthI temane bandh nathI, avratI samyagdraShTi jIv panchendriyanA viShayo
bhogave chhe paN tallInatA na hovAthI temane nirjarA ja thAy chhe, tethI spaShTa chhe ke
kArmANavargaNAo yog, hinsA ane sAnsArik viShay bandhanA kAraN nathI; kevaL
ashuddha upayogathI ja bandh thAy chhe. 4.
vaLI–
कर्मजाल–वर्गनाकौ वास लोकाकासमांहि,
मन–वच–कायकौ निवास गति आउमैं।
चेतन अचेतनकी हिंसा वसै पुग्गलमैं,
विषैभोग वरतै उदैके उरझाउमैं।।
रागादिक सुद्धता असुद्धता है अलखकी,
यहै उपादान हेतु बंधके बढ़ाउमैं।
याहीतैं विचच्छन अबंध कह्यौ तिहूं काल,
राग दोष मोह नाहीं सम्यक सुभाउमैं।। ५।।
shabdArtha– lokAkAs=jeTalA AkAshamAn jIv, pudgal, dharma, adharma ane
kAL-e pAnch dravyo prApta thAy chhe te. upAdAn hetu = je svayam kArya kare. vichachchhan
=samyagdraShTi. tihUn kAl= bhUt, bhaviShya, vartamAn.
_________________________________________________________________
लोकः कर्म ततोऽस्तु सोऽस्तु च परिस्पन्दात्मकं कर्म तत्
तान्यस्मिन्करणानि सन्तु चिदचिद्व्यापादनं चास्तु तत्।
रागादीनुपयोगभूमिमनयन् ज्ञानं भवेत् केवलं
बन्धं नैव कुतोऽप्युपैत्ययमहो सम्यग्द्रगात्मा ध्रुवम्।। ३।।

Page 176 of 444
PDF/HTML Page 203 of 471
single page version

background image
176 samayasAr nATak
artha– kArmANavargaNAo lokAkAshamAn rahe chhe, man-vachan-kAyAnA yogonI
sthiti gati ane AyuShyamAn rahe chhe, chetan-achetananI hinsAnun astitva pudgalamAn
chhe, IndriyonA viShay-bhog udayanI preraNAthI thAy chhe; tethI vargaNA, yog, hinsA
ane bhog-A chAreno sadbhAv pudgal sattAmAn chhe- AtmAnI sattAmAn nathI, tethI
e jIvane karmabandhanA kAraN nathI ane rAg-dveSh-moh jIvanA svarUpane bhUlAvI de chhe
tethI bandhanI paramparAmAn ashuddha upayog ja antarang kAraN chhe, samyaktvabhAvamAn
rAg-dveSh-moh hotA nathI tethI samyaggnAnIne sadA bandharahit kahyA chhe. pa.
joke gnAnI abandh chhe topaN puruShArtha kare chhe. (savaiyA ekatrIsA)
कर्मजालजोग हिंसा–भोगसौं न बंधै पै,
तथापि ग्याता उद्दिमी बखान्यौ जिन बैनमैं।
ग्यानदिष्टि देत विषै–भोगनिसौं हेत दोऊ
क्रिया एक खेत यौं तौं बनै नांहि जैनमैं।।
उदै–बल उद्दिम गहै पै फलकौं न चहै,
निरदै दसा न होइ हिरदैके नैनमैं।
आलस निरुद्दिमकी भूमिका मिथ्यात मांहि,
जहां न संभारै जीव मोह नींद सैनमैं।। ६।।
shabdArtha– uddimI= puruShArthI. bakhAnyau=kahyo. bain= vachan. niradai=kaThor. na
sambhArai (na samhAlai) = asAvadhAn rahe. sain (shayan)= nidrA.
artha– svarUpanI sambhAL ane bhogono prem - e banne vAto ek sAthe ja
jainadharmamAn hoI shake nahi, tethI joke samyaggnAnanI vargaNA, yog, hinsA ane
bhogothI abandh chhe topaN tene puruShArtha karavAne mATe jinarAjanI AgnA chhe. teo
_________________________________________________________________
तथापि न निरर्गलं चरितुमिष्यते ज्ञानिनां
तदायतनमेव सा किल निरर्गलाव्यापृतिः।
अकामकृत्कर्म तन्मतमकारणं ज्ञानिनां
द्वयं न हि विरुध्यते किमु करोति जानाति च।। ४।।

Page 177 of 444
PDF/HTML Page 204 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 177
shakti pramANe puruShArtha kare chhe paN phaLanI abhilAShA rAkhatA nathI ane hRudayamAn
sadA dayAbhAv rAkhe chhe, nirday hotA nathI. pramAd ane puruShArthahInatA to
mithyAtvadashAmAn ja hoy chhe jyAn jIv mohanidrAthI achet rahe chhe, samyakatvabhAvamAn
puruShArthahInatA nathI. 6.
udayanI prabaLatA (doharA)
जब जाकौ जैसौ उदै, तब सो है तिहि थान।
सकति मरोरै जीवकी, उदै
महा बलवान।। ७।।
shabdArtha– jAkau= jenA. thAn=sthAn. udai (uday)=karmano vipAk.
artha– jyAre je jIvano jevo uday hoy chhe tyAre te jIv tenI jem ja varte
chhe. karmano uday bahu ja prabaL hoy chhe te jIvanI shaktione kachaDI nAkhe chhe ane
tene potAnA udayane anukUL pariNamAve chhe. 7.
udayanI prabaLatA par draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं गजराज परयौ कर्दमकै कुंडबीच,
उद्दिम अहूटै पै न छूटै दुख–दंदसौं।
जैसैं लोह–कंटककी कोरसौं उरइयौ मीन,
ऐंचत असाता लहै साता लहै संदसौं।।
जैसैं महाताप सिर वाहिसौं गरास्यौ नर,
तकै निज काज उठि सकै न सुछंदसौं।
तैसैं ग्यानवन्त सब जानै न बसाइ कछू,
बंध्यौ फिरै पूरब करम–फल–फंदसौं।। ८।।
shabdArtha– gajarAj=hAthI. kardam=kIchaD. kanTak=kAnTo. kor=aNI.
urajhayo=phasAyelI. mIn = mAchhalI. sandasaun = chhUTavAthI.
artha– jevI rIte kAdavanA khADAmAn paDelo hAthI anek prayatno karavA chhatAn
paN dukhathI chhUTato nathI, jevI rIte loDhAnA kAnTAmAn phasAyelI mAchhalI dukh pAme

Page 178 of 444
PDF/HTML Page 205 of 471
single page version

background image
178 samayasAr nATak
chhe- nIkaLI shakatI nathI, jem AkarA tAv ane mAthAnA shULamAn paDelo manuShya
potAnun kArya karavA mATe svatantratAthI UThI shakato nathI, tevI ja rIte samyaggnAnI
jIv jANe chhe badhun paN pUrvopArjit karmanI jALamAn phasAyelo hovAthI tenun kAi vash
chAlatun nathI arthAt vrat, sanyam Adinun grahaN karI shakatA nathI. 8.
mokShamArgamAn agnAnI jIv puruShArthahIn ane gnAnI puruShArthI hoy chhe. (chopAI)
जे जिय मोह नींदमैं सोवैं।
ते आलसी निरुद्दिम होवैं।।
द्रिष्टि खोलि जे जगे प्रवीना।
तिनि आलस तजि उद्दिम कीना।। ९।।
artha– je jIv mithyAtvanI nidrAmAn sUI rahe chhe teo mokShamArgamAn pramAdI
athavA puruShArthahIn hoy chhe ane je vidvAn gnAnanetra ughADIne jAgRut thayA chhe teo
pramAd chhoDIne mokShamArgamAn puruShArtha kare chhe. 9.
gnAnI ane agnAnInI pariNati par draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
काच बांधै सिरसौं सुमनि बांधि पाइनिसौं,
जानै न गंवार कैसी मनि कैसौ काच है।
यौंही मूढ़ झूठमैं मगन झूठहीकौं दोरै,
झूठी बात मानै पै न जानै कहा साचहै।।
मनिकौं परखि जानैं जौंहरी जगत मांहि,
सचकी समुझि ग्यान लोचनकी जाचहै।
जहांको जु वासी सो तौ तहांकौ मरम जानै,
जाको जैसौ स्वांग ताकौ ताही रूप नाच है।। १०।।
shabdArtha– sir=mastak. sumani=ratna. pAInisaun= pagothI. parakhi =
parIkShA. lochan= netra. svAng=veSh.
artha– jevI rIte vivekahIn manuShya mAthAmAn kAch ane pagamAn ratna pahere

Page 179 of 444
PDF/HTML Page 206 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 179
chhe, te kAch ane ratnanun mUlya samajato nathI, tevI ja rIte mithyAtvI jIv
atattvamAn magna rahe chhe ane atattvane ja grahaN kare chhe, te sat-asatne jANato
nathI. sansAramAn hIrAnI parIkShA jhaverI ja jANe chhe, sAch-jUThanI oLakhAN mAtra
gnAnadraShTithI thAy chhe. je je avasthAmAn rahevAvALo chhe te tene ja sArI jANe chhe ane
jenun jevun svarUp chhe te tevI ja pariNati kare chhe, arthAt mithyAdraShTi jIv mithyAtvane
ja grAhya samaje chhe ane tene apanAve chhe tathA samyakatvI samyakatvane grAhya jANe chhe
athavA tene apanAve chhe.
bhAvArtha– jhaverI maNinI parIkShA karI le chhe ane kAchane kAch jANIne tenI
kadar karato nathI, paN mUrkhAo kAchane hIro ane hIrAne kAch samajIne kAchanI kadar
ane hIrAno anAdar kare chhe, tevI ja rIte samyadraShTi ane mithyAdraShTinI hAlat rahe
chhe arthAt mithyAdraShTi jIv atattvanun ja tattvashraddhAn kare chhe ane samyagdraShTi jIv
padArthanun yathArtha svarUp grahaN kare chhe.10.
jevI kriyA tevun phaL (doharA)
बंध बढ़ावै अंध ह्वै, ते आलसी अजान।
मुकति हेतु करनी करैं, ते नर उद्दिमवान।। ११।।
shabdArtha– andh=vivekahIn. AlasI=pramAdI. ajAn (agnAn) =agnAnI.
uddimavAn=puruShArthI.
artha– je vivekahIn thaIne karmanIbandh-paramparA vadhAre chhe teo agnAnI tathA
pramAdI chhe ane je mokSha prApta karavAno prayatna kare chhe teo puruShArthI chhe. 11.
jyAnsudhI gnAn chhe tyAnsudhI vairAgya chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जबलग जीव सुद्धवस्तुकौं विचारै ध्यावै,
तबलग भौंगसौं उदासी सरवंग है।
_________________________________________________________________
जानाति यः स न करोति करोति यस्तु
जानात्ययं न खलु तत्किल कर्मरागः।
रागं त्वबोधमयमध्यवसायमाहु–
र्मिथ्याद्रशः स नियतं स च बन्धहेतुः।। ५।।

Page 180 of 444
PDF/HTML Page 207 of 471
single page version

background image
180 samayasAr nATak
भोगमैं मगन तब ग्यानकी जगन नांहि,
भोग–अभिलाषकी दसा मिथ्यात अंग है।।
तातैं विषै–भोगमैं मगन सो मिथ्याती जीव,
भोगसौं उदास सो समकिती अभंगहै।
ऐसी जानि भोगसौं उदास ह्वै मुकति साधै,
यहै मनचंग तौ कठौती मांहि गंग है।। १२।।
shabdArtha– udAsI=virakta. saravang=taddan. jagan=uday. abhilASh=IchchhA.
mukit (mukati)= mokSha. chang (changA)=pavitra. kaThautI =katharoT.
artha– jyAn sudhI jIvano vichAr shuddha vastumAn rame chhe tyAn sudhI te bhogothI
sarvathA virakta rahe chhe ane jyAre bhogomAn lIn thAy chhe tyAre gnAnano uday raheto
nathI kAraN ke bhogonI IchchhA agnAnanun rUp chhe. tethI spaShTa chhe ke je jIv bhogomAn
magna rahe chhe te mithyAtvI chhe ane je bhogothI virakta chhe te samyagdraShTi chhe. em
jANIne bhogothI virakta thaIne mokShanun sAdhan karo! jo man pavitra hoy to
katharoTanA pANImAn nAhavun te ja gangA-snAn samAn chhe ane jo man mithyAtva,
viShayakaShAy AdithI malin chhe to gangA Adi karoDo tIrthonA snAnathI paN
AtmAmAn pavitratA AvatI nathI. 12.
chAr puruShArtha (doharA)
धरम अरथ अरु काम सिव, पुरुषारथ चतुरंग।
कुधी कलपना गहि रहै, सुधी गहै सरवंग।। १३।।
shabdArtha– puruShArath= uttam padArtha. chaturang=chAr. kudhI=mUrkha. sudhI =gnAnI.
saravang (sarvAng)=pUrNa.
artha– dharma, artha, kAm ane mokSha-e puruShArthanA chAr ang chhe, durbuddhi jIv
temanun man phAve tem grahaN kare chhe ane samyagdraShTi gnAnI jIv sampUrNa rIte vAstavik
rUpamAn angIkAr kare chhe. 13.

Page 181 of 444
PDF/HTML Page 208 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 181
chAr puruShArtha upar gnAnI ane agnAnIno vichAr (savaiyA ekatrIsA)
कुलकौ आचार ताहि मूरख धरम कहै,
पंडित धरम कहै वस्तुकेसुभाउकौं।
खेहकौ खजानौं ताहि अग्यानी अरथ कहै,
ग्यानी कहै अरथ दरव–दरसाउकौं।।
दंपतिकौ भोग ताहि दुरबुद्धी काम कहै,
सुधी काम कहै अभिलाष चित चाउकौं।
इंद्रलोक थानकौं अजान लोग कहैं मोख,
सुधी मोख कहै एक बंधके अभाउकौं।। १४।।
shabdArtha– kheh=mATI. dampatI = strI-puruSh. durabuddhi=mUrkha. sudhI =gnAnI.
Indralok =svarga.
artha– agnAnIo kuLapaddhati -snAn, chokA vagerene dharma kahe chhe ane panDito
vastusvabhAvane dharma kahe chhe. agnAnIo mATInA samUh evA sonA-chAndI Adine
dravya kahe chhe parantu gnAnIo tattva-avalokanane dravya kahe chhe. agnAnIo strI-puruShanA
viShay-bhogane kAm kahe chhe, gnAnI AtmAnI nispRuhatAne kAm kahe chhe. agnAnIo
svargalokane vaikunTh (mokSha) kahe chhe paN gnAnIo karmabandhananA nAshane mokSha kahe chhe.
14.
AtmAmAn ja chAre puruShArtha chhe. (savaiyA ekatrIsA)
धरमकौ साधन जु वस्तुकौ सुभाउ साधै,
अरथकौ साधन विलेछ दर्व षटमैं।
यहै काम–साधन जु संग्रहै निरासपद,
सहज सरूपमोख सुद्धता प्रगटमैं।।
अंतरकी द्रिष्टिसौं निरंतर विलोकै बुध,
धरम अरथ काम मोख निज घटमैं।

Page 182 of 444
PDF/HTML Page 209 of 471
single page version

background image
182 samayasAr nATak
साधन आराधनकी सौंज रहै जाके संग,
भूल्यौ फिरै मूरख मिथ्यातकी अलटमैं।। १५।।
shabdArtha– vilechh=bhinna bhinna grahaN karavun. sangrahai=grahaN kare.
nirAsapad=nispRuhatA. saunj=sAmagrI. alaT=bhram.
artha– vastusvabhAvane yathArtha jANavun te dharma-puruShArthanI siddhi chhe, chha dravyonun
bhinna bhinna jANavun te artha - puruShArthanI sAdhanA chhe, nispRuhatAnun grahaN karavun te
kAm-puruShArthanI siddhi chhe ane AtmasvarUpanI shuddhatA pragaT karavI te mokSha-
puruShArthanI siddhi chhe. AvI rIte dharma, artha, kAm ane mokSha A chAre puruShArthone
samyagdraShTi jIv potAnA hRudayamAn sadA antardraShTithI dekhe chhe ane mithyAdraShTi jIv
mithyAtvanA bhramamAn paDIne chAre puruShArthonI sAdhak ane ArAdhak sAmagrI pAse
rahevA chhatAn paN temane joto nathI ane bahAr gotyA kare chhe. 1p.
vastunun satya svarUp ane mUrkhano vichAr (savaiyA ekatrIsA)
तिहुं लोकमांहि तिहुं काल सब जीवनिकौ,
पूरव करम उदै आइ रस देतु है।
कोउ दीरधाउ धरै कोउ अलपाउ मरै,
कोउ दुखी कोउ सुखी कोउ समचेतु है।।
याहि मैं जिवायौ याहि मारौ याहि सुखी करौ,
याहि दुखी करौ ऐसे मूढ़ मानलेतु है।
याही अहंबुद्धिसौं न विनसैं भरम भूल,
यहै मिथ्या धरम करम–बंध–हेतु है।। १६।।
shabdArtha– dIraghAu (dIrghAyu)=adhik ummar. alapAu (alpAyu)= nAnI
ummar.
_________________________________________________________________
सर्वं सदैव नियतं भवति स्वकीय–
कर्मोदयान्मरणजीवितदुःखसौख्यम्।
अज्ञानमेतदिह यत्तु परः परस्य
कुर्यात्पुमान् मरणजीवितदुःखसौख्यम्।। ६।।

Page 183 of 444
PDF/HTML Page 210 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 183
jivAyau=jIvADayo. mUDh=mithyAdraShTi. hetu=kAraN.
artha– traN lok ane traN kALamAn jagatanA sarva jIvone pUrvaupArjit karma
udayamAn AvIne phaL Ape chhe jethI koI adhik Ayu meLave chhe, koI nAnI ummaramAn
mare chhe, koI dukhI thAy chhe, koI sukhI thAy chhe ane koI sAdhAraN sthitimAn rahe
chhe. tyAn mithyAdraShTi em mAnavA lAge chhe ke men Ane jIvADayo, Ane mAryo, Ane
sukhI karyo, Ane dukhI karyo chhe. A ja ahambuddhithI agnAnano paDado dUr thato nathI
ane e ja mithyAbhAv chhe je karmabandhanun kAraN chhe. 16.
vaLI–
जहांलौं जगतके निवासी जीव जगतमैं,
सबै असहाइ कोऊ काहूकौ न धनीहै।
जैसी जैसी पूरव करम–सत्ता बांधी जिन,
तेसी उदैमैं अवस्था आइ बनी है।।
एतेपरि जो कोउ कहै कि मैं जिवाऊं मारूं,
इत्यादि अनेक विकलप बात घनीहै।
सो तौ अहंबुद्धिसौं विकल भयौ तिहूं काल,
डोलै निज आतम सकति तिन हनी है।। १७।।
shabdArtha– asahAI=nirAdhAr. dhanI =rakShak. avasthA=hAlat. ghanI=ghaNI.
vikal=bechen. Dolai=phare chhe. tihUnkAl=sadaiv. hanI=nAsh karyo.
artha– jyAn sudhI sansArI jIvone janma-maraNarUp sansAr chhe tyAnsudhI teo
asahAy chhe-koI koIno rakShak nathI. jeNe pUrve jevI karmasattA bAndhI chhe tenA udayamAn
tenI tevI ja dashA thaI jAy chhe. Am hovA chhatAn paN je koI kahe
_________________________________________________________________
अज्ञानमेतदधिगम्य परात्परस्य
पश्यन्ति ये मरणजीवितदुः खसौख्यम्।
कर्माण्यहंकृतिरसेन चिकीर्षवस्ते
मिथ्याद्रशो नियतमात्महनो भवन्ति।। ७।।

Page 184 of 444
PDF/HTML Page 211 of 471
single page version

background image
184 samayasAr nATak
chhe ke hun pALun chhun, hun mArun chhun ItyAdi anek prakAranI kalpanAo kare chhe tethI te A
ja ahambuddhithI vyAkuL thaIne sadA bhaTakato phare chhe ane potAnI Atmashaktino ghAt
kare chhe. 17.
uttam, madhyam, adham ane adhamAdham jIvono svabhAv (savaiyA ekatrIsA)
उत्तम पुरुषकी दसा ज्यौं किसमिस दाख,
बाहिज अभिंतरविरागी मृदु अंग है।
मध्यम पुरुष नारिअरकीसी भांति लियैं,
बाहिज कठिन होय कोमल तरंग है।।
अधम पुरुष बदरीफल समान जाकैं,
बाहिरसैं दीसै नरमाई दिल संग है।
अधमसैं अधम पुरुष पूंगीफल सम,
अंतरंग बाहिज कठोर सरवंग है।। १८।।
shabdArtha– abhintar=andar. badarIphal=bor. naramAI=komaLatA. dil =hRuday.
sang=paththar. pUngIphal=sopArI.
artha– uttam manuShyano svabhAv antaramAn ane bahAramAn kisamis drAkSha jevo
komaL (dayALu) hoy chhe. madhyam puruShano svabhAv nALiyer samAn bahAramAn to
kaThor (abhimAnI) ane andarathI komaL rahe chhe, adham puruShano svabhAv bor
jevo bahArathI komaL paN andarathI kaThor rahe chhe ane adhamAdham puruShano svabhAv
sopArI jevo andar ane bahArathI sarvAnge kaThor rahe chhe. 18.
uttam puruShano svabhAv (savaiyA ekatrIsA)
कीचसौ कनक जाकै नीचसौ नरेस पद,
मीचसी मिताई गरुवाई जाकै गारसी।
जहरसी जोग–जाति कहरसी करामाति,
हहरसी हौस पुदगल–छबिछारसी।।

Page 185 of 444
PDF/HTML Page 212 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 18p
जालसौ जग–विलास भालसौ भुवन वास,
कालसौ कुटुंब काज लोक–लाज लारसी।
सीठसौ सुजसु जानै बीठसौ वखत मानै,
ऐसी जाकी रीति ताहि वंदतबनारसी।। १९।।
shabdArtha– mIch=mRutyu. mitAI=mitratA. garuvAI=moTAI. gAr
(gAl)=gAL. jog-jAti=yoganI kriyAo. kahar=dukh, hahar=anartha.
haus=havis, mahattvakAnkShA. pudgal-chhavi=sharIranI kAnti. chhAr=bhasma. bhAl=bAN
uparanI loDhAnI aNI. lAr=moDhAnI lAL. sITh=nAkano mel. bITh=viShThA. vakhat
= bhAgyoday.
artha– sonAne kAdav samAn, rAjyapadane atyant tuchchha, lokonI maitrIne
mRutyu samAn, prashansAne gAL samAn, yoganI kriyAone jher samAn, mantrAdik
yuktione dukh samAn, laukik unnatine anartha samAn, sharIranI kAntine rAkh
samAn, sansAranI mAyAne janjAL samAn, gharanA nivAsane bANanI aNI samAn,
kuTumbanA kAmane kAL samAn, lokalAjane lAL samAn, suyashane nAkamAn melasamAn
ane bhAgyodayane viShTA samAn je jANe chhe, (te uttam puruSh chhe) tene pt..
banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. 19.
bhAvArtha e chhe ke gnAnI jIv sAnsArik abhyudayane ek Apatti ja samaje chhe.
madhyam puruShano svabhAv (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं कोऊ सुभट सुभाइ ठग–मूर खाइ,
चेरा भयौ ठगनीके घरामैं रहतु है।
ठगौरी उतरि गइ तबै ताहि सुधि भई,
परयो परवस नाना संकट सहतुहै।।
तैसेही अनादिकौ मिथ्याती जीव जगतमैं,
डोलै आठौं जामविसराम न गहतु है।
ग्यान कला भासी भयौ अंतर उदासी पै,
तथापि उदै व्याधिसौं समाधि न लहतु है।। २०।।

Page 186 of 444
PDF/HTML Page 213 of 471
single page version

background image
186 samayasAr nATak
shabdArtha– mUr=mULiyun, jaDIbUTTI. cherA=chelo. jAm=pahor. visarAm=chen.
vyAdhi=Apatti. samAdhi=sthiratA.
artha– jevI rIte koI sajjanane koI Thag jaDIbUTTI khavaDAvI de to te
manuShya Thagono dAs banI jAy chhe ane te ThagonI AgnA pramANe chAle chhe. parantu
jyAre te buTTInI asar maTI jAy chhe ane tene bhAn Ave chhe tyAre Thagone bhalA
na jANato hovA chhatAn paN temane AdhIn rahIne anek prakAranA kaShTo sahan kare chhe.
tevI ja rIte anAdikALano mithyAdraShTi jIv sansAramAn hammeshA bhaTakato phare chhe ane
chen pAmato nathI. parantu jyAre gnAnajyotino vikAs thAy chhe tyAre antarangamAn joke
viraktabhAv rahe chhe topaN karma-udayanI prabaLatAne kAraNe shAnti meLavato nathI.
(evo madhyam puruSh chhe.) 20.
adham puruShano svabhAv (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं रंक पुरुषकै भायैं कानी कौड़ी धन,
उलुवाके भायैं जैसैं संझा ही विहानहै।
कूकरुके भायैं ज्यौं पिडोर जिरवानी मठा,
सूकरुके भायैं ज्यौं पुरीष पकवानहै।।
बायसके भायैं जैसैं नींबकी निंबोरी दाख,
बालकके भायैं दंत–कथा ज्यौं पुरान है।
हिंसकके भायैं जैसैं हिंसामैं धरम तैसैं,
मूरखके भायैं सुभबंध निरवान है।। २१।।
shabdArtha– rank=garIb. bhAyain=priy lAge. kAI=phUTelI. uluvA=ghuvaD.
vihAn=savAr. kUkaru=kUtaro. piDor=ulaTI. sUkaru=suvvar. purISh=viShTA. vAyas =
kAgaDo. dantakathA= laukik vArtA. niravAn=mokSha.
artha– jem garIb mANasane ek phUTelI koDI paN sampatti samAn priy lAge
chhe, ghuvaDane sandhyA ja savAr samAn IShTa lAge chhe, kUtarAne ulaTI ja dahIn samAn

Page 187 of 444
PDF/HTML Page 214 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 187
ruchikar hoy chhe, kAgaDAne lImaDAnI lImboLI drAkSha samAn priy hoy chhe, bALakone
laukik vArtAo (gappA) ja shAstranI jem ruchikar lAge chhe, hinsak manuShyane
hinsAmAn ja dharma dekhAy chhe, tevI ja rIte mUrkhane puNyabandh ja mokSha samAn priy lAge
chhe. (evo adham puruSh hoy chhe).21.
adhamAdham puruShano svabhAv (savaiyA ekatrIsA)
कुंजरकौं देखि जैसैं रोस करि भूंसै स्वान,
रोस करै निर्धन विलोकिधनवंतकौं।
रैन के जगैय्याकौं विलोकि चोर रोस करै,
मिथ्यामतीरोस करै सुनत सिद्धंतकौं।
हंसकौं विलोकि जैसैं काग मन रोस करै,
अभिमानी रोस करै देखत महंतकौं।
सुकविकौं देखि ज्यौं कुकवि मन रोस करै,
त्यौं ही दुरजन रोस करै देखि संतकौं।। २२।।
shabdArtha– kunjar=hAthI. ros (roSh)=gusso. svAn=kUtaro. viloki=joIne.
kAg=kAgaDo. durajan=adhamamAn paN adham.
artha– jevI rIte kUtaro hAthIne joIne krodhit thaIne bhase chhe, dhanavAn
mANasane joIne nirdhan manuShya krodhit thAy chhe, rAte jAganArane joIne chor krodhit
thAy chhe, sAchun shAstra sAmbhaLIne mithyAtvI jIv krodhit thAy chhe, hansane joIne
kAgaDo gusse thAy chhe, mahApuruShane joIne ghamanDI manuShya krodh kare chhe, sukavine joIne
kukavinA manamAn krodh Ave chhe, tevI ja rIte satpuruShane joIne adhamAdham puruSh
gusse thAy chhe. 22.
vaLI–
सरलकौं सठ कहै वकताकौं धीठ कहै,
विनै करै तासौं कहै धनकौ अधीन है।

Page 188 of 444
PDF/HTML Page 215 of 471
single page version

background image
188 samayasAr nATak
छमीकौं निबल कहै दमीकौं उदत्ति कहै,
मधुर वचन बोलै तासौं कहै दीनहै।।
धरमीकौं दंभी निसप्रेहीकौं गुमानी कहै,
तिसना घटावै तासौं कहै भागहीन है।
जहां साधुगुन देखै तिन्हकौं लगावै दोष,
ऐसौ कछु दुर्जनकौ हिरदौ मलीन है।। २३।।
shabdArtha– saral=sIdhA, saTh=mUrkha. vakatA=bolavAmAn chatur. vinai
(vinay)= namratA. chhamI =kShamA karanAr. damI=sanyamI. adatti=lobhI. dIn=garIb.
dambhI=DhongI. nisaprehI (nispRuhI)=IchchhA rahit. tisanA (tRuShNA)=lobh.
sAdhugun=sadguN.
artha– adhamAdham manuShya, saraL chittavALA manuShyane mUrkha kahe chhe, je
vAtachItamAn chatur hoy tene dhITh kahe chhe, vinayavAnane dhanano Ashrit batAve chhe,
kShamAvAnane kamajor kahe chhe, sanyamIne
* lobhI kahe chhe, madhur bolanArane garIb kahe
chhe, dharmAtmAne DhongI kahe chhe, nispRuhIne ghamanDI kahe chhe, santoShIne bhAgyahIn kahe chhe
arthAt jyAn sadguN dekhe chhe tyAn doSh lagAve chhe. durjananun hRuday evun ja malin hoy
chhe. 23.
mithyAdraShTinI ahambuddhinun varNan. (chopAI)
मैं करता मैंकीन्ही कैसी।
अब यौं करौं कहौ जो ऐसी।
ए विपरीत भाव है जामैं।
सो बरतैमिथ्यात दसामैं।। २४।।
_________________________________________________________________
* je pAn, tamAku vagere vyasan rAkhatA nathI athavA anAvashyak shRungAr chaTak-maTak karatA nathI tene
agnAnI jIvo kanjUs-kRupaN Adi kahe chhe.
मिथ्याद्रष्टैः स एवास्य बन्धहेतुर्विपर्ययात्।
य एवाध्यवसायोऽयमज्ञानात्माऽस्य द्रश्यते।। ८।।

Page 189 of 444
PDF/HTML Page 216 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 189
artha– hun kahun chhun ke men A kAm karyun (je bIjAthI banI shake nahi), have paN
hun jevun kahun chhun tevun ja karIsh jenAmAn AvA ahankArarUp viparItabhAv hoy chhe te
mithyAdraShTi hoy chhe.24.
vaLI– (doharA)
अहंबुद्धि मिथ्यादसा, धरै सो मिथ्यावंत।
विकल भयौ संसारमैं, करै विलाप अनंत।। २५।।
artha– ahankArano bhAv mithyAtva chhe, A bhAv je jIvamAn hoy chhe te
mithyAdraShTi chhe. mithyAdraShTi sansAramAn dukhI thaIne bhaTake chhe ane anek prakAranA
vilAp kare chhe. 2p.
mUDh manuShya viShayothI virakta hotA nathI (savaiyA ekatrIsA)
रविकै उदोत अस्त होत दिन दिन प्रति,
अंजुलिकै जीवन ज्यौं जीवन घटतु है।
कालकैं ग्रसत छिन छिन होत छीन तन,
आरेके चलत मानौ काठ सौ कटतु है।।
ऐते परि मूरख न खौजै परमारथकौं,
स्वारथकै हेतु भ्रम भारत ठटतु है।
लगौ फिरै लोगनिसौं पग्यौ परै जोगनिसौं,
विषैरस भोगनिसौं नेकु न हटतुहै।। २६।।
shabdArtha– jIvan=pANI. jIvan=jindagI. ArA=karavat. paramArath (paramArtha)
= mokSha. svArath (svArtha)=potAnun bhalun karavun te. logani=laukik-par vastu.
pagyau=lIn. neku=jarA paN.
artha– jevI rIte khobAmAnthI pANI krame krame ghaTe chhe, tevI ja rIte sUryanA
uday-asta thAy chhe ane pratidin jindagI ochhI thAy chhe. jevI rIte karavat
_________________________________________________________________
अनेनाध्यवसायेन निष्फलेन विमोहितः।
तत्किञ्चनापि नैवास्ति नात्मात्मानं करोति यत्।। ९।।

Page 190 of 444
PDF/HTML Page 217 of 471
single page version

background image
190 samayasAr nATak
khenchavAthI lAkaDun kapAy chhe, tevI ja rIte kAL sharIrane kShaNe kShaNe kShIN kare chhe. Am
chhatAn paN agnAnI jIv mokShamArganI shodh karato nathI ane laukik svArtha mATe
agnAnano bhAr upADe chhe, sharIr Adi paravastuomAn prem kare chhe, man, vachan,
kAyAnA yogomAn ahambuddhi kare chhe ane sAnsArik viShayabhogothI jarA paN virakta
thato nathI. 26.
agnAnI jIvanI mUDhatA upar mRugajaL ane AndhaLAnun draShTAnt. (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं मृग मत्त वृषादित्यकी तपत मांहि,
तृषावंत मृषा–जल कारन अटतुहै।
तैसैं भववासी मायाहीसौं हित मानि मानि,
ठानि ठानि भ्रम श्रम नाटक नटतु है।
आगेकौं धुकत धाइ पीछे बछरा चवाइ,
जैसैं नैन हीन नर जेवरी बटतुहै।
तैसैं मूढ़ चेतन सुकृत करतूति करै,
रोवत हसत फल खोवतखटतु है।। २७।।
shabdArtha– vRuShAditya=vRuSh* sankrAntino sUrya. tRuShAvant=tarasyo. mRuShA=jUTho.
aTatu hai=bhaTake chhe. naTatu hai=nAche chhe. nainahIn nar=AndhaLo manuShya.
artha– jevI rIte grIShmakALamAn sUryano tIvra AtAp thatAn tarasyun haraN
unmatta thaIne mithyA jaL taraph nakAmun ja doDe chhe, tevI ja rIte sansArI jIv
mAyAmAn ja kalyAN mAnIne mithyA kalpanA karIne sansAramAn nAche chhe, jevI rIte
AndhaLo manuShya AgaL AgaL doraDun vaNato jAy ane pAchhaL vAchhaDun khAtun jAy
to teno parishram vyartha jAy chhe, tevI ja rIte mUrkha jIv shubhAshubh kriyA kare chhe
athavA shubh kriyAnA phaLamAn harSha ane ashubh kriyAnA phaLamAn khed karIne kriyAnun phaL
khoI nAkhe chhe. 27.
_________________________________________________________________
* jeTh mahinAmAn sUrya vRuSh sankrAnti par Ave chhe.

Page 191 of 444
PDF/HTML Page 218 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 191
agnAnI jIv bandhanathI chhUTI shakato nathI. tenA upar draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
लियैं द्रिढ़ पेच फिरै लोटन कबुतरसौ,
उलटौ अनादिकौ न कहूं सुलटतु है।
जाकौ फल दुःख चाहि सातासौं कहत सुख,
सहत–लपेटी असि–धारासी चटतुहै।।
ऐसैं मूढ़जन निज संपदा न लखै क्यौंही,
यौंहि मेरी मेरी निसिवासर रटतु है।
याही ममतासौं परमारथ विनसि जाइ,
कांजीकौ परस पाइ दूध ज्यौं फटतु है।। २८।।
shabdArtha– driDh (draDh)=majabUt. sahat (shahad) =madh. asi =talavAr.
nisivAsar = rAt-din. paras (sparsha)=aDavun te.
artha– jem ALoTatA kabUtaranI pAnkhomAn majabUt gUnch paDI hovAthI te
ulaTun-sulaTun (Undhu-chattun) thayA kare chhe, tevI ja rIte sansArI jIv anAdikALathI
karma-bandhananI gUnchamAn ulaTo thaI rahyo chhe, kadI sanmArganun grahaN karato nathI ane
jenun phaL dukh chhe evI viShay-bhoganI thoDIk shAtAne sukh mAnIne madh chopaDelI
talavAranI dhAr chATe chhe. Avo agnAnI jIv sadA paravastuone mArI mArI kahe chhe
ane potAnA gnAnAdi vaibhavane joto nathI, paradravyanA A mamatvabhAvathI Atmahit
evun nAsh pAme chhe jevun kAnjInA sparshathI dUdh phATI jAy chhe. 28.
agnAnI jIvanI ahambuddhi par draShTAnt. (savaiyA ekatrIsA)
रूपकी न झाँक हीयैं करमकौ डांक पियैं,
ग्यान दबि रह्यौ मिरगांक जैसैं घनमैं।
लोचनकी ढांकसौं न मानै सदगुरु हांक,
डोलै मूढ़ रांकसौ निसांकतिहूं पनमैं।।
टांक एक मांसकी डलीसी तामैं तीन फांक,
तीनकौसौ आंक लिखि राख्यौ काहू तनमैं।

Page 192 of 444
PDF/HTML Page 219 of 471
single page version

background image
192 samayasAr nATak
तासौं कहै नांक ताके राखिवैकौं करै कांक,
लांकसौं खड़ग बांधि बांक धरै मनमैं।। २९।।
shabdArtha– miragAnk (mRugAnk)= chandramA. DhAnk=DhAnkaNun. hAnk=pokAr. TAnk
(Tank)=jokhavAnun ek mAp (chAr mAshA). phAnk=khanD. kAnk= jhagaDo.
lAnk(lank)=kamar. khaDag (khaDga)= talavAr. bAnk =vakratA.
artha– agnAnI jIvane potAnA svarUpanI khabar nathI, temAn karmodayano DAnk*
lAgI rahyo chhe, tenun shuddha gnAn evI rIte dabAI gayun chhe jem chandra vAdaLAothI
dabAi jAy chhe. gnAnarUp netra DhankAI javAthI te sadgurunI shikhAmaN mAnato nathI,
mUrkhAIvash daridrI thaIne hammeshA nishank phare chhe. nAk chhe te to mAnsano ek TukaDo chhe,
temAn traN kANA chhe, jANe koIe sharIramAn traNano AnkaDo ja lakhI rAkhyo chhe, tene
nAk kahe chhe. te nAk (ahankAr) rAkhavA mATe laDAI kare chhe, kamare talavAr bAndhe chhe
ane manamAn vakratA dhAraN kare chhe. 29.
जैसैं कोउ कूकर छुधित सूके हाड़ चाबै,
हाड़निकी कोर चहुं ओरचुभैं मुखमैं।
गाल तालु रसना मसूढ़निकौ मांस फाटै,
चाटै निज रुधिरमगन स्वाद–सुखमैं।।
तैसैं मूढ विषयी पुरुष रति–रीति ठानै,
तामैं चित्त सानै हित मानै खेद दुखमैं।
देखै परतच्छ बल–हानि मल–मूत–खानि,
गहै न गिलानिपगि रहै राग–रुखमैं।। ३०।।
shabdArtha– pagi rahai=magna thaI jAy. rukh=dveSh.
artha– jem bhUkhyo kUtaro hADakun chAve chhe ane tenI aNI chAre kor moDhAmAn
vAge chhe, jethI gAl, tALavun, jIbh ane jaDabAnun mAns chIrAI jAy chhe ane lohI
_________________________________________________________________
* saphed kAch upar je rangano Dank lagAvavAmAn Ave chhe te ja rangano kAch dekhAy chhe. tevI ja rIte
jIvarUp kAch par karmano Dank lAgI rahyo chhe, tethI karma jevo ras Ape tevA ja rUpe jIvAtmA thaI
jAy chhe.

Page 193 of 444
PDF/HTML Page 220 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 193
nIkaLe chhe. te nIkaLelA potAnA ja lohIne te khub svAdathI chATato thako Anandit
thAy chhe, tevI ja rIte agnAnI viShay-lolup jIv kAm-bhogamAn Asakta thaIne
santAp ane kaShTamAn bhalAI mAne chhe. kAmakrIDAmAn shaktinI hAni ane maL-mutranI
khAN sAkShAt dekhAy chhe, topaN glAni karato nathI, rAg-dveShamAn magna ja rahe chhe.
30.
je nirmohI chhe te sAdhu chhe (aDilla)
सदा करमसौं भिन्न, सहज चेतन कह्यौ।
मोह–विकलता मानि,मिथ्याती ह्वै रह्यौ।।
करै विकल्प अनंत, अहंमति धारिकै।
सो मुनि जो थिर होइ, ममत्त निवारिकै।। ३१।।
shabdArtha– ahammati=ahambuddhi. nivArikai= dUr karIne.
artha– vAstavamAn AtmA karmothI nirALo sahaj chetanarUp chhe, parantu mohane
kAraNe svarUp bhUlIne mithyAtvI banI rahyo chhe ane sharIr AdimAn ahambuddhi karIne
anek vikalpo kare chhe. je jIv paradravyomAn mamatvabhAv chhoDIne AtmasvarUpamAn sthir
thAy chhe te sAdhu chhe. 31.
samyagdraShTi jIv AtmasvarUpamAn sthir thAy chhe. (savaiyA ekatrIsA)
असंख्यात लोक परवांन जे मिथ्यात भाव,
तेई विवहार भाव केवली–उकत हैं।
जिन्हकौ मिथ्यात गयौ सम्यक दरस भयौ,
ते नियत–लीनविवहारसौं मुक्त है।।
_________________________________________________________________
विश्वाद्विभक्तोऽपि हि यत्प्रभावादात्मानमात्मा विद्धाति विश्वम्।
मोहैककन्दोऽध्यवसाय एष नास्तीह येषां यतयस्त एव।। १०।।
सर्वत्राध्यवसानमेवमखिलं त्याज्यं यदुक्तं जिनै–
स्तन्मन्ये व्यवहार एव निखिलोऽप्यन्याश्रयस्त्याजितः।
सम्यङ्निश्चयमेकमेव तदमी निष्कम्पमाक्रम्य किं
शुद्धज्ञानघने महिम्नि न निजेबध्नन्ति संतो धृतिम्।। ११।।