Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 39-61 (Nirjara Dvar),1,2,3 (Bandh Dvar); Saatma adhikaarno saar; Bandh Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 24

 

Page 154 of 444
PDF/HTML Page 181 of 471
single page version

background image
1pa4 samayasAr nATak
gnAnanI nirmaLatA par draShTAnt. (savaiyA ekatrIsA)
जैसो जो दरव तामैं तैसोई सुभाउ सधै,
कोऊ दर्व काहूकौ सुभाउ न गहतु है।
जैसैं संख उज्जल विविध वर्न माटी भखै,
माटीसौ न दीसैनित उज्जल रहतु है।।
तैसैं ग्यानवंत नाना भोग परिग्रह–जोग,
करतविलास न अग्यानता लहतु है।
ग्यानकला दूनी होइ दुंददसा सूनी होइ,
ऊनी होइ भौ–थिति बनारसी कहतु है।। ३९।।
shabdArtha– darva (dravya)=padArtha. bhakhai=khAy chhe. dundadasA=bhrAnti. sUnI
(shUnya)=abhAv. UnI=ochhI. bhau-thiti=bhavasthiti.
artha– pt.. banArasIdAsajI kahe chhe ke je padArtha jevo hoy chhe teno tevo ja
svabhAv hoy chhe, koI padArtha koI anya padArthanA svabhAvanun grahaN karI shakato
nathI, jem ke shankh saphed hoy chhe ane mATI khAy chhe paN te mATI jevo thaI jato
nathI-hammeshA UjaLo ja rahe chhe, tevI ja rIte gnAnIo parigrahanA sanyogathI anek
bhog bhogave chhe paN te agnAnI thaI jatA nathI. temanA gnAnanA kiraNo divase
divase vadhatAn jAy chhe, bhramadashA maTI jAy chhe ane bhav-sthiti ghaTI jAy chhe. 39.
_________________________________________________________________
याद्रक् ताद्रगिहास्ति तस्य वशतो यस्य स्वभावो हि यः
कर्त्तुं नैष कंथचनापि हि परैरन्याद्रशः शक्यते।
अज्ञानं न कदाचनापि हि भवेज्ज्ञानं भवत्सन्ततम्
ज्ञानिन् भुंक्ष्व परापराधजनितो नास्तीह बन्धस्तव।। १८।।

Page 155 of 444
PDF/HTML Page 182 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 1pap
viShayavAsanAothI virakta rahevAno upadesh (savaiyA ekatrIsA)
जौलौं ग्यानकौ उदोत तौलौं नहि बंध होत,
बरतै मिथ्यात तब नाना बंधहोहि है।
ऐसौ भेद सुनिकै लग्यौ तू विषै भौगनिसौं,
जोगनिसौं उद्दमकी रीतितैं बिछोहि है।।
सुनु भैया संत तू कहै मैं समकितवंत,
यहु तौ एकंत भगवंतकौ दिरोहि है।
विषैसौं विमुख होहि अनुभौ दसा अरोहि,
मोख सुख टोहि तोहि ऐसी मति सोहि है।। ४०।।
shabdArtha– udot (udyot)=ajavALun. jog=sanyam. bichhohi hai=chhoDI dIdhI
chhe. uddam=prayatna. dirohi (drohI)=verI (ahit karanAr). arohi=grahaN karIne.
Tohi=joIne. sohi hai=shobhA Ape chhe.
artha– he bhAI bhavya! sAmbhaLo. jyAn sudhI gnAnano prakAsh rahe chhe tyAn sudhI
bandh thato nathI ane mithyAtvanA udayamAn anek bandh thAy chhe, evI charchA sAmbhaLIne
tame viShayabhogamAn lAgI jAv, tathA sanyam, dhyAn, chAritrane chhoDI do ane potAne
samyakatvI kaho to tamArun A kahevun ekAnt mithyAtva chhe ane AtmAnun ahit kare
chhe. viShayasukhathI virakta thaIne Atma-anubhav grahaN karIne mokShasukh sanmukh
juo evI buddhimattA tamane shobhA Apashe.
bhAvArtha– gnAnIne bandh thato nathI evo ekAntapakSha grahaN karIne
viShayasukhamAn nirankush na thaI javun joIe, mokShasukh sanmukh jovun joIe. 40.
_________________________________________________________________
ज्ञानिन् कर्म न जातु कर्तुमुचितं किञ्चित्तथाप्युच्यते
भुंक्षे हन्त न जातु मे यदि परं दुर्भुक्त एवासि भोः।
बन्धः स्यादुपभोगतो यदि न तत्किं कामचारोऽस्ति ते
ज्ञानं सन्वस बन्धमेष्यपरथा स्वस्यापराधाद्ध्रुवम्।। १९।।

Page 156 of 444
PDF/HTML Page 183 of 471
single page version

background image
1pa6 samayasAr nATak
gnAnI jIv viShayomAn nirankush rahetA nathI. (chopAI)
ग्यानकला जिनके घट जागी।
ते जगमांहि सहजवैरागी।
ग्यानीमगन विषैसुख मांही।
यह विपरीति संभवै नांही।। ४१।।
artha– jemanA chittamAn samyaggnAnanAn kiraNo prakAshit thayAn chhe teo
sansAramAn svabhAvathI ja vItarAgI rahe chhe, gnAnI thaIne viShayasukhamAn Asakta hoy
e UlaTI rIte asambhav chhe. 41.
gnAn ane vairAgya ek sAthe ja hoy chhe. (doharA)
ग्यान सकति वैराग्य बल, सिव साधैं समकाल।
ज्यौं
लोचन न्यारे रहैं, निरखैं दोउ नाल।। ४२।।
shabdArtha– nirakhain=dekhe. nAl=ek sAthe.
artha– gnAn ane vairAgya ek sAthe UpajavAthI samyagdraShTi jIv mokShamArgane
sAdhe chhe, jem ke Ankh judI judI rahe chhe paN jovAnun kAm ek sAthe kare chhe.
bhAvArtha– jevI rIte Ankh judI judI hovA chhatAn paN jovAnI kriyA ek
sAthe kare chhe, tevI ja rIte gnAn ane vairAgya ek ja sAthe karmanI nirjarA kare chhe.
gnAn vinAno vairAgya ane vairAgya vinAnun gnAn mokShamArga sAdhavAmAn asamartha chhe.
42.
agnAnI jIvonI kriyA bandhanun kAraN ane gnAnI jIvonI kriyA nirjarAnun kAraN chhe.
(chopAI)
मूढ़ करमकौ करता होवै।
फल अभिलाष धरै फल जोवै।।
_________________________________________________________________
कर्तारं स्वफलेन यत्किल बलात्कर्मैव नो योजयेत्
कुर्वाणः फललिप्सुरेव हि फलंप्राप्नोति यत्कर्मणः।
ज्ञानं संस्तदपास्तरागरचनो नो बध्यते कर्मणा
कुर्वाणोऽपि हि कर्म तत्फलपरित्यागैकशीलो मुनिः।। २०।।

Page 157 of 444
PDF/HTML Page 184 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 1pa7
ग्यानी क्रिया करै फल–सूनी।
लगै न लेप निर्जरा दूनी।। ४३।।
shabdArtha– jovai=dekhe. sUnI (shUnya)=rahit. lep=bandh.
artha– mithyAdraShTi jIv kriyAnA phaLanI (bhogonI) abhilAShA kare chhe ane
tenun phaL chAhe chhe tethI te karmabandhano kartA chhe. samyaggnAnI jIvonI bhog Adi
shubhAshubh kriyA udAsInatApUvarka hoy chhe tethI temane karmano bandh thato nathI ane
pratidin bamaNI nirjarA ja thAy chhe.
visheSha– ahIn ‘nirjarA dUnI’ e pad kAvyano prAs meLavavAnI draShTithI
Apyun chhe, samyagdarshan thayA pachhI samaye samaye asankhyAtaguNI nirjarA thAy chhe. 43.
gnAnInA abandh ane agnAnInA bandh par kIDAnun draShTAnt (doharA)
बंधै करमसौं मूढ़ ज्यौं, पाट–कीट तन पेम।
खुलै करमसौं समकिती,
गोरख धंधा जेम।। ४४।।
shabdArtha– pAT=resham. kIT=kIDo. pem =jAl. jem=jevI rIte.
artha– jevI rIte reshamano kIDo potAnA sharIr upar pote ja jAL vITe chhe
tevI ja rIte mithyAdraShTi jIv karmabandhanane prApta thAy chhe ane jevI rIte gorakhadhandhA
nAmano kIDo jALamAnthI nIkaLe chhe tevI ja rIte samyagdraShTi jIv karmabandhanathI mukta
thAy chhe. 44.
gnAnI jIv karmanA kartA nathI. (savaiyA ekatrIsA)
जे निज पूरब कर्म उदै,
सुख भुंजत भोग उदास रहैंगे।
_________________________________________________________________
त्यक्तं येन फलं स कर्म कुरुते नेति प्रतीमो वयं
किन्त्वस्यापि कुतोऽपि किञ्चिदपि तत्कर्मावशेनापतेत्।
तस्मिन्नापतिते त्वकम्पपरमज्ञानस्वभावे स्थितो
ज्ञानी किं कुरुतेऽथ किं न कुरुते कर्मेति जानाति कः।। २१।।

Page 158 of 444
PDF/HTML Page 185 of 471
single page version

background image
1pa8 samayasAr nATak
जे दुखमैं न विलाप करैं,
निरबैर हियैं तन ताप सहैंगे।।
है जिन्हकै दिढ़ आतम ग्यान,
क्रिया करिकैं फलकौं न चहैंगे।
ते सु विचच्छन ग्यायक हैं,
तिन्हकौं करता हम तौ न कहैंगे।। ४५।।
shabdArtha– bhunjat=bhogavatA. udAs=virakta. vilAp=hAyahAy karavI.
nirabair=dveSharahit. tAp=kaShTa.
artha– je pUrve bAndhelAn puNyakarmanA uday-janit sukh bhogavavAmAn Asakta
thatA nathI ane pApakarmanA uday-janit dukh bhogavatAn dukhI thatA nathI-dukhadenAr
pratye dveShabhAv karatA nathI paN sAhasapUrvak shArIrik kaShTa sahan kare chhe, jemanun bhed-
vignAn atyant draDh chhe, je shubhakriyA karIne tenun phaL svarga Adi IchchhatA nathI, te
vidvAn samyaggnAnIchhe. teo joke sAnsArik sukh bhogave chhe topaN temane karmanA
kartA to ame nahi kahIe. 4p.
samyaggnAnIno vichAr (savaiyA ekatrIsA)
जिन्हकी सुद्रष्टिमैं अनिष्ट इष्ट दोऊ सम,
जिन्हकौ अचार सु विचार सुभ ध्यान है।
स्वारथकौं त्यागि जे लगे हैं परमारथकौं,
जिन्हकै बनिजमैं न नफा है न ज्यान है।।
जिन्हकी समुझिमैं सरीर ऐसौ मानियत,
धानकौसौ छीलककृपानकौसौ म्यान है।।

Page 159 of 444
PDF/HTML Page 186 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 1pa9
पारखी पदारथके साखी भ्रम भारथके,
तेई साधु तिनहीकौ जथारथ ग्यान है।। ४६।।
shabdArtha– banij=vyApAr. jyAn=javun. te=nukasAn. chhIlak=photarA.
kRupAn=talavAr. pArakhI=parIkShak. bhArath (bhArat)=laDAI.
artha– jemanI gnAnadraShTimAn IShTa-aniShTa banne samAn chhe, jemanI pravRutti
ane vichAr shubhadhyAnanun kAraN chhe, je laukik prayojan chhoDIne satyamArgamAn chAle
chhe, jemanA vachanano vyavahAr koIne nukasAnakArak athavA koIne lAbhakArak nathI,
jemanI subuddhimAn sharIrane kamodanAn photarAnI jem ane talavAranI myAnanI jem
AtmAthI judun gaNavAmAn Ave chhe, je jIv-ajIv padArthonA parIkShak chhe, sanshay
Adi mithyAtvanI khenchatANanA je mAtra gnAtA-draShTA chhe te ja sAdhu chhe ane temane ja
sAchun gnAn chhe. 46.
gnAnanI nirbhayatA (savaiyA ekatrIsA)
जमकौसौ भ्राता दुखदाता है असाता कर्म,
ताकै उदै मूरख न साहस गहतुहै।
सुरगनिवासी भूमिवासी औ पतालवासी,
सबहीकौ तन मन कंपितु रहतुहै।।
उरकौ उजारौ न्यारौ देखिये सपत भैसौं,
डोलत निसंक भयौ आनंद लहतु है।।
सहज सुवीर जाकौ सासतौ सरीर ऐसौ,
ग्यानी जीव आरज आचारज कहतु है।। ४७।।
shabdArtha– bhrAtA=bhAI. sAhas=himmat. suraganivAsI=dev. bhUmivAsI=
_________________________________________________________________
सम्यग्द्रष्टय एव साहसमिदं कर्तुं क्षमन्ते परं
यद्वज्रेऽपि पतत्यमी भयचलत्त्रेलोक्यमुक्ताध्वनि।
सर्वामेव निसर्गनिर्भियतया शङ्कां विहाय स्वयं
जानन्तःस्वमबध्यबोधवपुषं बोधोच्च्यवन्ते न हि।। २२।।

Page 160 of 444
PDF/HTML Page 187 of 471
single page version

background image
160 samayasAr nATak
manuShya, pashu Adi. patAlavAsI=vyantar, bhavanavAsI, nArakI Adi. sapat
(sapta)=sAt. bhai(bhay)=Dar. sAsvat=kadI nAsh na pAmanAr. Araj=pavitra.
artha– AchArya kahe chhe ke je atyant dukhadAyak chhe, jANe jamano bhAI chhe,
jenAthI svarga, madhya ane pAtAL-traNalokanA jIvonAn tan-man kAmpyA kare chhe, evA
asAtA-karmanA udayamAn agnAnI jIv nirAsh thaI jAy chhe. parantu gnAnI jIvanA
hRudayamAn gnAnano prakAsh chhe, te AtmabaLathI baLavAn chhe, tenun gnAnarUpI sharIr
avinAshI chhe, te param pavitra chhe ane sAt bhayathI rahit nishankapaNe varte chhe. 47.
sAt bhayanAn nAm, (doharA)
इहभव–भय परलोक–भय, मरन–वेदना–जात।
अनरच्छा
अनगुप्त–भय, अकस्मात–भय सात।। ४८।।
artha– A lok-bhay, paralok-bhay, maraN-bhay, vedanA-bhay, arakShA-bhay,
agupti-bhay ane akasmAt-bhay- A sAt bhay chhe. 48.
sAt bhayanun pRuthak pRuthak svarUp (savaiyA ekatrIsA)
दसधा परिग्रह–वियोग–चिंता इह भव,
दुर्गति–गमनभय परलोक मानिये।
प्राननिकौ हरन मरन–भै कहावै सोइ,
रोगादिक कष्ट यह वेदनाबखानिये।।
रच्छक हमारौ कोऊ नांही अनरच्छा–भय,
चोर–भै विचारअनगुप्त मन आनिये।
अनचिंत्यौ अबही अचानक कहाधौं होइ,
ऐसौ भय अकस्मात जगतमैं जानिये।। ४९।।
shabdArtha– dasadhA=das prakArano. viyog=chhUTavun te. chintA=phikar.
durgati=khoTI gati. 1anagupta=chor.
_________________________________________________________________
1. gupta=shAhukAr, anagupta=chor.

Page 161 of 444
PDF/HTML Page 188 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 161
artha– kShetra, vAstu Adi das prakAranA parigrahano viyog thavAnI chintA
karavI te A lokano bhay chhe, kugatimAn janma thavAno Dar lAgavo te paralokabhay chhe,
das prakAranA prANono viyog thaI javAno Dar rahevo te maraNabhay chhe, rog Adi
dukh thavAno Dar mAnavo te vedanAbhay chhe, koI mAro rakShak nathI evI chintA karavI
te arakShAbhay chhe, chor ane dushman Ave to kevI rIte bachIshun evI chintA karI te
aguptibhay chhe. , achAnak ja k kvipatti AvI na paDe evI chintA karavI te
akasmAtabhay chhe. sansAramAn AvA A sAt bhay chhe. 49.
A bhav–bhay maTADavAno upAy. (chhappA)
नख सिखमित परवांन, ग्यान अवगाह निरक्खत।
आतम अंग अभंग संग, पर धन इम अक्खत।।
छिनभंगुर संसारविभव, परिवार–भार जसु।
जहां उतपति तहां प्रलय, जासु संजोग विरह तसु।।
परिग्रह प्रपंच परगट परखि,
इहभव भय उपजै न चित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५०।।
shabdArtha– nakh sikh mit=pagathI mAthA sudhI. avagAh=vyApta.
nirakakhat=dekhe chhe. akakhat=jANe chhe. vibhav=dhan, sampatti. pralay=nAsh.
prapanch=jAL. parakhi=joIne.
artha– AtmA pagathI mAthA sudhI gnAnamay chhe, nitya chhe, sharIr Adi par
padArtha chhe, sansArano sarva vaibhav ane kuTumbIono samAgam kShaNabhangur chhe,
_________________________________________________________________
लोकः शाश्वत एक एष सकलव्यक्तो विविक्तात्मन–
श्चिल्लोकं स्वयमेव केवलमयं यं लोकयत्येककः।
लोकोऽयं न तवापरस्तदपरस्तस्यास्ति तद्भीः कुतो
निःशङ्क सततं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २३।।

Page 162 of 444
PDF/HTML Page 189 of 471
single page version

background image
162 samayasAr nATak
jenI utpatti chhe teno nAsh chhe, jeno sanyog chhe teno viyog chhe ane parigrah-
samUh janjAL samAn chhe. A rIte chintavan karavAthI chittamAn A bhavano bhay
Upajato nathI. gnAnIo potAnA AtmAne sadA niShkalank ane gnAnarUp dekhe chhe tethI
nishank rahe chhe. pa0.
parabhav–bhay maTADavAno upAy. (chhappA)
ग्यानचक्र मम लोक, जासु अवलोकमोख–सुख।
इतर लोक मम नाहिं, नाहिं जिसमाहिं दोख दुख।।
पुन्न सुगतिदातार, पाप दुरगति पद–दायक।
दोऊ खंडित खानि, मैं
अखंडित सिवनायक।।
इहविधि विचार परलोक–भय,
नहि व्यापत वरतै सुखित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५१।।
shabdArtha– jAsu=jene. itar=bIjA. khanDit=nAshavant. akhanDit=avinAshI.
sivanAyak=mokShano rAjA.
artha– gnAnano pinD AtmA ja amAro lok chhe, jemAn mokShanun sukh maLe chhe.
jemAn doSh ane dukh chhe evA svarga Adi anya lok mArA nathI! nathI! nathI!
sugati ApanAr puNya ane dukhadAyak durgatinun pad ApanAr pAp chhe, te banne ya
nAshavant chhe ane hun avinAshI chhun-mokShapurIno bAdashAh chhun. evo vichAr karavAthI
paralokano bhay satAvato nathI. gnAnI manuShya potAnA AtmAne sadA niShkalank ane
gnAnarUp dekhe chhe tethI nishank rahe chhe. pa1.
maraNano bhay maTADavAno upAy. (chhappA)
फरस जीभ नासिका, नैन अरु श्रवन अच्छ इति।
मन वच तन बल तीन, स्वास उस्वास आउ–थिति।।

Page 163 of 444
PDF/HTML Page 190 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 163
ये दस प्रान–विनास, ताहि जग मरन कहिज्जइ।
ग्यान–प्रान संजुगत, जीव तिहुं काल न छिज्जइ।।
यह चिंत करत नहि मरन भय,
नय–प्रवांन जिनवरकथित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५२।।
shabdArtha– pharas=sparsha. nAsikA=nAk. nain=Ankh. shravan=kAn. achchha
(akSha)=Indriy. sanjugat=sahit. kathit=kahelun.
artha– sparsha, jIbh, nAk, Ankh ane kAn-e pAnch Indriyo; man, vachan,
kAyA-e traN baL; shvAsochchhvAs ane AyuShya-A das prANonA viyogane lokamAn
loko maraN kahe chhe; parantu AtmA gnAnaprAN sanyukta chhe te traN kALamAn kadI paN
nAsh pAmanAr nathI. A rIte jinarAjanA kahelA nay-pramAN sahit tattvasvarUpanun
chintavan karavAthI maraNano bhay Upajato nathI. gnAnI manuShya potAnA AtmAne sadA
niShkalank ane gnAnarUp dekhe chhe tethI nishank rahe chhe.pa2.
vedanAno bhay maTADavAno upAy (chhappA)
वेदनवारौ जीव, जाहि वेदत सोऊ जिय।
यह वेदना अभंग, सु तौ मम अंग नांहि बिय।।
_________________________________________________________________
प्राणोच्छेदमुदाहरन्ति मरणं प्राणाः किलास्यात्मनो
ज्ञानं तत्स्वयमेवशाश्वततया नोच्छिद्यते जातुचित्।
तस्यातो मरणं न किञ्चन भेवत्तद् भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २३।।
एषैकैव हि वेदना यदचलं ज्ञानं स्वयं वेद्यते
निर्भेदोदितवेद्यवेदकबलादेकं सदाऽनाकुलैः।
नैवान्यागतवेदनैव हि भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २४।।

Page 164 of 444
PDF/HTML Page 191 of 471
single page version

background image
164 samayasAr nATak
करम वेदना दुविध, एक सुखमय दुतीय दुख।
दोऊ मोह
विकार, पुग्गलाकार बहिरमुख।।
जब यह विवेक मनमहिं धरत,
तब न वेदनामय विदित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५३।।
shabdArtha– vedanavArau=jANanAr. jAhi=jene. abhang=akhanD. biy=vyApatI.
bahiramukh=bAhya.
artha– jIv gnAnI chhe ane gnAn jIvanun abhang ang chhe, mArA gnAnarUp
sharIramAn jaD karmonI vedanAno pravesh ja thaI shakato nathI. banne prakArano sukh-
dukharUp karma-anubhav mohano vikAr chhe, paudgalik chhe ane AtmAthI bAhya chhe. A
prakArano vivek jyAre manamAn Ave chhe tyAre vedanA-janit bhay jaNAto nathI.
gnAnI puruSh potAnA AtmAne sadA niShkalank ane gnAnarUp dekhe chhe tethI nishank rahe
chhe. pa3.
arakShAno bhay maTADavAno upAy (chhappA)
जो स्ववस्तु सत्तासरूप जगमहिं त्रिकालगत।
तासु विनास न होइ, सहज निहचै प्रवांन मत।।
सो मम आतम दरब, सरवथा नहिं सहाय धर।
तिहि कारन रच्छक न होइ, भच्छक न कोइ पर।।
_________________________________________________________________
यत्सन्नाशमुपैति तन्न नियतं व्यक्तेति वस्तुस्थिति–
र्ज्ञानं सत्स्वयमेव तत्किल ततस्त्रातं किमस्यापरैः।
अस्यात्राणमतो न किञ्चन भवेत्तद् भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २५।।

Page 165 of 444
PDF/HTML Page 192 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 16p
जब इहि प्रकार निरधार किय,
तब अनरच्छा–भय नसित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५४।।
shabdArtha– svavastu=AtmapadArtha. tAsu=teno. rachchhak(rakShak)=bachAvanAr.
bhachchhak (bhakShak)=nAsh karanAr. niradhAr=nishchay.
artha– satsvarUp Atmavastu jagatamAn sadA nitya chhe, teno kadI nAsh thaI
shakato nathI, e vAt nishchayanayathI nishchit chhe, tethI mAro AtmapadArtha kadI koInI
madadanI apekShA rAkhato nathI, tethI AtmAno na koI rakShak chhe, na koI bhakShak chhe.
A rIte jyAre nishchay thaI jAy chhe tyAre arakShAbhayano abhAv dUr thaI jAy chhe.
gnAnIo potAnA AtmAne sadA niShkalank ane gnAnarUp dekhe chhe tethI nishank rahe chhe.
pa4.
chor–bhay maTADavAno upAy. (chhappA)
परम रूप परतच्छ, जासु लच्छन चिन्मंडित।
पर प्रवेश तहां नाहिं, माहिं महि अगम अखंडित।।
सो ममरूप अनूप,
अकृत, अनमित अटूट धन।
ताहि चोर किम गहै, ठौर नहि लहै और जन।।
चितवंत एम धरि ध्यान जब,
तब अगुप्त भय उपसमित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५५।।
_________________________________________________________________
स्वं रूपं किल वस्तुनोऽस्ति परमा गुप्तिः स्वरूपे न यत्
शक्तः कोऽपि परः प्रवेष्टुमकृतं ज्ञानं स्वरूपं च नुः।
अस्यागुप्तिरतो न काचन भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २६।।

Page 166 of 444
PDF/HTML Page 193 of 471
single page version

background image
166 samayasAr nATak
shabdArtha– paratachchha (pratyakSha)=sAkShAt. praves=pahoch. mahi=pRithvI.
akRut=svayamsiddha. anamit=apAr. aTUT=akShay. Daur=sthAn. agupta=chor.
upasamit=raheto nathI, dUr thAy chhe.
artha– AtmA sAkShAt paramAtmArUp chhe, gnAnalakShaNathI vibhUShit chhe, tenI
agamya1 ane nitya bhUmimAn paradravyano pravesh nathI. tethI mArun dhan anupam,
svayamsiddha, aparampAr ane akShay chhe, tene chor kevI rIte laI shake? bIjA
manuShyone pahonchavAnun temAn sthAn ja nathI. jyAre Avun chintavan karavAmAn Ave chhe
tyAre chor-bhay raheto nathI. gnAnIo potAnA AtmAne sadA niShkalank ane
gnAnarUp dekhe chhe tethI nishank rahe chhe. pap.
akasmAt–bhay maTADavAno upAy. (chhappA)
सुद्ध बुद्ध अविरुद्ध, सहज सुसमृद्ध सिद्ध सम।
अलखअनादि अनंत, अतुल अविचल सरूप मम।।
चिदविलास परगास, वीत–विलकप सुखथानक।
जहां दुविधा नहि कोइ, होइ तहां कछु न अचानक।।
जब यह विचार उपजंत तब,
अकस्मात भय नहि उदित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५६।।
_________________________________________________________________
1. Indriy ane manathI agochar.
एकं ज्ञानमनाद्यनन्तमचलं सिद्धं किलैतत्स्वतो
यावत्तावदिदं सदैव हि भवेन्नात्र द्वितीयोदयः।
तन्नाकस्मिकमत्र किञ्चन भवेत्तद् भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २८।।

Page 167 of 444
PDF/HTML Page 194 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 167
shabdArtha– suddha=karmakalank rahit. buddha=kevaLagnAnI. aviruddha=vItarAg.
samRuddha=vaibhavashALI. alakh=arUpI. atul=upamA rahit. vIt-vikalap=nirvikalpa.
artha– mAro AtmA shuddha gnAn tathA vItarAgabhAvamay chhe ane siddha
bhagavAn jevo samRuddhivAn chhe. mArun svarUp arUpI, anAdi, anant, anupam, nitya,
chaitanyajyoti, nirvikalpa, Anandakand ane dvandvarahit chhe. tenAmAn koI Akasmik ghaTanA
banI shakatI nathI, jyAre A jAtano bhAv utpanna thAy chhe tyAre akasmAtabhay
pragaT thato nathI. gnAnI manuShya potAnA AtmAne sadA niShkalank ane gnAnarUp dekhe
chhe tethI nishank rahe chhe. pa6.
samyaggnAnI jIvone namaskAr. (chhappA)
जो परगुनत्यागंत,सुद्ध निज गुन गहंत धुव।
विमल ग्यान अंकूर, जासु घटमहिं प्रकास हुव।।
जो पूरबकृत कर्म,
निरजरा–धार बहावत।
जो नव बंध निरोध,मोख–मारग–मुख धावत।।
निःसंकतादि जस अष्ट गुन,
अष्ट कर्म अरि संहरत।
सो पुरुष विचच्छन तासु पद,
बानारसि वंदनकरत।। ५७।।
shabdArtha– dhuv (dhruv)=nitya. dhAr=pravAh. nirodh=rokIne. mokh-mArag-
mukh=mokShamArga taraph. dhAvat=doDe chhe. sanharat=naShTa kare chhe.
artha– je paradravyamAnthI Atmabuddhi chhoDIne nijasvarUpanun grahaN kare chhe,
jemanA hRudayamAn nirmaL gnAnano ankur pragaT thayo chhe, je nirjarAnA pravAhamAn pUrve
_________________________________________________________________
टङ्कोत्कीर्णस्वरसनिचितज्ञानसर्वस्वभाजः
सम्यग्द्रष्टेर्यदिह सकलं घ्नन्ति लक्ष्माणि कर्म।
तत्तस्यास्मिन्पुनरपि मनाक्कर्म्मणो नास्ति बन्धः
पूर्वेपात्तं तदनुभवतो निश्चितं निर्जरैव।। २९।।

Page 168 of 444
PDF/HTML Page 195 of 471
single page version

background image
168 samayasAr nATak
karelAn karmo vahevaDAvI de chhe ane navIn karmabandhano samvar karIne mokShamArga sanmukh
thayA chhe, jemanA nishankitAdi guNo ATh karmarUp shatruonA nAsh kare chhe, te
samyaggnAnI puruSh chhe. temane pt.. banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. pa7.
samyagdarshananAn ATh angonAn nAm. (soraThA)
प्रथम निसंसै जानि, दुतिय अवंछित परिनमन।
तृतिय अंग अगिलानि, निर्मल दिष्टि चतुर्थ गुन।। ५८।।
पंच
अकथ परदोष, थिरीकरन छट्ठम सहज।
सत्तम वच्छल पोष, अष्टम अंग प्रभावना।। ५९।।
shabdArtha– nisansai (nisanshay)=nishankti. avanchhit=vAnchhA rahit,
nikAnkShit. agilAni=glAni rahit, nirvichikitsit. nirmaL diShTi= yathArtha vivek,
amUDhadraShTi. akath paradoSh=bIjAnA doSh na kahevA, upagUhan. thirIkaran=sthir karavun,
sthitikaraN. vatsal=vAtsalya, prem.
artha– nishankit, nikAnkShit, nirvichikitsit, amUDhadraShTi, upagUhan,
sthitikaraN, vAtsalya ane prabhAvanA-A samyagdarshananAn ATh ang chhe. pa9.
samyakatvanAn ATh angonun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
धर्ममैं संसै सुभकर्म फलकी न इच्छा,
असुभकौ देखि न गिलानि आनै चितमैं।
सांची दिष्टि राखै काहू प्रानीकौ न दोष भाखै,
चंचलता भानि थिति ठानै बोध वितमैं।।
प्यार निज रूपसौं उछाहकी तरंग उठै,
एई आठौं अंग जब जागैसमकितमैं।
ताहि समकितकौं धरै सो समकितवंत,
वहै मोख पावै जौ न आवै फिरि इतमैं।। ६०।।

Page 169 of 444
PDF/HTML Page 196 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 169
shabdArtha– sansai (sanshay) = sandeh. bhAni=nAsh karIne. thiti ThAnai=sthir
kare. bodh=ratnatray. tarang=laher. uchhAh=utsAh. Itamen=ahIn (sansAramAn).
artha– svarUpamAn sandeh na karavo e nishankit ang chhe, shubh kriyA karIne
tenA phaLanI abhilAShA na karavI e nikAnkShit ang chhe, dukhadAyak padArtha joIne
glAni na karavI e nirvichikitsA ang chhe, mUrkhAI chhoDIne tattvono yathArtha nirNay
karavo e amUDhadraShTi ang chhe, bIjAonA doSh pragaT na karavA e upagUhan ang
chhe, chittanI chanchaLatA dUr karIne ratnatrayamAn sthir thavun te sthitikaraN ang chhe,
AtmasvarUpamAn anurAg rAkhavo te vAtsalya ang chhe, AtmAnI unnati mATe
utsAhit rahevun e prabhAvanA ang chhe, A ATh angonun pragaT thavun te samyakatva chhe,
te samyakatvane je dhAraN kare chhe te samyagdraShTi chhe. samyagdraShTi ja mokSha pAme chhe ane
pachhI A sansAramAn Avato nathI.
visheSha– jevI rIte sharIranA ATh ang* hoy chhe ane te potAnA angI
arthAt sharIrathI pRuthak thatAn nathI ane sharIr te angothI pRuthak thatun nathI. tevI ja
rIte samyagdarshananAn nishankit Adi ATh ang hoy chhe ane te potAnA angI
arthAt samyagdarshanathI pRuthak thatAn nathI ane samyagdarshan ATh angothI judun hotun
nathI-ATh angono samudAy ja samyagdarshan chhe.60.
chaitanya naTanun nATak (savaiyA ekatrIsA)
पूर्व बंध नासै सो तो संगीत कला प्रकासै,
नव बंध रुंधि ताल तोरत उछरिकै।
निसंकित आदि अष्ट अंग संग सखा जोरि,
समता अलाप चारी करै सुर भरिकै।।
_________________________________________________________________
* sir nitamb ur pITh kar, jugal jugal pad Tek; ATh ang ye tan viShain, aur upang anek.
रुन्धन् बन्धं नवमिति निजैः सङ्गतोऽष्टाभिरङ्गैः
प्राग्बद्धं तु क्षयमुपनयन् निर्जरोजृम्भणेन।
सम्यग्द्रष्टिः स्वयमतिरसादादिमध्यान्तमुक्तं
ज्ञानं भूत्वा नटति गगनाभोगरङ्गं विगाह्य।। ३०।।

Page 170 of 444
PDF/HTML Page 197 of 471
single page version

background image
170 samayasAr nATak
निरजरा नाद गाजै ध्यान मिरदंग बाजै,
छक्यौ महानंदमैं समाधि रीझि करिकै।
सत्ता रंगभूमिमैं मुक्त भयौ तिहूं काल,
नाचै सुद्धदिष्टि नट ग्यान स्वांग धरिकै।। ६१।।
shabdArtha– sangIt=gAyan. sakhA= sAthI. nAd=dhvani. chhakayau=lIn thayo.
mahAnand=mahAn harSha. rangabhUmi=nATayashALA.
artha– samyagdraShTi rUpI naT, gnAnano svAng dhAraN karIne sattArUp
rangabhUmimAn mokSha thavAne mATe sadA nRitya kare chhe; pUrvabandhano nAsh tenI gAyanavidyA
chhe, navIn bandhano samvar jANe ke tenA tAlanI meLavaNI chhe, nishankit Adi ATh
ang tenA sahachArI chhe, samatAno AlAp svaronun uchchAraN chhe, nirjarAnI dhvani
thaI rahI chhe, dhyAnanun mRudang vAge chhe, samAdhirUp gAyanamAn lIn thaIne khUb
AnandamAn masta chhe. 61.
sAtamA adhikArano sAr
sansArI jIv anAdikALathI potAnun svarUp bhUlelA chhe, e kAraNe pratham to
temane Atmahit karavAnI bhAvanA ja thatI nathI, jo koIvAr A viShayamAn prayatna
paN kare chhe to satyamArga nahi maLavAthI ghaNun karIne vyavahAramAn lIn thaIne sansArane
ja vadhAre chhe ane anant karmono bandh kare chhe parantu samyaggnAnarUpI khIlAno sahAro
maLatAn gRuhastha mArga ane parigrah-sangrahanI upAdhi hovA chhatAn paN jIv sansAranI
chakkImAn pIsAto nathI ane bIjAone jagatanI jALamAnthI chhUTavAno rasto batAve
chhe. tethI muktino upAy gnAn chhe, bAhya ADambar nathI. ane gnAn vinA badhI kriyA
bhAr ja chhe, karmano bandh agnAnanI dashAmAn ja thAy chhe. jevI rIte reshamano kIDo
potAnI jAte ja potAnI upar jAL vInTe chhe tevI ja rIte agnAnI potAnI jAte ja
sharIr AdimAn ahambuddhi karIne potAnI upar anant karmono bandh kare chhe, paN
gnAnIo sampattimAn harSha karatA nathI, vipattimAn viShAd karatA nathI, sampatti ane
vipattine karmajanit jANe chhe tethI temane sansAramAn na koI padArtha sampatti chhe na koI
padArtha vipatti chhe, teo to gnAn- vairAgyamAn masta rahe chhe. temane mATe

Page 171 of 444
PDF/HTML Page 198 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 171
sansAramAn potAnA AtmA sivAy bIjo koI paN padArtha evo nathI ke jenA par te
rAg kare ane sansAramAn koi evo padArtha nathI jenA upar te dveSh kare. temanI kriyA
phaLanI IchchhArahit hoy chhe tenAthI temane karmabandh thato nathI, kShaNekShaNe
asankhyAtaguNI nirjarA thAy chhe. temane shubh-ashubh, iShTa-aniShTa, banne ek
sarakhA chhe athavA sansAramAn temane koI padArtha na to iShTa chhe ke na aniShTa chhe. to
pachhI rAg-dveSh konA upar kare? kaI chIjanA sanyog-viyogamAn lAbh-hAni gaNe?
tethI vivekI jIv lokonI najaramAn chAhe dhanavAn hoy ke nirdhan hoy, teo to
AnandamAn ja rahe chhe. jyAre temaNe padArthanun svarUp samajI lIdhun ane potAnA
AtmAne nitya ane nirAbAdh jANI lIdho to temanA chittamAn sAt prakArano bhay
Upajato nathI ane temane aShTAng samyagdarshan nirmaL hoy chhe, jethI anant karmonI
nirjarA thAy chhe.

Page 172 of 444
PDF/HTML Page 199 of 471
single page version

background image

bandh dvAr
(8)
pratignA (doharA)
कही निरजराकी कथा, सिवपथ साधनहार।
अब कछू बंध प्रबंधकौ,
कहूँ अलप विस्तार।। १।।
shabdArtha– sivapath=mokShamArga. alap = thoDA.
artha– mokShamArganI siddhi karanAr nirjarA tattvanun kathan karyun, have bandhanun
vyAkhyAn k kvistAr karIne kahun chhun. 1.
mangaLAcharaN (savaiyA ekatrIsA)
मोह मद पाइ जिनि संसारी विकल कीनें,
याहीतैं अजानुबाहुबिरद बिहतु है।
ऐसौ बंध–वीर विकराल महा जाल सम,
ग्यान मंद करै चंद राहू ज्यौं गहतु है।।
ताकौ बल भंजिवेकौं घटमैं प्रगट भयौ,
उद्धत उदार जाकौ उद्दिम महतुहै।
सो है समकित सूर आनंद–अंकूर ताहि,
निरखि बनारसीनमो नमो कहतु है।। २।।
shabdArtha– pAI = pivaDAvIne. vikal = dukhI. birad = nAmanA.
ajAnubAhu (AjAnubAhu)= ghunTaN sudhI pahonche tevA lAmbA hAthavALA. bhanjivekaun =
naShTa karavAne mATe. uddhat = baLavAn. udAr = mahAn. namo namo (nama nama)
namaskAr namaskAr.
_________________________________________________________________
रागोद्गारमहारसेन सकलं कृत्वा प्रमत्तं जगत्
क्रीडन्त्तं रसभावनिर्भरमहानाटयेनबन्धं धुनत्।
आनन्दामृतनित्यभोजि सहजावस्थां स्फुटन्नाटयद्
धीरोदारमनाकुलं निरुपधि ज्ञानं समुन्मज्जति।। १।।

Page 173 of 444
PDF/HTML Page 200 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 173
artha– jeNe mohano dArU pAIne sansArI jIvone vyAkuL karI nAkhyAn chhe, jenA
hAth ghunTaN sudhI lAmbA chhe evI sansAramAn prasiddhi chhe, je mahA jAL samAn chhe ane
je gnAnarUpI chandramAne tejarahit karavA mATe rAhu samAn chhe evA bandharUp bhayankar
yoddhAnun baL naShTa karavAne mATe je hRudayamAn utpanna thayo chhe, je bahu baLavAn, mahAn
ane puruShArthI chhe evA Anandamay samyakatvarUpI yoddhAne panDit banArasIdAsajI
vAramvAr namaskAr kare chhe. 2.
gnAnachetanA ane karmachetanAnun varNan (savaiyA ekatrIsA)
जहां परमातम कलाकौ परकास तहां,
धरम धरामैंसत्य सूरजकी धूप है।
जहां सुभ असुभ करमकौ गढ़ास तहां,
मोहके बिलासमैं महा अंधेर कूप है।
फैली फिरै घटासी छटासी घन–घटा बीचि,
चेतनकी चेतना दुहूंधा गुपचूपहै।
बुद्धिसौं न गही जाइ बैनसौं न कही जाइ,
पानीकी तरंग जैसैं पानीमैं गुडूप है।। ३।।
shabdArtha– dharA=bhUmi. gaDhAs = gADhapaNun. chhaTA = vIjaLI. ghan= vAdaLun.
duhUndhA = banne taraph, banne avasthAomAn. bain= vachan. guDUp= DUbI.
artha– jyAn AtmAmAn gnAnanI jyoti prakAshit chhe tyAn dharmarUpI dharatI par
satyarUp sUryanun ajavALun chhe ane jyAn shubh-ashubh karmonI saghanatA chhe tyAn mohanA
phelAvAno ghor andhakAramay kUvo ja chhe. A rIte jIvanI chetanA banne avasthAomAn
gupachUp thaIne sharIr rUpI vAdaLAnI ghaTAmAn vIjaLInI jem phelAI rahI chhe. te
buddhigrAhya nathI ane na vachanagochar chhe, te to pANInAn taranganI jem pANImAn ja
samAI jAy chhe. 3.