Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 8-38 (Nirjara Dvar).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 24

 

Page 134 of 444
PDF/HTML Page 161 of 471
single page version

background image
134 samayasAr nATak
nirNay kare chhe. 1teo Atma-anubhav karIne jin-svarUpamAn sthir thAy chhe tathA
sansAr-samudrathI pote svayam tare chhe athavA bIjAone tAre chhe. 2A rIte Atmatattva
siddha karIne karmonI jAL dUr kare chhe ane mokShano Anand prApta kare chhe. 7.
samyaggnAn vinA sampUrNa chAritra nakAmun chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जो नर सम्यकवंत कहावत,
सम्यकग्यान कला नहिजागी।
आतम अंग अबंध विचारत,
धारत संग कहै हमत्यागी।।
भेष धरै मुनरिाज–पटंतर,
अंतर मोह–महानल दागी।
सुन्न हिये करतूति करै पर,
सो सठ जीव न होय विरागी।। ८।।
shabdArtha– sang=parigrah. paTantar (paTatar)=samAn. mahAnal=tIvra agni.
dAgI=dhage chhe. sunna hiye=shUnya hRudaye. saTh=mUrkha.
artha– je manuShyane samyaggnAnanun kiraN to pragaT thayun nathI ane potAne
samyagdraShTi mAne chhe, te nijAtmasvarUpanun abandharUp chintavan kare3 chhe, sharIr Adi
paravastumAn mamatva rAkhe chhe ane kahe chhe ke ame tyAgI chhIe. te munirAj jevo veSh
dhAraN kare chhe parantu antarangamAn mohanI mahAjvALA saLage chhe, ta shUnya-hRuday
_________________________________________________________________
1. jIve anAdikALathI dehAdi par vastuone potAnI mAnI lIdhI hatI te haTh chhoDI de chhe ane
potAnA AtmAne temanAthI judo mAnavA lAge chhe. 2. dharmopadesh ApIne.
3. nishchayanayano ekAnt pakSha laIne.
सम्यग्द्रष्टिः स्वयमयमहं जातु बन्धो न मे स्या–
दित्युत्तानोत्पुलकवदना रागिणोऽप्याचरन्तु।
आलम्बन्तां समितिपरतां ते यतोऽद्यापि पापा
आत्मानात्मावगमविरहात् सन्ति सम्यक्त्वरिक्ताः।। ५।।

Page 135 of 444
PDF/HTML Page 162 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 13p
thaIne (munirAj jevI) kriyA kare chhe parantu te murkha chhe; vAstavamAn sAdhu nathI,
dravyalingI chhe. 8.
bhedavignAn vinA samasta chAritra nakAmun chhe. (savaiyA tevIsA)
ग्रन्थ रचै चरचै सुभ पंथ,
लखै जगमैं विवहार सुपत्ता।
साधि संतोष अराधि निरंजन,
देइ सुसीख न लेइ अदत्ता।।
नंग धरंग फिरै तजि संग,
छकै सरवंग मुधारस मत्ता।
ए करतूति करै सठ पै,
समुझै न अनातम–आतम–सत्ता।। ९।।
shabdArtha– rachai=banAve. charachai=kathan kare. subh panth=dharmamArga.
supattA=supAtra. niranjan=Ishvar. susIkh=sAro upadesh. adattA=ApyA vinA. nang-
dharang=nagna. sang=parigrah. mudhAras mattA=agnAnarasamAn unmatta. Atam sattA=shuddha
chaitanyabhAv. anAtam sattA=sharIr rAg-dveSh-moh Adi.
artha– te mUrkha granth-rachanA kare chhe, dharmanI charchA kare chhe, shubh-ashubh kriyAne
jANe chhe, yogya vyavahAr rAkhe chhe, santoShane sambhALe chhe, arhant bhagavAnanI bhakti
kare chhe, sAro upadesh Ape chhe, ApyA vinA leto nathI
1, bAhya parigrah chhoDIne
nagna phare chhe, agnAnarasamAn unmatta thaIne bALatap kare chhe, te mUrkha AvI kriyAo
kare chhe parantu AtmasattA ane anAtmasattAno bhed jANato nathI. 9.
_________________________________________________________________
1. achauryAdi vrat ane eShaNA Adi samiti pALe chhe.

Page 136 of 444
PDF/HTML Page 163 of 471
single page version

background image
136 samayasAr nATak
vaLI-
ध्यान धरै करै इंद्रिय–निग्रह,
विग्रहसौं न गनै निज नत्ता।
त्यागि विभूति विभूति मढै तन,
जोग गहै भवभोग–विरत्ता।।
मौन रहै लहि मंदकषाय,
सहै बध बंधन होइन तत्ता।
ए करतूति करै सठ पै,
समुझै न अनातम–आतम–सत्ता।। १०।।
shabdArtha– nigrah=daman karavun. vigrah=sharIr. nattA (nAtA)=sambandh.
vibhUti=dhan-sampatti. vibhUti=bhasma (rAkh). maDhe=lagAve. jog =tyAg1. virattA
(virakta)=tyAgI. tattA (tapta)=krodhit, dukhI.
artha– Asan lagAvIne dhyAnakare chhe, Indriyonun daman kare chhe, sharIr sAthe
potAnA AtmAno kAI sambandh gaNato nathI, dhan-sampattino tyAg kare chhe, sharIrane
rAkhathI choLe chhe
2, prANAyAm Adi yogasAdhanA kare chhe, sansAr ane bhogothI
virakta rahe chhe, maun dhAraN kare chhe, kaShAyone mand kare chhe. , vadh-bandhan sahan karIne
dukhI thato nathI. te mUrkha AvI kriyAo kare chhe parantu AtmasattA ane
anAtmasattAno bhed jANato nathI. 10.
(chopAI)
जो बिनु ग्यान क्रिया अवगाहै।
जो बिनु क्रिया मोखपदचाहै।।
जो बिनु मोख कहै मैं सुखिया।
सो अजानमूढनिमैं मुखिया।। ११।।
_________________________________________________________________
1. dohA- Asan prANAyAm, yam, niyam dhAraNA dhyAn;
pratyAhAr samAdhi ye, aShTa yog pahichAn. 2. snAn Adi na karavAthI.

Page 137 of 444
PDF/HTML Page 164 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 137
shabdArtha– kriyA=chAritra. avagAhai=grahaN kare. ajAn=mUrkha.
mUDhanimen=mUrkhAomAn. mukhiyA=pradhAn.
artha– je samyaggnAn vinA chAritra dhAraN kare chhe athavA chAritra vinA
mokShapad chAhe chhe, tathA mokSha vinA potAne sukhI kahe chhe, te agnAnI chhe, mUrkhAomAn
pradhAn arthAt mahAmUrkha chhe. 11.
shrIguruno upadesh agnAnI jIvo mAnatA nathI. (savaiyA ekatrIsA)
जगवासी जीवनीसौं गुरु उपदेस कहै,
तुमैं इहां सोवत अनंत काल बीते हैं।
जागौ ह्वै सचेत चित्त समता समेत सुनौ,
केवल–वचन जामैं अक्ष–रस जीते हैं।।
आवौ मेरै निकट बताऊं मैं तुम्हारे गुन,
परम सुरस–भरे करमसौं रीतेहैं।
ऐसे बैन कहै गुरु तौऊ ते न धरै उर,
मित्रकैसे पुत्र किधौं चित्रकैसे चीते हैं।। १२।।
shabdArtha– mitrakaise putra=mATInA pUtaLA jevA. chitrakaise chIte=chitramAn
banelA.
artha– shrIguuru jagavAsI jIvone upadesh Ape chhe ke tamane sansAramAn
mohanidrA letAn anantakAL vItI gayo; have to jAgo ane sAvadhAn athavA
shAntachitta thaIne bhagavAnanI vANI sAmbhaLo, jenAthI IndriyonA viShayo jItI shakAy
chhe. mArI pAse Avo, hun karma-kalank rahit param Anandamay tamArA AtmAnA guN
tamane batAvun. shrIguru AvAn vachan kahe chhe topaN sansArI mohI jIv kAI dhyAn
ApatA nathI, jANe ke teo mATInA pUtaLA chhe athavA chitramAn dorelA manuShya chhe.
12.
_________________________________________________________________
आसंसारात्प्रतिपदममी रागिणो नित्यमत्ताः
सुप्ता यस्मिन्नपदमपदं तद्विबुध्यध्वमन्धाः।
एतैतेतः पदमिदमिदं यत्र चैतन्यधातुः
शुद्धः शुद्धः स्वरसभरतः स्थायिभावत्वमेति।। ६।।

Page 138 of 444
PDF/HTML Page 165 of 471
single page version

background image
138 samayasAr nATak
jIvanI shayan ane jAgRut dashA kahevAnI pratignA (doharA)
एतेपर बहुरौंसुगुरु, बोलैं वचन रसाल।
सैन दसा जागृत दसा, कहै दुहूंकी चाल।। १३।।
shabdArtha– rasAl=mIThA. sain (shayan)=sUtelI. dasA=avasthA.
artha– Am chhatAn pharIthI kRupALu suguru jIvanI nidrit ane jAgRut dashAnun
kathan madhur vachanomAn kahe chhe. 13.
काया चित्रसारीमैं करम परजंक भारी,
मायाकी संवारी सेज चादरि कलपना।
सैन करै चेतन अचैतना नींद लियैं,
मोहकी मरोर यहै लोचनकौ ढपना।।
उदै बल जोर यहै स्वासकौ सबद घोर,
विषै–सुख कारजकी दौर यहै सपना।
ऐसी मूढ़ दसामैं मगन रहै तिहूं काल,
धावै भ्रम जालमैं न पावै रूप अपना।। १४।।
shabdArtha– kAyA=sharIr. chitrasArI=shayanAgAr, sUvAnI jagyA, samvArI=sajI,
parajank (paryank)=palang. sej=pathArI. chAdari=oDhavAnun vastra. achetanA=svarUpane
bhUlI javun te. lochan=Ankh. svAsakau sabad=nasakorAn bolAvavAn.
artha– sharIrarUpI mahelamAn karmarUpI moTo palang chhe, mAyAnI pathArI sajelI
chhe, kalpanArUpI*chAdar chhe, svarUpanI bhUlarUp nidrA laI rahyo chhe, mohanI laherothI
AnkhanI pAmpaN DhankAI gaI chhe, karmodayanI jorAvarI e nasakorAnno ghurakAT chhe,
viShayasukhanAn kAryo mATe bhaTakavun e svapna chhe; AvI agnAn dashAmAn AtmA sadA
magna thaIne mithyAtvamAn bhaTakato phare chhe parantu potAnA AtmasvarUpane joto nathI.
14.
_________________________________________________________________
* jyAre rAg-dveShanAn bAhya nimitta nathI maLatAn tyAre manamAn jAtajAtanAn sankalpa-vikalpa karavA te.

Page 139 of 444
PDF/HTML Page 166 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 139
jIvanI jAgRut dashA (savaiyA ekatrIsA)
चित्रसारी न्यारी परजंक न्यारौ सेज न्यारी,
चादरि भी न्यारी इहां झूठी मेरी थपना।
अतीत अवस्था सैन निद्रा वाहि कोऊ पै,
न विद्यमान पलक न यामैंअब छपना।।
स्वास औ सुपन दोऊ निद्राकी अलंग बूझै,
सुझै सब अंग लखि आतम दरपना।
त्यागी भयौ चेतन अचेतनता भाव त्यागि,
भालै द्रष्टि खोलिकैंसंभालै रूप अपना।। १५।।
shabdArtha– thapanA= sthApanA. atIt=bhUtakAL. nidrAvAhi=nidrAmAn paDelo.
yAmen=emAn. chhapanA=lagADavun. alang=sambandh. darapanA=darpaN. bhAlai=dekhe.
artha– jyAre samyaggnAn pragaT thayun tyAre jIv vichAre chhe ke sharIrarUp mahel
judo chhe, karmarUp palang judo chhe, mAyArUp pathArI judI chhe, kalpanArUp chAdar judI chhe,
A nidrAvasthA mArI nathI-pUrvakALamAn nidrAmAn paDelI mArI bIjI ja paryAy hatI.
have vartamAnanI ek paL paN nidrAmAn nahi vItAvun, udayano nishvAs ane viShayanun
svapna-e banne nidrAnA sanyogathI dekhAtA hatA. have AtmArUp darpaNamAn mArA
samasta guNo dekhAvA lAgyA. A rIte AtmA achetan bhAvono tyAgI thaIne
gnAnadraShTithI joIne potAnun svarUp sambhALe chhe. 1p.
jAgRut dashAnun phaL (doharA)
इहि विधि जे जागे पुरुष, ते शिवरूप सदीव।
जे सोवहि संसारमैं, ते जगवासी जीव।। १६।।
shabdArtha– Ihavidhi=A prakAre. jAge=sachet thayA. te=teo. sadIv
(sadaiv)=hammeshAn. jagavAsI=sansArI.
artha– je jIv sansAramAn A rIte Atma-anubhav karIne sachet thayA chhe te
hammeshAn mokSharUp ja chhe ane je achet thaIne sUI rahyA chhe te sansArI chhe. 16.

Page 140 of 444
PDF/HTML Page 167 of 471
single page version

background image
140 samayasAr nATak
Atma–anubhav grahaN karavAnI shikhAmaN. (doharA)
जो पद भौपद भय हरै,सो पद सेऊ अनूप।
जिहि पद परसत और पद, लगै आपदारूप।। १७।।
shabdArtha– bhau (bhav)=sansAr. seu=svIkAr karo. anUp=upamA rahit.
parasat (sparshat)=grahaN karatAn ja. ApadA=kaShTa.
artha– je janma-maraNano bhay dUr kare chhe, upamA rahit chhe, jenun grahaN
karavAthI bIjAn badhAn pad*vipattirUp bhAsavA lAge chhe te Atma-anubhavarUp padane
angIkAr karo. 17.
sansAr sarvathA asatya chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जब जीव सोवै तब समुझै सुपन सत्य,
वहि झूठ लागै तब जागै नींद खोइकै।
जागै कहै यह मेरौ तन यह मेरी सौंज,
ताहू झूठ मानत मरन–थिति जोइकै।।
जानै निज मरम मरन तब सूझै झूठ,
बूझै जब और अवतार रूप होइकै।
वाहू अवतारकी दसामैं फिरि यहै पेच,
याही भांति झूठौ जग देख्यौ हम टोइकै।। १८।।
shabdArtha– saunj=vastu. avatAr=janma. ToIkai=shodhIne.
artha– jyAre jIv sUve chhe tyAre svapnane satya mAne chhe, jyAre jAge chhe
tyAre te jUThun jaNAy chhe. sharIr ke dhan-sAmagrIne potAnI gaNe chhe, pachhI mRutyuno
khyAl kare chhe tyAre tene paN jUThI mAne chhe. jyAre potAnA svarUpano vichAr
_________________________________________________________________
*Indra, dharaNendra, narendrAdi.
एकमेव हि तत्स्वाद्यं विपदामपदं पदम्।
अपदान्येव भासन्ते पदान्यन्यानि यत्पुरः।। ७।।

Page 141 of 444
PDF/HTML Page 168 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 141
kare chhe tyAre mRutyu paN asatya jaNAy chhe ane bIjo janma satya lAge chhe. jyAre
bIjA janmano vichAr kare chhe tyAre pAchho A ja chakrAvAmAn paDI jAy chhe- A rIte
shodhIne joyun to A janma-maraNarUp Akho sansAr jUTho ja jUTho jaNAy chhe. 18.
samyaggnAnInun AcharaN (savaiyA ekatrIsA)
पंडित विवेक लहि एकताकी टेक गहि,
दुंदज अवस्थाकी अनेकता हरतु है।
मति श्रुति अवधि इत्यादि विकलप मेटि,
निरविकलप ग्यान मनमैं धरतु है।।
इंद्रियजनित सुख दुखसौं विमुख ह्वैकै,
परमके रूप ह्वै करम निर्जरतुहै।
सहज समाधि साधि त्यागि परकी उपाधि,
आतम आराधि परमातम करतुहै।। १९।।
shabdArtha– Tek=haTh. dundaj=vikalparUp, AkuLatArUp. meTi=dUr karIne.
samAdhi=dhyAn. parakI upAdhi=rAg-dveSh-moh.
artha– samyagdraShTi jIv bhedagnAn prApta karIne ek AtmAnun ja grahaN kare chhe,
dehAdithI mamatvanA anek vikalpo chhoDI de chhe, mati, shrut, avadhi ItyAdi
kShAyopashamikabhAv chhoDIne nirvikalpa kevaLagnAnane potAnun svarUp jANe chhe,
Indriyajanit sukh dukhamAnthI ruchi khaseDIne shuddha Atma-anubhav karIne karmonI
nirjarA kare chhe ane rAg-dveSh-mohano tyAg karIne ujjavaL dhyAnamAn lIn thaIne
AtmAnI ArAdhanA karIne paramAtmA thAy chhe. 19.
_________________________________________________________________
एकज्ञायकभावनिर्भरमहास्वादं समासादयन्
स्वादं द्वन्द्वमयं विधातुमसहः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन्।
आत्मात्मानुभवानुभावविवशो भ्रश्यद्विशेषोदयं
सामान्यं कलयन् किलैष सकलं ज्ञानं नयत्येकताम्।। ८।।

Page 142 of 444
PDF/HTML Page 169 of 471
single page version

background image
142 samayasAr nATak
samyaggnAnane samudranI upamA. (savaiyA ekatrIsA)
जाके उर अंतर निरंतर अनंत दर्व,
भाव भासि रहे पै सुभाव न टरतु है।
निर्मलसौं निर्मल सु जीवन प्रगट जाके,
घटमैं अघट–रस कौतुक करतु है।।
जामैं मति श्रुति औधि मनपर्यै केवल सु,
पंचधा तरंगनि उमंगि उछरतु है।
सो है ग्यान उदधि उदार महिमा अपार,
निराधार एकमैंअनेकता धरतु है।। २०।।
shabdArtha– antar=andar. aghaT=pUrNa. audhi (avadhi)=dravya-kShetra-kAL-
bhAvanI maryAdAthI rUpI padArthone ekadesh spaShTa jANanAr gnAn. panchadhA=pAnch
prakAranI. tarangani=lahero. gyAn udadhi=gnAnano samudra. niradhAr=svatantra.
artha– je gnAnarUp samudramAn anant dravya potAnA guN-paryAyo sahit hammeshAn
jhaLake chhe, paNate,te dravyorUp thato nathI ane potAnA gnAyak svabhAvane chhoDato nathI.
te atyant nirmaL jaLarUp AtmA pratyakSha chhe je potAnA pUrNa rasamAn moj kare chhe
tathA jemAn mati, shrut, avadhi, manaparyay ane kevaLagnAn A pAnch prakAranI lahero
UThe chhe, je mahAn chhe, jeno mahimA aparampAr chhe, je nijAshrit chhe te gnAn ek chhe
topaN gneyone jANavAnI anekatA sahit chhe.
bhAvArtha– ahIn gnAnane samudranI upamA ApI chhe. samudramAn ratnAdi anant
dravyo rahe chhe, gnAnamAn paN anant dravyo pratibimbit thAy chhe. samudra ratnAdirUp thaI
jato nathI, gnAn paN gneyarUp thatun nathI. samudranun jaL nirmaL rahe chhe, gnAn paN
nirmaL rahe chhe. samudra paripUrNa rahe chhe, gnAn paN paripUrNa rahe chhe. samudramAn lahero
utpanna thAy chhe.
_________________________________________________________________
*ghaT=ochhun. aghaT=ochhun nahi, sampUrNa.
अच्छाच्छाः स्वयमुच्छलन्ति यदिमाः संवेदनव्यक्तयो
निष्पीताखिलभावमण्डलरसप्राग्भारमत्ता इव।
यस्याभिन्नरसः स एव भगवानेकोऽप्यनेकीभवन्
वल्गत्युत्कलिकाभिरद्भुतनिधिश्चैतन्यरत्नाकरः।। ९।।

Page 143 of 444
PDF/HTML Page 170 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 143
gnAnamAn paN mati, shrut, Adi tarango chhe. samudra mahAn hoy chhe, gnAn paN mahAn
hoy chhe, samudra apAr hoy chhe, gnAn paN apAr chhe. samudranun jaL nijAdhAre rahe chhe,
gnAn paN nijAdhAr chhe. samudra potAnA svarUpanI apekShAe ek ane tarangonI
apekShAe anek hoy chhe, gnAn paN gnAyakasvabhAvanI apekShAe ek ane gneyone
jANavAnI apekShAe anek hoy chhe. 20.
gnAnarahit kriyAthI mokSha thato nathI. (savaiyA ekatrIsA)
कोइ क्रूर कष्ट सहैं तपसौं सरीर दहैं,
धूम्रपान करैं अधोमुख ह्वैकैझूले हैं।
केई महाव्रत गहैं क्रियामैं मगन रहैं,
वहैं मुनिभार पै पयारकैसेपूले हैं।
इत्यादिक जीवनकौं सर्वथा मुकति नांहि,
फिरैं जगमांहि ज्यौं वयारिके बघूले हैं।
जिन्हके हियमैं ग्यान तिन्हिहीकौ निरवान,
करमके करतार भरममैं भूले हैं।। २१।।
shabdArtha– keI=anek. krUr=mUrkha. dahain=bALe. adhomukh hvai=nIche mAthun ane
upar pag karIne. bayAri=havA. niravAn=mokSha.
artha– anek mUrkha kAyakalesh kare chhe, panchAgni tap AdithI sharIrane bALe chhe,
gAnjo, charas, vagere pIve chhe, nIche mastak ane upar pag rAkhIne laTake chhe,
mahAvratanun grahaN karIne tapAcharaNamAn lIn rahe chhe, pariShah Adinun kaShTa uThAve chhe;
parantu gnAn vinA temanI A badhI kriyA, kaN vinAnA ghAsanA pULA jevI nissAr
chhe. AvA jIvone kadI mokSha maLI shakato nathI, teo pavananA vanToLiyAnI
_________________________________________________________________
क्लिश्यन्तां स्वयमेव दुष्करतरैर्मोक्षोन्मुखैः कर्मभिः
क्लिश्यन्तां च परे महाव्रततपोभारेणभग्नाश्चिरं।
साक्षान्मोक्ष इदं निरामयपदं संवेद्यमानं स्वयं
ज्ञानं ज्ञानगुणं विना कथमपि प्राप्तुं क्षमन्ते न हि।। १०।।

Page 144 of 444
PDF/HTML Page 171 of 471
single page version

background image
144 samayasAr nATak
jem sansAramAn bhaTake chhe-kayAny ThekANun pAmatA nathI. jemanA hRudayamAn samyaggnAn chhe,
temane ja mokSha chhe; je gnAnashUnya kriyA kare chhe teo bhramamAn bhUlelA chhe. 21.
vyavahAralInatAnun pariNAm. (doharA)
लीन भयौ विवहारमैं, उकति न उपजै कोइ।
दीन भयौ प्रभुपद जपै, मुकति कहासौं कोइ?।। २२।।
shabdArtha– ukati=bhedagnAn. kahAsau=kevI rIte.
artha– je kriyAmAn lIn chhe, bhedavignAn rahit chhe ane dIn thaIne
bhagavAnanAn charaNono jAp kare chhe ane enAthI ja mokShanI IchchhA rAkhe chhe te
AtmAnubhav vinA mokSha kevI rIte meLavI shake? 22.
vaLI–(doharA)
प्रभु सुमरौ पूजौ पढ़ौ करौ विविध विवहार।
मोख सरूपी
आतमा, ग्यानगम्य निरधार।। २३।।
shabdArtha– sumarau=smaraN karo. vividh vivahAr=judA judA prakAranun chAritra.
artha– bhagavAnanun smaraN karavAthI, pUjA-stuti karavAthI athavA anek
prakAranun chAritra grahaN karavAthI kAI thaI shakatun nathI, kem ke mokSha-svarUp AtmA
anubhav-gnAnagochar chhe. 23.
gnAn vinA mokShamArga jANI shakAto nathI. (savaiyA ekatrIsA)
काज विना न करै जिय उद्यम,
लाज विना रन मांहि न जूझै।
डील विना न सधै परमारथ,
सील विनासतसौं न अरूझै।।
नेम विना न लहै निहचै पद,
प्रेम विना रस रीति न बूझै।

Page 145 of 444
PDF/HTML Page 172 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 14p
ध्यान विना न थंभै मनकी गति,
ग्यान विना सिव पंथ न सूझै।। २४।।
shabdArtha– udyam=udyog. lAj=svAbhimAn, DIl=sharIr. jUjhai=laDe.
paramArath (paramArtha)=mokSha. arUjhai=maLe. nem=niyam. bUjhai=samaje.
sivapanth=mokShamArga. sUjhai=dekhAy.
artha– prayojan vinA jIv udyam karato nathI, svAbhimAn vinA sangrAmamAn
laDato nathI, sharIr vinA mokSha saghAto nathI, shIl dhAraN karyA vinA satyano meLAp
thato nathI, sanyam vinA mokShapad maLatun nathI; prem vinA rasanI rIt jANI shakAtI
nathI. dhyAn vinA chitta sthir thatun nathI ane gnAn vinA mokShamArga jANI shakAto
nathI. 24.
gnAnano mahimA (savaiyA tevIsA)
ग्यान उदै जिन्हकै घट अंतर,
जोति जगी मति होत न मैली।
बाहिज दिष्टि मिटी जिन्हके हिय,
आतमध्यान कला विधि फैली।
जे जड चेतन भिन्न लखैं,
सुविवेक लियैं परखैं गुन–थैली।
ते जगमैं परमारथ जानि,
गहैं रुचि मानि अध्यातमसैली।। २५।।
shabdArtha– antar=andar, mati=buddhi. mailI= ashuddha. bAhij diShTi=sharIr
AdimAn Atmabuddhi. bhinna=judA. parakhain=parIkShA kare. ruchi=shraddhAn. adhyAtam
sailI=Atma-anubhav.
artha– jemanA antaramAn samyaggnAnano uday thayo chhe, jemanI Atmajyoti
jAgRut thaI chhe ane buddhi nirmaL rahe chhe, jemane sharIr AdimAnthI Atmabuddhi khasI
gaI chhe, je AtmadhyAnamAn nipuN chhe, teo jaD ane chaitanyanA guNonI parIkShA
karIne temane judA judA mAne chhe ane mokShamArgane sArI rIte samajIne ruchipUrvak
Atma-anubhav kare chhe. 2p.

Page 146 of 444
PDF/HTML Page 173 of 471
single page version

background image
146 samayasAr nATak
बहुविधि क्रिया कलेससौं, सिवपद लहै न कोइ।
ग्यानकला परकाशसौं, सहज मोखपद होइ।। २६।।
ग्यानकला घटघट बसै, जोग जुगतिके पार।
निज निज, कला उदोत करि,मुक्त होइ संसार।। २७।।
shabdArtha– bahuvidhi=anek prakAranI. basai=rahe. pAr (pare)=agamya.
udot=pragaT. mukta=mukta.
artha– anek prakAranI bAhya kriyAonA kaleshathI koI mokSha pAmI shakatun
nathI ane samyaggnAn pragaT thatAn kalesh vinA ja mokShapadanI prApti thAy chhe. 26.
artha– gnAnajyoti samasta jIvonA antarangamAn rahe chhe, te man, vachan, kAy
ane yuktithI agamya chhe, he bhavyo! potapotAnI gnAnajyoti pragaT karIne sansArathI
mukta thAo. 27.
anubhavanI prashansA (kunDaliyA)
अनुभव चिंतामनि रतन, जाके हिय परगास।
सो पुनीत सिवपद लहै, दहै चतुरगतिवास।।
दहै चतुरगतिवास, आस धरि क्रिया न मंडै।
नूतन बंध निरोधि, पूब्बकृत कर्म बिहंडै।।
ताके न गनु विकार, न गनु बहु भार न गनु भव।
जाके हिरदै मांहि,
रतन चिंतामनि अनुभव।। २८।।
_________________________________________________________________
पदमिदं ननु कर्मदुरासदं सहजबोधकलासुलभं किल।
तत इदं निजबोधकलाबलात् कलयितुं यततां सततं जगत्।। ११।।
अचिन्त्यशक्तिःस्वयमेव देवश्चिन्मात्रचिन्तामणिरेष यस्मात्।
सर्वार्थसिद्धात्मतया विधत्ते ज्ञानी किमन्यस्य परिग्रहेण।। १२।।

Page 147 of 444
PDF/HTML Page 174 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 147
shabdArtha– punit=pavitra. dahai=bALe. As=AshA. maDai (mAnDai)=kare.
nirodhi=rokIne. vihanDai=kherave. bhAr=janma.
artha– anubhavarUp chintAmaNi ratnano prakAsh jenA hRudayamAn thaI jAy chhe te
pavitra AtmA chaturgati bhramaNarUp sansArano nAsh karIne mokShapad pAme chhe. tenun
AcharaN IchchhA rahit hoy chhe, te karmono samvar ane pUrvakRut karmonI nirjarA kare chhe.
te anubhavI jIvane rAg-dveSh, parigrahano bhAr ane bhAvI janma kAI gaNatarImAn
nathI arthAt alpakALamAn ja te siddhapad pAmashe. 28.
samyagdarshananI prashansA (savaiyA ekatrIsA)
जिन्हके हियेमैं सत्य सूरज उदोत भयौ,
फैली मति किरन मिथ्याततम नष्ट है।
जिन्हकी सुदिष्टिमैं न परचै विषमतासौं,
समतासौं प्रीति ममतासौंलष्ट पुष्ट है।।
जिन्हके कटाक्षमैं सहज मोखपंथ सधै,
मनकौ निरोध जाके तनकौ न कष्ट है।।
तिन्हके करमकी कलोलै यह है समाधि,
डोलै यह जोगासन बोलै यह मष्ट है।। २९।।
shabdArtha– parachai(parichay)=sambandh. viShamatA=rAg-dveSh. samatA=vItarAgatA.
laShTa puShTa=viruddha. kaTAkSha=najar. karamakI kalolai=karmanA jhapATA. samAdhi=dhyAn.
Dolai=phare. maShTa=maun.
artha– jemanA hRudayamAn anubhavano satya sUrya prakAshit thayo chhe ane
subuddhirUp kiraNo phelAIne mithyAtvano andhakAr naShTa kare chhe; jemane sAchA shraddhAnamAn
rAg-dveSh sAthe sambandh nathI, samatA pratye jemane prem ane mamatA pratye dveSh chhe;
jemanI draShTi mAtrathI mokShamArga sadhAy chhe ane je kAyakalesh Adi vinA man Adi
yogono nigrah kare chhe, te samyaggnAnI jIvone viShay-bhog paN samAdhi chhe,
hAlavun-chAlavun e yog athavA Asan chhe ane bolavun-chAlavun e ja maunavrat chhe.

Page 148 of 444
PDF/HTML Page 175 of 471
single page version

background image
148 samayasAr nATak
bhAvArtha– samyaggnAn pragaT thatAn ja guNashreNi nirjarA pragaT thAy chhe; gnAnI
jIv chAritramohanA prabaL udayamAn jokesanyam letA nathI-avratanI dashAmAn rahe chhe-
topaN karmanirjarA thAy ja chhe arthAt viShay Adi bhogavatAn, hAlatAn-chAlatAn ane
bolatAn-chAlatAn chhatAn paN temane karma khare chhe. je pariNAm, samAdhi, yog, Asan,
maunanun chhe te ja pariNAm gnAnIne viShay-bhog, hAl-chAl ane bol-chAlanun chhe,
samyakatvano Avo ja aTapaTo mahimA chhe. 29.
parigrahanA visheSh bhed kathan karavAnI pratignA. (savaiyA ekatrIsA)
आतम सुभाउ परभावकी न सुधि ताकौं,
जाकौ मन मगन परिग्रहमैं रह्यो है।
ऐसौ अविवेककौ निधान परिग्रह राग,
ताकौ त्याग इहांलौ समुच्चैरूप कह्यो है।।
अब निज पर भ्रम दूरि करिवैकै काज,
बहुरौं सुगुरु उपदेशको उमह्यो है।
परिग्रह त्याग परिग्रहकौ विशेष अंग,
कहिवैकौ उद्दिम उदार लहलह्यो है।। ३०।।
shabdArtha– sudhi=khabar. avivek =agnAn. rAg=prem. samuchchai=samagra.
umahyo hai=tatpar thayo chhe. kahivekau=kahevAne.
artha– jenun chitta parigrahamAn rame chhe tene svabhAv-parabhAvanI khabar rahetI
nathI; tethI parigrahano prem agnAnano khajAno ja chhe. teno ahIn sudhI sAmAnya rIte
samagrapaNe tyAg kahyo chhe, have shrIguru nij-parano bhram dUr karavA mATe parigrah
ane parigrahanA visheSh bhed kahevAne utsAhapUrvak sAvadhAn thayA chhe. 30.
_________________________________________________________________
इत्थं परिग्रहमपास्य समस्तमेवसामान्यतः स्वपरयोरविवेकहेतुम्।
अज्ञानमुज्ज्ञितुमना अधुना विशेषाद् भूयस्तमेव परिहर्त्तुमयं प्रवृत्तः।। १३।।

Page 149 of 444
PDF/HTML Page 176 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 149
sAmAnya–visheSh parigrahano nirNay (doharA)
त्याग जोग परवस्तु सब,यह सामान्य विचार।
विविध वस्तु नाना विरति, यह विशेष विस्तार।। ३१।।
shabdArtha– paravastu=potAnA AtmA sivAy anya sarva chetan-achetan
padArtha. sAmAnya=sAdhAraN. virati=tyAg.
artha– potAnA Atma sivAy anya sarva chetan-achetan parapadArtha tyAgavA
yogya chhe e sAmAnya upadesh chhe ane temano anek prakAre tyAg karavo e
parigrahano visheSh tyAg chhe.
bhAvArtha– mithyAtva, rAg, dveSh Adi chaud antarang parigrah ane dhan-
dhAnyAdi das bAhya parigrah-A badhAno tyAg e sAmAnya tyAg chhe ane
mithyAtvano tyAg, avratano tyAg, kaShAyano tyAg, kukathAno tyAg, pramAdano
tyAg, abhakShyano tyAg, anyAyano tyAg Adi visheSh tyAg chhe. 31.
parigrahamAn rahevA chhatAn paN gnAnI jIv niShparigrahI chhe.
(chopAI)
पूरव करम उदै रस भुंजै,
ग्यान मगनममता न प्रयुंजै।
उरमैं उदासीनता लहिये,
यौं बुध परिग्रहवंत न कहिये।। ३२।।
shabdArtha– pUrav(pUrva)=pahelAnAn. bhunjai=bhogave. prayunjai=lIn thAy.
udAsInatA=vairAgya. budh=samyagdraShTi.
artha– gnAnI jIv pUrve bAndhelA karmanA udayathI sukh-dukh banne bhogave chhe
paN teo temAn mamatA ane rAg-dveSh karatA nathI, gnAnamAn ja masta rahe chhe tethI
temane niShparigrahI ja kahyA chhe. 32.
_________________________________________________________________
पूर्वबद्धनिजकर्मविपाकात्ज्ञानिनो यदि भवत्युपभोगः।
तद्भवत्वथ च रागवियोगात् नूनमेति न परिग्रहभावम्।। १४।।

Page 150 of 444
PDF/HTML Page 177 of 471
single page version

background image
1pa0 samayasAr nATak
parigrahamAn rahevA chhatAn paN gnAnI jIvone parigrah rahit kahevAnun kAraN. (savaiyA
ekatrIsA)
जे जे मनवंछित विलास भोग जगतमैं,
ते ते विनासीक सब राखे न रहत हैं।
और जे जे भोग अभिलाष चित्त परिनाम,
तेऊ विनासीक धारारूप ह्वै बहतहै।।
एकता न दुहूँ माँहि तातै वाँछा फुरै नांहि,
ऐसे भ्रम कारजकौ मूरख चहत हैं।
सतत रहैं सचेत परसौं न करैं हेत,
यातैं ग्यानवंतकौ अवंछक कहतहैं।। ३३।।
shabdArtha– vinAsIk=nAshavant. phurai=upaje. kAraj (kArya)=kAm.
satat=hammeshA. sachet=sAvadhAn. avanchhak=IchchhA rahit.
artha– sansAranI manavAnchhit bhog-vilAsanI sAmagrI asthir chhe, teo
anek prayatno karavA chhatAn paN sthir rahetI nathI, evI ja rIte viShay-
abhilAShAonA bhAv paN anitya chhe. bhog ane bhoganI IchchhAo A bannemAn
ekatA nathI ane nAshavant chhe tethI gnAnIone bhogonI abhilAShA ja UpajatI
nathI, AvA bhramapUrNa kAryone to mUrkhAo ja Ichchhe chhe, gnAnIo to sadA sAvadhAn
rahe chhe - parapadArthomAn sneh karatA nathI, tethI gnAnIone vAnchhA rahit kahyA chhe. 33.
parigrahamAn rahevA chhatAn paN gnAnI jIv niShparigrahI chhe enA upar draShTAnt.
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं फिटकड़ी लोद हरड़ेकी पुट बिना,
स्वेत वस्त्र डारिये मजीठ रंग नीरमैं।
_________________________________________________________________
वेद्यवेदकविभावचलत्वाद् वेद्यते न खलु कांक्षितमेव।
तेन कांक्षति न किञ्जन विद्वान् सर्वतोऽप्यतिविरक्तिमुपैति।। १५।।
ज्ञानिनो न हि परिग्रहभावं कर्मरागरसरिक्ततयैति।
रङ्गयुक्तिरकषायितवस्त्रे स्वीकृतैव हि बहिर्लुठतीव।। १६।।

Page 151 of 444
PDF/HTML Page 178 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 1pa1
भीग्यौ रहै चिरकाल सर्वथा न होइ लाल,
भेदै नहि अंतर सुफेदी रहै चीरमैं।।
तैसैं समकितवंत राग द्वेष मोह बिनु,
रहै निशि वासर परिग्रहकीभीरमैं।
पूरव करम हरै नूतन न बंध करै,
जाचै न जगत–सुख राचै न सरीरमैं।। ३४।।
shabdArtha– majITh=lAlarang. chirakAL=sadaiv. sarvathA=sampUrNapaNe. chIr=vastra.
nishi vAsar=rAt-divas. bhIr=samudAy. jAchai=chAhe. rAchai=lIn thAy.
artha– jevI rIte phaTakaDI, lodhar ane haraDeno puT dIdhA vinA majIThanA
rangamAn saphed kapaDun boLavAthI ane lAmbo samay boLI rAkhavA chhatAn paN tenA par
rang chaDato nathI-te taddan lAl thatun nathI, andaramAn saphed ja rahe chhe. tevI ja rIte
rAg-dveSh-moh rahit gnAnI manuShya parigrah-samUhamAn rAt-divas rahe chhe topaN
pUrva-sanchit karmonI nirjarA kare chhe, navIn bandh karato nathI. te viShayasukhanI vAnchhA
nathI karato ane na sharIr upar moh rAkhe chhe.
bhAvArtha– rAg-dveSh-moh rahit hovAne kAraNe samyagdraShTi jIv parigrah
Adino sangrah rAkhavA chhatAn paN niShparigrahI chhe. 34.
vaLI–
जैसैं काहू देशकौ बसैया बलवंत नर,
जंगलमैं जाइ मधु–छत्ताकौं गहतु है।
वाकौं लपटांहि चहुओर मधु–मच्छिका पै,
कंबलकी ओटसौं अडंकित रहतु है।।
तैसैं समकिती सिवसत्ताकौ स्वरूप साधै,
उदैकी उपाधिकौं समाधिसी कहतु है।

Page 152 of 444
PDF/HTML Page 179 of 471
single page version

background image
1pa2 samayasAr nATak
पहिरै सहजकौ सनाह मनमैं उछाह,
ठानै सुख–राह उदवेग न लहतु है।। ३५।।
shabdArtha– samAdhi=dhyAn. sanAh=bakhtar. uchhAh=utsAh. udaveg=AkuLatA.
artha– jem koI baLavAn puruSh jangalamAn jaIne madhapUDo toDe chhe to tene
ghaNI madhamAkhIo chonTI jAy chhe, paN teNe kAmaLo oDhelo hovAthI tene temanA Dankh
lAgI shakatA nathI. tevI ja rIte samyagdraShTi jIv udayanI upAdhi rahevA chhatAn paN
mokShamArgane sAdhe chhe, temane gnAnanun svAbhAvik bakhtar prApta chhe, tethI AnandamAn rahe
chhe- upAdhijanit AkuLatA vyApatI nathI, samAdhinun kAm Ape chhe.
bhAvArtha– udayanI upAdhi samyaggnAnI jIvone nirjarAnun ja kAraN chhe tethI te
temane chAritra ane tapanun kAm de chhe, tethI temanI upAdhi paN samAdhi chhe. 3p.
gnAnI jIv sadA abandh chhe. (doharA)
ग्यानी ग्यानमगन रहै, रागादिक मल खोइ।
चित उदास करनी करै, करम बंध नहि होइ।। ३६।।
shabdArtha– mal=doSh. khoI=dUr karIne. karanI=kriyA.
artha– gnAnI manuShya rAg-dveSh-moh Adi doShone dUr karI gnAnamAn masta rahe
chhe ane shubhAshubh kriyA vairAgya sahit kare chhe, tethI tene karmabandh thato nathI. 36.
vaLI–
मोहमहातम मल हरै, धरै सुमति परकास।
मुकति पंथ परगट करै, दीपक ग्यान विलास।। ३७।।
_________________________________________________________________
ज्ञानवान् स्वरसतोऽपि यतः स्यात् सर्वरागरसवर्जनशीलः।
लिप्यते सकलकर्मभिरेषः कर्ममध्यपतितोऽपि ततो न।। १७।।

Page 153 of 444
PDF/HTML Page 180 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 1pa3
shabdArtha– sumati=sArI buddhi. mukti panth=mokShamArga.
artha– gnAnarUpI dIpak moharUpI andhakArano maL naShTa karIne subuddhino prakAsh
kare chhe ane mokShamArga batAve chhe. 37.
gnAnarUpI dIpakanI prashansA. (savaiyA ekatrIsA)
जामैं धूमकौ न लेस वातकौ न परवेस,
करम पतंगनिकौं नास करैपलमैं।
दसाकौ न भोग न सनेहकौ संजोग जामैं,
मोह अंधकारकौ वियोग जाके थलमैं।।
जामैं न तताई नहि राग रकताई रंच,
लहलहै समता समाधि जोग जलमैं।
ऐसी ग्यान दीपकी सिखा जगी अभंगरूप,
निराधार फुरी पै दुरी है पुदगलमैं।। ३८।।
shabdArtha– dhUm=dhUmADo. vAt=havA. paraves (pravesh)=pahonch. dasA=battI.
saneh (sneh)=chIkAsh, (tel vagere). tatAI=garamI. raktAI=lAlAsh.
abhang=akhanD. phurI=sphurAyamAn thaI. dUrI=dUr.
artha– jemAn jarA paN dhUmADo nathI, je pavananA jhapATAthI bujhAI jato
nathI, je ek kShaNamAtramAn karmarUpI pantagiyAnone bALI nAnkhe chhe, jemAn battInun
DhAnkaN nathI ane jemAn ghI, tel vagere Avashyak nathI, je moharUpI andhakArane maTADe
chhe, jemAn kinchit paN Anch nathI tem ja na rAganI lAlAsh chhe, jemAn samatA,
samAdhi ane yog prakAshit rahe chhe te gnAnanI akhanD jyoti svayamsiddha AtmAmAn
sphurit thaI chhe- sharIramAn nathI. 38.