Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 8,9,10,11,12,13,14,15 (Asrav Adhikar),1,2,3 (Samvar Dvar),4 (Samvar Dvar),5 (Samvar Dvar),6 (Samvar Dvar),7,10 (Samvar Dvar),11 (Samvar Dvar),3,4,5 (Nirjara Dvar),6 ; Paanchma adhikaarno saar; Samvar Dvar; Chhattha adhikaarno saar; Nirjara Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 24

 

Page 114 of 444
PDF/HTML Page 141 of 471
single page version

background image
114 samayasAr nATak
tenA phaLanI AshA nathI karatA, sansArI hovA chhatAn paN mukta kahevAy chhe, kAraN ke
siddhonI jem deh AdithI alipta chhe, teo mithyAtvathI rahit anubhav sahit chhe,
tethI gnAnIone koI Asrav sahit kahetun nathI. 7.
rAg–dveSh–moh ane gnAnanun lakShaN (doharA)
जो हितभाव सु राग है, अनहितभाव विरोध।
भ्रामिक भाव विमोह हे, निरमल भाव सु बोध।। ८।।
shabdArtha– bhrAmik=paradravyamAn ahambuddhi. nirmaL=vikAr rahit. bodh=gnAn.
artha– premano bhAv rAg, ghRuNAno bhAv dveSh, paradravyamAn ahambuddhino bhAv
moh ane traNethI rahit nirvikArabhAv samyaggnAn chhe. 8.
rAg–dveSh–moh ja Asrav chhe. (doharA)
राग विरोध विमोह मल, एई आस्रवमूल।
एई
करम बढाईकैं, करैं धरमकी भूल।। ९।।
artha– rAg-dveSh-moh e traNe AtmAnA vikAr chhe, AsravanAn kAraN chhe
ane karmabandhakarIne AtmAnun svarUp bhulAvanAr chhe. 9.
samyagdraShTi jIv nirAsrav chhe. (doharA)
जहां न रागादिक दसा, सो सम्यक परिनाम।
यातें सम्यकवंतकौ, कह्यौ निरास्रव नाम।। १०।।
artha– jyAn rAg-dveSh-moh nathI te samyakatvabhAv chhe, tethI ja samyagdraShTine
Asravarahit kahyo chhe. 10.
_________________________________________________________________
रागद्वेषविमोहानां ज्ञानिनो यदसंभवः।
तत एव न बन्धोऽस्य ते हि बन्धस्य कारणम्।। ७।।

Page 115 of 444
PDF/HTML Page 142 of 471
single page version

background image
Asrav adhikAr 11p
nirAsravI jIvono Anand (savaiyA ekatrIsA)
जे केई निकटभव्यरासी जगवासी जीव,
मिथ्यामतभेदि ग्यानभाव परिनए हैं।
जिन्हिकी सुद्रष्टिमैं न राग द्वेष मोह कहूं,
विमल विलोकनिमैं तीनौं जीति लए हैं।।
तजि परमाद घट सोधि जे निरोधि जोग,
सुद्ध उपयोगकी दसामैं मिलिगए हैं।
तेई बंधपद्धति विदारि परसंग डारि,
आपमैं भगत ह्वैकै आपरूप भए हैं।। ११।।
shabdArtha– sudraShTi=sAchun shraddhAn. vimal=ujjavaL. vilokani=shraddhAn.
paramAd=asAvadhAnI. ghaT=hRuday. sodhi=shuddha karIne. suddha upayog=vItarAgapariNati.
vidAri=dUr karIne.
artha– je koI nikaT bhavyarAshi sansArI jIv mithyAtva chhoDIne samyagbhAv
grahaN kare chhe, jemaNe nirmaL shraddhAnathI rAg-dveSh-moh traNene jItI lIdhA chhe ane je
pramAdane dUr karI, chittane shuddha karI, yogono nigrah karI shuddha upayogamAn lIn thaI
jAy chhe, te ja bandh-paramparAno nAsh karIne, paravastuno sambandh chhoDIne, potAnA
rUpamAn magna thaIne nijasvarUpane prApta thAy chhe arthAt siddha thAy chhe. 11.
_________________________________________________________________
अध्यास्य शुद्धनयमुद्धतबोधचिह्न–
मैकाग्य्रमेव कलयन्तिसदैव ये ते।
रागादिमुक्तमनसः सततं भवन्तः–
पश्यन्ति बन्धविधुरं समयस्य सारम्।। ८।।

Page 116 of 444
PDF/HTML Page 143 of 471
single page version

background image
116 samayasAr nATak
upasham ane kShayopashamabhAvonI asthiratA. (savaiyA ekatrIsA)
जेते जीव पंडित खयोपसमी उपसमी,
तिन्हकी अवस्था ज्यौं लुहारकी संडासी है।
खिन आगमांहि खिन पानीमांहि तैसैं एऊ,
खिनमैं मिथ्यात खिन ग्यानकला भासी है।।
जौलौं ग्यान रहैं तौलौं सिथिल चरन मोह,
जैसैं कीले नागकी सकतिगति नासी है।
आवत मिथ्यात तब नानारूप बंध करै,
ज्यौं उकीलै नागकी सकति परगासी है।। १२।।
shabdArtha– panDit=samyagdraShTi. khayopashamI=kShayopasham samyagdraShTi.
upasamI=upasham samyagdraShTi. eU =te. khin (kShaN)=ahIn kShaNano artha antarmuhUrta
chhe. sithil=nabaLA. kIle=mantra athavA jaDIbuTTIthI bAndhI rAkhel. nAg=sarpa.
ukIle=mantra-bandhanathI mukta. sakati(shakti)=baL. paragAsI (prakAshI)=pragaT karI.
artha– jevI rIte luhAranI sANasI koI vAr agnimAn tapelI ane koI
vAr pANImAn ThanDI hoy chhe, tevI ja rIte kShAyopashamik ane aupashamik samyagdraShTi
jIvonI dashA chhe arthAt koI vAr mithyAtvabhAv pragaT thAy chhe ane koIvAr
gnAnanI jyot jhagamage chhe. jyAn sudhI gnAn rahe chhe tyAn sudhI chAritramohanIyanI
shakti ane gati mantrathI bAndhel sApanI jem shithil rahe chhe ane jyAre
mithyAtvaras Ape chhe tyAre mantranA bandhanathI mukta sApanI pragaT thayelI shakti ane
gatinI jem anant karmono bandh vadhAre chhe.
_________________________________________________________________
*anantAnubandhInI chAr ane darshanamohanIyanI traN, e sAt prakRitiono upasham thavAthI upasham-
प्रच्युत्य शुद्धनयतः पुनरेव ये तु
रागादियोगमुपयान्ति विमुक्तबोधाः।
ते कर्मबन्धमिह बिभ्रति पूर्वबद्ध–
द्रव्यास्रवैः कृतविचित्रविकल्पजालम्।। ९।।

Page 117 of 444
PDF/HTML Page 144 of 471
single page version

background image
Asrav adhikAr 117
visheSha– *upasham samyakatvano utkRuShTane jaghanya kAL ant-rmuhUrta ane
*kShayopasham samyakatvano utkRuShTakAL +chhAsaTh sAgar ane jaghanya kAL antarmuhUrta chhe.
A banne samyakatva niyamathI naShTa thAy ja chhe tethI jyAn sudhI samyakatvabhAv rahe chhe
tyAn sudhI AtmA ek vilakShaN shAnti ane Anandano anubhav kare chhe ane jyAre
samyakatvabhAv nAsh pAmavAthI mithyAtvano uday thAy chhe tyAre AtmA potAnA
svarUpathI bhraShTa thaIne karma-paramparA vadhAre chhe.12.
ashuddhanayathI bandh ane shuddhanayathI mokSha chhe. (doharA)
यह निचोर या ग्रंथकौ, यहै परम रसपोख।
तजै सुद्धनय बंध है, गहै सुद्धनय मोख।। १३।।
shabdArtha– nichor=sAr. pokh=poShak. gahai=grahaN karavAthI. mokh=mokSha.
artha– A shAstramAn sAr vAt e ja chhe ane e ja param tattvanI poShak
chhe ke shuddhanayanI rIt chhoDavAthI bandh ane shuddhanayanI rIt grahaN karavAthI mokSha thAy
chhe. 13.
jIvanI bAhya ane antarang avasthA (savaiyA ekatrIsA)
करमके चक्रमैं फिरत जगवासी जीव,
ह्वै रह्यौ बहिरमुख व्यापत विषमता।
अंतर सुमति आई विमल बड़ाई पाई,
पुद्गलसौं प्रीति टूटी छूटी माया ममता।।
_________________________________________________________________
samyakatva thAy chhe. *anantAnubandhInI chokaDI ane mithyAtva tathA samyak mithyAtva e chha
prakRitiono anuday ane samyak prakRitino uday rahetAn kShayopasham samyaktva thAy chhe.
* anant sansAranI apekShAe A kAL paN thoDo chhe.
इदमेवात्र तात्पर्य्य हेयः शुद्धनयो न हि।
नास्ति बन्धस्तदत्यागात्तत्त्यागाद् बन्ध एव हि।। १०।।
धीरोदारमहिम्न्यनादिनिधने बोधे निबध्नन्धृतिम्
त्याज्यः शुद्धनयो न जातु कृतिभिः सर्वंकषः कर्मणाम्।
तत्रस्थाः स्वमरीचिचक्रमचिरात्संहृत्य निर्यद्वहिः
पूर्णं ज्ञानघनौघमेकमचलं पश्यन्ति शान्तं महः।। ११।।

Page 118 of 444
PDF/HTML Page 145 of 471
single page version

background image
118 samayasAr nATak
सुद्धनै निवास कीनौ अनुभौ अभ्यास लीनौ,
भ्रमभाव छांड़ि दीनौ भीनौ चित्त समता।
अनादि अनंत अविकलप अचल ऐसौ,
पद अवलंबि अवलोकै राम रमता।। १४।।
shabdArtha– bahiramukh=sharIr, viShayabhog Adi bAhya vastuono grAhak.
viShamatA=ashuddhatA. sumati =samyaggnAn. bhInau=lIn.
artha– sansArI jIv karmanA chakkaramAn bhaTakato mithyAdraShTi thaI rahyo chhe ane
tene ashuddhatAe gherI lIdho chhe. jyAre antarangamAn gnAn Upajyun, nirmaL prabhutA prApta
thaI, sharIr AdithI sneh chhUTayo, rAg-dveSh-moh chhUTayA, samatA-rasano svAd maL‌yo,
shuddhanayano sahAro lIdho, anubhavano abhyAs thayo, paryAyamAn ahambuddhi nAsh pAmI
tyAre potAnA AtmAnA anAdi anant, nirvikalpa, nityapadanun avalamban karIne
AtmasvarUpane dekhe chhe. 14.
shuddha AtmA ja samyadarshan chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जाके परगासमैं न दीसैं राग द्वेष मोह,
आस्रव मिटत नहि बंधकौ तरस है।
तिहूं काल जामै प्रतिबिंबित अनंतरूप,
आपहूं अनंत सत्ता नंततैं सरसहै।।
भावश्रुत ग्यान परवान जो विचारि वस्तु,
अनुभौ करै न जहां बानीकौ परस है।
अतुल अखंड अविचल अविनासी धाम,
चिदानंद नाम ऐसौसम्यक दरस है।। १५।।
_________________________________________________________________
रागादीनां झगिति विगमात् सर्वतोऽप्यास्रवाणां
नित्योद्योतं किमपि परमं वस्तु सम्पश्यतोऽन्तः।
स्फारस्फारैः स्वरसविसरैः प्लावयत्सर्वभावा–
नालोकान्तादचलमतुलं ज्ञानमुन्मग्नमेतत्।। १२।।

Page 119 of 444
PDF/HTML Page 146 of 471
single page version

background image
Asrav adhikAr 119
shabdArtha– paragAs=prakAsh. taras (trAs)=kaShTa. pratibimbit=jhaLake chhe.
vAnI=vachan paras=pravesh=pahonch. atul=anupam.
artha– jenA prakAshamAn rAg-dveSh-moh rahetA nathI, Asravano abhAv thAy
chhe, bandhano trAs maTI jAy chhe, jemAn samasta padArthonA trikALavartI anant guN-
paryAy jhaLake chhe ane je pote svayam anantAnant guNaparyAyanI sattA sahit chhe, evo
anupam, akhanD, achaL, nitya, gnAnanun nidhAn chidAnand ja samyagdarshan chhe.
bhAvashrutagnAn-pramANathI padArthano vichAr karavAmAn Ave to te anubhavagamya chhe ane
dravyashrut arthAt shabdashAstrathI vichAravAmAn Ave to vachanathI kahI shakAtun nathI. 1p.
e pramANe Asrav adhikAr pUrNa thayo. pa.
pAnchamA adhikArano sAr
rAg-dveSh-moh to bhAvAsrav chhe ane ashuddha AtmA dvArA kArmaNavargaNArUp
pudgalapradeshonun AkarShit thavun te dravyAsrav chhe. A dravyAsrav ane bhAvAsravathI rahit
samyaggnAn chhe. samyagdarshanano uday thatAn ja jIvanun vartamAn gnAn samyaggnAn kahevAy
chhe, A samyaggnAnanI dashAmAn Asravano abhAv chhe. samyaggnAnI avratI paN kem na
hoy, topaN temane Asrav nathI thato, enun kAraN e chhe ke antarangamAn
samyagdarshanano uday thavAthI teo sharIr AdimAn ahambuddhi rAkhatA nathI ane viShay
AdimAn tallIn thatA nathI. joke bAhyadraShTithI lokonA jovAmAn mithyAdraShTi jIvo
ane avratI samyagdraShTionA viShay-bhog, parigrah-sangrah AdinI pravRutti
ekasarakhI dekhAy chhe parantu bannenA pariNAmomAn moTo taphAvat hoy chhe,
agnAnIonI shubh-ashubh kriyA phaLanI abhilAShA sahit hoy chhe ane gnAnI
jIvonI shubhAshubh kriyA phaLanI abhilAShAthI rahit hoy chhe, tethI agnAnIonI
kriyA Asravanun kAraN ane gnAnIonI kriyA nirjarAnun kAraN thAy chhe. gnAn-
vairAgyano evo ja mahimA chhe. jevI rIte rogI abhiruchi na hovA chhatAn paN
auShadhinun sevan kare chhe ane ghaNA loko shokh mATe sharabat, murabbA vagere chAkhe
chhe, tevI ja rIte gnAnIonA udayanI baLajorIthI Asakti rahit bhogavel
bhogomAn ane moj mATe gRuddhi-sahit agnAnIonA bhogomAn

Page 120 of 444
PDF/HTML Page 147 of 471
single page version

background image
120 samayasAr nATak
moTo taphAvat chhe.
Asravanun thavun teramA guNasthAn sudhI yogonI pravRutti hovAthI rahe chhe ane
chothA guNasthAnamAn to sitter prakRitiono bandh kahyo chhe, vaLI samyagdraShTi jIvone
avratanI dashAmAn je nirAsrav kahyA chhe teno abhiprAy e chhe ke anant sansAranun mUL
kAraN mithyAtva ane tenI sAthe anubandh karanArI anantAnubandhI chokaDIno uday
samyakatvanI dashAmAn raheto nathI tethI mithyAtva ane anantAnubandhI janit
ekatALIs prakRitiono to samvar ja rahe chhe, bAkInI prakRitiono bahu ja ochhA
anubhAg athavA sthitivALo bandh thAy chhe ane guNashreNi nirjarA sharU thAy chhe
tethI agnAnInA sitter kroDAkroDI sAgar-pramAN ane tIvratam anubhAganI sAme
gnAnIno A bandh koI gaNatarImAn nathI, tethI gnAnIone nirAsrav kahyA chhe.
vAstavamAn mithyAtva ja Asrav chhe ane te samyakatvanA udayamAn nathI rahetun. Asrav
vibhAv-pariNati chhe, pudgalamay chhe, pudgalajanit chhe, AtmAno nij-svabhAv
nathI, em jANIne gnAnIo potAnA svarUpamAn vishrAm le chhe ane atul, akhanD,
avichaL, avinAshI, chidAnandarUp samyagdarshanane nirmaL kare chhe.

Page 121 of 444
PDF/HTML Page 148 of 471
single page version

background image


samvar dvAr
(6)
pratignA (doharA)
आस्रवकौ अधिकार यह, कह्यौ जथावत जेम।
अब संवर वरनन करौं, सुनहु भविक धरि प्रेम।। १।।
shabdArtha– Asrav=bandhanun kAraN. jathAvat=jevun joIe tevun samvar=Asravano
nirodh. varanan=kathan.
artha– AsravanA adhikAranun yathArtha varNan karyun, have samvaranun svarUp kahun chhun,
te he bhavyo! tame premapUrvak sAmbhaLo. 1.
gnAnarUp samvarane namaskAr (savaiyA ekatrIsA)
आतमकौ अहित अध्यातमरहित ऐसौ,
आस्रव महातम अखंडअंडवत है।
ताकौ विसतार गिलिबेकौं परगट भयौ,
ब्रहमंडकौ विकासी ब्रहमंडवत है।।
जामैं सब रूप जो सबमैं सबरूपसौ पै,
सबनिसौं अलिप्त आकास–खंडवतहै।
सोहै ग्यानभान सुद्ध संवरकौ भेष धरै,
ताकी रुचि–रेखकौ हमारी दंडवत है।। २।।
shabdArtha– ahit=bUrun karanAr. adhyAtam=Atma-anubhav. mahAtam=ghor
_________________________________________________________________
आसंसारविरोधिसंवरजयैकान्तावलिप्तास्रव–
न्यक्कारात्प्रतिलब्धनित्यविजयं सम्पादयत्संवरम्।
व्यावृत्तं पररूपतो नियमितं सम्यक्स्वरूपे स्फुर–
ज्ज्योतिश्चिन्मयमुज्ज्वलं निजरसप्राग्भारमुज्जृन्म्भते।। १।।

Page 122 of 444
PDF/HTML Page 149 of 471
single page version

background image
122 samayasAr nATak
andhakAr. akhanD=pUrNa. anDavat=anDAkAr. visatAr=phelAvo. gilivekaun=gaLI javAne
mATe. brahamanD (brahmAnD)=traN lok. vikAs=ajavALun. alipta=alag. AkAs-
khanD=AkAshano pradesh. bhAn (bhAnu)=sUrya. ruchi-rekh=kiraNarekhA, prakAsh.
danDavat=pramAN.
artha– je AtmAno ghAtak chhe ane Atma-anubhavathI rahit chhe evo
AsravarUp mahA andhakAr akhanD InDAnI jem jagatanA badhA jIvone gherI rahel chhe.
teno nAsh karavAne mATe traN lokamAn phelAtA sUrya jevo jeno prakAsh chhe ane jemAn
sarva padArtho pratibimbit thAy chhe ane pote te badhA padArthonA AkArarUp thAy chhe
*,
topaN AkAshanA pradeshanI jem temanAthI alipta rahe chhe, te gnAnarUpI sUrya shuddha
samvaranA veshamAn chhe, tenA prakAshane amArA praNAm chhe. 2.
bhedavignAnanun mahattva (savaiyA ekatrIsA)
सुद्ध सुछंद अभेद अबाधित,
भेद–विग्यान सुतीछन आरा।
अंतरभेद सुभाव विभाऊ,
करै जड़–चेतनरूप दुफारा।।
सो जिन्हके उरमैं उपज्यौ,
न रुचै तिन्हकौं परसंग–सहारा।
आतमकौ अनुभौ करि ते,
हरखैं परखैं परमातम–धारा।। ३।।
shabdArtha– suddha (shuddha)=nirvikAr. suchhand (svachchhand)=svatantra. abhed=bhed
rahit-ek. abAdhit=bAdhA rahit. sutIchhan (sutIkShNa)=atishay tIkShNa.
ArA=karavat. duphArA=bebhAg.
_________________________________________________________________
* ‘gnAyak gneyAkAr’ athavA ‘gneyAkAr gnAnanI pariNati’ e vyavahAr-vachan chhe.
चैद्रूप्यं जडरूपतां च दधतोः कृत्वा विभागं द्वयो–
रन्तर्दारुणदारुणेन परितो ज्ञानस्य रागस्य च।
भेदज्ञानमुदेत्ति निर्मलमिदं मोदध्वमध्यासिताः
शुद्धज्ञानघनौघमेकमधुना सन्तो द्वितीयच्युताः।। २।।

Page 123 of 444
PDF/HTML Page 150 of 471
single page version

background image
samvar dvAr 123
artha– shuddha, svatantra, ekarUp, nirAbAdh, bhedavignAnarUp tIkShNa karavat andar
praveshIne svabhAv-vibhAv ane jaD-chetanane judA judA karI nAkhe chhe. te
bhedavignAn jemanA hRudayamAn utpanna thayun chhe temane sharIr Adi par vastuno Ashray
ruchato nathI, teo Atma-anubhav karIne prasanna thAy chhe ane paramAtmAnun svarUp
oLakhe chhe.
bhAvArtha– gnAn parabhAvathI rahit chhe tethI shuddha chhe, nij-paranun svarUp
batAve chhe tethI svatantra chhe, emAn koI par vastuno mel nathI tethI ek chhe, nay-
pramANanI emAn bAdhA nathI. tethI abAdhit chhe. A bhedavignAnanI tIkShNa karavat
jyAre andar pravesh kare chhe tyAre svabhAv-vibhAvanun pRuththakaraN karI nAkhe chhe ane
jaD-chetanano bhed batAve chhe. tethI bhed-vignAnIonI ruchi paradravyamAnthI khasI jAy
chhe. teo dhan, parigrah, AdimAn rahe topaN khUb AnandathI paramatattvanI parIkShA
karIne Atmik rasano Anand le chhe. 3.
samyakatvathI samyaggnAn ane AtmasvarUpanI prApti (savaiyA tevIsA)
जो कबहुं यह जीव पदारथ,
औसर पाइ मिथ्यात मिटावे।
सम्यक धार प्रबाह बहै गुन,
ज्ञान उदै मुख ऊरध धावै।।
तो अभिअंतर दर्वित भावित,
कर्मकलेस प्रवेस न पावै।
आतम साधि अध्यातमके पथ,
पूरन ह्वै परब्रह्म कहावै।। ४।।
shabdArtha– kabahUn=koIvAr. ausar (avasar)=moko. prabAh=vaheN. Uradh=
_________________________________________________________________
यदि कथमपि धारावाहिना बोधनेन
ध्रुवमुपलभमानः शुद्धमात्मानमास्ते।
तदयमुदयदात्माराममात्मानमात्मा
परपरिणतिरोधाच्छुद्धमेवाभ्युपैति।। ३।।

Page 124 of 444
PDF/HTML Page 151 of 471
single page version

background image
124 samayasAr nATak
Unche. dhAvai=doDe. abhiantar=(abhyantar)=antarangamAn. darvitakarma=gnAnAvaraNIy
Adi dravyakarma. bhAvit karma=rAg-dveSh-moh Adi bhAvakarma. kalesh=dukh.
praves=pahonch. path=mArga. pUran=pUrNa. parabrahma=paramAtmA.
artha– jyAre koI vAr A jIvapadArtha avasar pAmIne mithyAtvano nAsh
kare chhe ane samyakatva jaLanA pravAhamAn vahIne gnAnaguNanA prakAshamAn Unche chaDhe chhe
tyAre tenA antarangamAn dravyakarma ane bhAvakarmanun dukh kAI asar karatun nathI. te
AtmashuddhinA sAdhan evA anubhavanA mArgamAn lAgIne paripUrNa avasthAne prApta
thAy chhe. tene ja paramAtmA kahe chhe.
bhAvArtha– anant sansAramAn paribhramaN karato jIv koIvAr kALalabdhi,
darshanamohanIyano anuday ane guru-upadesh Adino avasar pAmIne tattvashraddhAn kare
chhe tyAre dravyakarmo athavA bhAvakarmonI shakti shithil thaI jAy chhe ane anubhavanA
abhyAsathI unnati karatAn karatAn karmabandhanathI mukta thaIne Urdhvagaman kare chhe arthAt
siddhagatine pAme chhe. 4.
samyagdraShTino mahimA (savaiyA tevIsA)
भेदि मिथ्यात सु वेदि महारस,
भेद–विज्ञान कला जिन्ह पाई।
जो अपनी महिमा अवधारत,
त्याग करैं उरसौंज पराई।
उद्धत रीति फुरी जिन्हके घट,
होत निरंतर जोति सवाई।
ते मतिमान सुवर्न समान,
लगै तिन्हकौं न सुभासुभ काई।। ५।।
_________________________________________________________________
निजमहिमरतानां भेदविज्ञानशक्त्या
भवति नियतमेेषां शुद्धतत्त्वोपलम्भः।
अचलितमखिलान्यद्रव्यदूरेस्थितानां
भवति सति च तस्मिन्नक्षयः कर्ममोक्षः।। ४।।

Page 125 of 444
PDF/HTML Page 152 of 471
single page version

background image
samvar dvAr 12p
shabdArtha– bhedi=naShTa karIne. vedi=jANIne. mahAras=AtmAnubhavanun amRut
avadhArat=grahaN karato. uddhat=chaDhatI. phurI (skurit)=pragaT. suvarna=sonun.
kAI=maL.
artha– jemaNe mithyAtvano vinAsh karIne ane samyakatvano amRut ras
chAkhIne gnAnajyoti pragaT karI chhe, potAnA nijaguN-darshan. gnAn, chAritra grahaN
karyA chhe, hRudayamAnthI paradravyonI mamatA chhoDI dIdhI chhe ane deshavrat, mahAvratAdi UnchI
kriyAonun grahaN karIne gnAnajyotinI savAI vRuddhi karI chhe, te vidvAno suvarNa
samAn chhe; temane shubhAshubh karmamaL lAgato nathI. pa.
bhedagnAn, samvar–nirjarA ane mokShanun kAraN chhe. (aDilla chhand)
भेदग्यान संवर–निदान निरदोष है।
संवरसौं निरजरा, अनुक्रम मोषहै।।
भेदग्यान सिवमूल, जगतमहि मानिये।
जदपि हेय है तदपि, उपादेय जानिये।। ६।।
shabdArtha– nidAn=kAraN. niradoSh=shuddha. nirajarA=karmonun ekadesh kharavuen
anukram=krame krame. siv=mokSha. mUl=mULiyun. hey=chhoDavA yogya. upAdey=grahaN
karavA yogya.
artha– lokamAn bhedavignAn nirdoSh chhe, samvaranun kAraN chhe; samvar nirjarAnun
kAraN chhe ane nirjarA mokShanun kAraN chhe. tethI unnatinA kramamAn bhedavignAn ja
paramparAe mokShanun kAraN chhe. joke te tyAjya chhe topaN upAdey chhe.
bhAvArtha– bhedavignAn AtmAnun nijasvarUp nathI tethI mokShanun paramparA kAraN
chhe, mUL kAraN nathI. parantu tenA vinA mokShanA asal kAraN samyakatva, samvar,
nirjarA thatAn nathI tethI pratham avasthAmAn upAdey chhe ane kArya thatAn kAraN-kalAp
prapanch ja hoy chhe tethI shuddha AtmasvarUpanI prApti thatAn hey chhe. 6.
_________________________________________________________________
सम्पद्यते संवर एव साक्षाच्छुद्धात्मतत्त्वस्य किलोपलम्भात्।
स भेदविज्ञानत एव तस्मात्तद्भेदविज्ञानमतीव
भाव्यम्।। ५।।

Page 126 of 444
PDF/HTML Page 153 of 471
single page version

background image
126 samayasAr nATak
AtmasvarUpanI prApti thatAn bhedagnAn hey chhe (doharo)
भेदग्यान तबलौं भलौ, जबलौं मुकति न होइ।
परम जोति परगट जहां, तहां न विकलप कोइ।। ७।।
shabdArtha– tabalau= tyAn sudhI. bhalau=sArun. param joti=utkRuShTa gnAn. paragaT
(pragaT)=prakAshit.
artha– bhedavignAn tyAn sudhI ja prashansanIy chhe jyAn sudhI mokSha arthAt
shuddhasvarUpanI prApti na thAy ane jyAn gnAnanI utkRuShTa jyoti prakAshamAn chhe tyAn
koI paN vikalpa nathI. (bhedavignAn to raheshe ja kevI rIte?) 7.
bhedagnAn paramparA mokShanun kAraN chhe. (chopAI)
भेदज्ञान संवर जिन्ह पायौ।
सो चेतन सिवरूप कहायौ।।
भेदग्यान जिन्हके घट नांही।
ते जड़ जीव बंधैं घट मांही।। ८।।
shabdArtha– chetan=AtmA. sivarUp=mokSharUp. ghaT=hRuday.
artha– je jIvoe bhedavignAnarUp samvar prApta karyo chhe teo mokSharUp ja
kahevAy chhe, ane jenA hRudayamAn bhedavignAn nathI te mUrkha jIvo sharIr AdithI bandhAy
chhe. 8.
bhedagnAnathI AtmA ujjavaL thAy chhe. (doharA)
भेदग्यान साबू भयौ, समरस निरमल नीर।
धोबी
अंतर आतमा, धोवै निजगुन चीर।। ९।।
shabdArtha– samaras=samatAbhAv. nIr=pANI. antar AtamA=samyagdraShTi.
chIr=kapaDAn.
_________________________________________________________________
भावयेद्भेदविज्ञानमिदमच्छिन्नधारया।
तावद्यावत्पराच्च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते।। ६।।
भेदविज्ञानतः सिद्धाः सिद्धा ये किल केचन।
अस्येवाभावतो बद्धा बद्धा ये किलकेचन।। ७।।

Page 127 of 444
PDF/HTML Page 154 of 471
single page version

background image
samvar dvAr 127
artha– samyagdraShTirUp dhobI, bhedavignAnarUp sAbu ane samatArUp nirmaL
jaLathI AtmaguNarUp vastrane sAph kare chhe. 9.
bhedavignAnanI kriyAmAn draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसे रजसोधा रज सोधिकैं दरब काढ़ै,
पावक कनक काढ़ि दाहत उपलकौं।
पंकके गरभमैं ज्यौं डारिये कतक फल,
नीर करैउज्जल नितारि डारै मलकौं।।
दधिकौ मथैया मथि काढ़ै जैसे माखनकौं
राजहंस जैसैं दूध पीवै त्यागि जलकौं।
तैसैं ग्यानवंत भेदग्यानकी सकति साधि,
वेदै निजसंपति उछेदै पर–दलकौं।। १०।।
shabdArtha– raj=dhUL. drarab (dravya)=sonun, chAndI. pAvak=agni. kanak =sonun.
dAhat=bALe chhe. upal=patthar. pank=kAdav. garabh=andar. katak phal=nirmaLI.
vedai=anubhav kare. uchhedai (uchchhedai)=tyAg kare. par-dal=AtmA sivAy nA bIjA
padArtho.
artha– jevI rIte dhULadhoyo dhUL shodhIne sonun-chAndI grahaN kare chhe, agni
dhAtune gALIne sonun judun paDe chhe, kAdavamAn nirmaLI nAkhavAthI te pANIne sAph karIne
mel dUr karI de chhe, dahInnun manthan karanAr dahIn mathIne mAkhaN kADhI le chhe, hans dUdh
pI le chhe ane pANI chhoDI de chhe; tevI ja rIte gnAnIo bhedavignAnanA baLathI
Atma-sampadA grahaN kare chhe ane rAg-dveSh Adi athavA pudgalAdi
_________________________________________________________________
भेदज्ञानोच्छलनकलनाच्छुद्धतत्त्वोपलम्भा–
द्रागग्रामप्रलयकरणात्कर्म्मणां संवरेण।
बिभ्रत्तोषं परमममलालोकमम्लानमेकं
ज्ञानं ज्ञाने नियतमुदितं शाश्चतोद्योतमेतत्।। ८।।
इति संबराधिकारः।। ६।।

Page 128 of 444
PDF/HTML Page 155 of 471
single page version

background image
128 samayasAr nATak
parapadArthone tyAgI de chhe. 10.
mokShanun mUL bhedavignAn chhe. (chhappA chhand)
प्रगटि भेदविग्यान, आपगुन परगुन जानै।
पर परनति परित्याग,सुद्ध अनुभौ थिति ठानै।।
करि अनुभौ अभ्यास, सहज संवर परगासै।
आस्रव द्वार निरोधि, करमघन–तिमिर विनासै।।
छय करि विभाव समभाव भजि,
निरविकलप निज पद गहै।
निर्मल विसुद्धि सासुत सुथिर
परम अतींद्रिय सुखलहै।। ११।।
shabdArtha– parityAg=chhoDIne. thiti ThAnai=sthir kare. paragAsai
(prakAshai)=pragaT kare. nirodhi=rokIne. timir=andhakAr. samabhAv=samatAbhAv.
bhaji=grahaN karIne. sAsut (shAshvat)=svayamsiddha. suthir=achaL. atIndriy=je
Indriy-gochar na hoy te.
artha– bhedavignAn AtmAnA ane paradravyonA guNone spaShTa jANe chhe,
paradravyomAnthI potApaNun chhoDIne shuddha anubhavamAn sthir thAy chhe ane teno abhyAs
karIne samvarane pragaT kare chhe, AsravadvArano nigrah karIne karmajanit mahA andhakAr
naShTa kare chhe, rAg-dveSh Adi vibhAv chhoDIne samatAbhAv grahe chhe ane vikalparahit
potAnun pad prApta kare chhe tathA nirmaL, shuddha, anant, achaL ane param atIndriy
sukh prApta kare chhe. 11.

Page 129 of 444
PDF/HTML Page 156 of 471
single page version

background image
samvar dvAr 129
chhaThThA adhikArano sAr
pUrva adhikAramAn kahetA AvyA chhIe ke mithyAtva ja Asrav chhe, tethI
Asravano nirodh arthAt samyakatva te samvar chhe. A samvar nirjarAnun ane anukrame
mokShanun kAraN chhe. jyAre AtmA svayambuddhithI athavA shrIgurunA upadesh AdithI
AtmA-anAtmAnun bhedavignAn athavA svabhAv-vibhAvanI oLakhAN kare chhe tyAre
samyagdarshanaguN pragaT thAy chhe. svane sva ane parane par jANavun enun ja nAm
bhedavignAn chhe, ene ja sva- parano vivek kahe chhe. ‘tAsu gnAnakau kAran sva-par
vivek bakhAnau’ arthAt bhedavignAn samyagdarshananun kAraN chhe. jevI rIte kapaDAn sAph
karavAmAn sAbu sahAyak bane chhe tevI ja rIte samyagdarshananI utpattimAn bhedavignAn
sahAyak thAy chhe ane jyAre kapaDAn sAph thaI jAy tyAre sAbunun kAI kAm rahetun
nathI ane sAbu hoy to ek bhAr ja lAge chhe; tevI ja rIte samyagdarshan thayA
pachhI jyAre sva-paranA vikalpanI AvashyakatA nathI rahetI tyAre bhedavignAn hey ja
hoy chhe. bhAv e chhe ke bhedavignAn pratham avasthAmAn upAdey chhe ane samyagdarshan
nirmaL thayA pachhI tenun kAI kAm nathI, hey chhe. bhedavignAn joke hey chhe topaN
samyagdarshananI prAptinun kAraN hovAthI upAdey chhe, tethI svaguN ane paraguNanI
oLakhAN karIne par-pariNatithI virakta thavun joIe ane shuddha anubhavano
abhyAs karIne samatAbhAv grahaN karavo joIe.

Page 130 of 444
PDF/HTML Page 157 of 471
single page version

background image

nirjarA dvAr
(7)
pratignA (doharA)
वरनी संवरकी दसा, जथा जुगति परवांन।
मुकति वितरनी निरजरा, सुनहु भविक धरि कान।। १।।
shabdArtha– jathA jugati paravAnn=jevun AgamamAn kahyun chhe tevun.
vitaranI=ApanArI.
artha– jevun AgamamAn samvaranun kathan chhe tevun varNan karyun. he bhavyo! have mokSha
ApanAr nirjarAnun kathan kAn daIne sAmbhaLo. 1.
mangaLAcharaN (chopAI)
जो संवरपद पाइ अनंदै।
सो पूरवकृत कर्म निकंदै।।
जो अफंद ह्वै बहुरि न फंदै।
सो निरजरा बनारसि बंदै।। २।।
shabdArtha– anandai=prasanna thAy. nikandai=naShTa kare. bahuri=vaLI. phande=gunchavAy.
artha– je samvaranI avasthA prApta karIne Anand kare chhe, je pUrve bAndhelAn
karmono nAsh kare chhe, je karmanI jALamAnthI chhUTIne pharI phasAto nathI, te nirjarAbhAvane
panDit banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. 2.
_________________________________________________________________
रागाद्यास्रवरोधतो निजधुरां धृत्वा परः संवरः
कर्मागामि समस्तमेव भरतो दूरान्निरुन्धन्, स्थितः।
प्राग्बद्धं तु तदेव दग्धुमधुना व्याजृम्भते निर्जरा
ज्ञानज्योतिरपावृतं न हि यतोरागादिभिर्मूर्च्छति।। १।।

Page 131 of 444
PDF/HTML Page 158 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 131
gnAn–vairAgyanA baLathI shubhAshubh kriyAothI paN bandh thato nathI.
(doharA)
महिमा सम्यकज्ञानकी, अरु विरागबल जोइ।
क्रिया करत फल भुंजतैं, करम बंध नहि होइ।। ३।।
shabdArtha– mahimA=prabhAv. aru=ane. bhunjatain=bhogavatA.
artha– samyaggnAnanA prabhAvathI ane vairAgyanA baLathI shubhAshubh kriyA karavA
chhatAn ane tenun phaL bhogavavA chhatAn paN karmabandh thato nathI. 3.
bhog bhogavavA chhatAn paN gnAnIone karmakAlimA lAgatI nathI.
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं भूप कौतुक सरूप करै नीच कर्म,
कौतुकी कहावै तासौं कौन कहै रंकहै।
जैसैं विभचारिनी विचारै विभचार वाकौ,
जारहीसौं प्रेम भरतासौं चित्त बंकहै।।
जैसैं धाइ बालक चुँघाइ करै लालिपालि,
जानै ताहि औरकौ जदपि वाकै अंक है।
तैसैं ग्यानवंत नाना भांति करतूति ठानै,
किरियाकौं भिन्न मानैयाते निकलंक है।। ४।।
shabdArtha– bhUp=rAjA. kautuk=khel. nIch karma=halakun kAm. rank=kangAl.
vAkau=tenun. jAr (yAr) mitra. bharatA =pati. bank=vimukh. chunghAI=pivaDAvIne.
lAlipAli=lAlanapAlan. ank=god. nikalank=nirdoSh.
artha– jevI rIte rAjA khelarUp halakun kAm*kare to paN te khelADI puruSh
kahevAy chhe, tene koI garIb nathI kahetun athavA jevI rIte vyabhichAriNI strI
_________________________________________________________________
* gadheDA upar chaDhavun vagere.
तज्ज्ञानस्यैव सामर्थ्यंविरागस्यैव वा किल।
यत्कोऽपि कर्मभिः कर्म भुञ्जानोऽपि न बध्यते।। २।।

Page 132 of 444
PDF/HTML Page 159 of 471
single page version

background image
132 samayasAr nATak
patinI pAse rahe topaN tenun chitta yAramAn ja rahe chhe-pati upar prem raheto nathI
athavA jevI rIte dhAv bALakane dUdh pIvaDAve, lAlan-pAlan kare, ane godamAn le
chhe topaN tene bIjAno jANe chhe, tevI ja rIte gnAnI jIv udayanI preraNAthI
*
jAtajAtanI shubhAshubh kriyA kare chhe parantu te kriyAne AtmasvabhAvathI bhinna
karmajanit mAne chhe, tethI samyaggnAnI jIvane karmakAlimA lAgatI nathI. 4. vaLI,
जैसैं निसि वासर कमल रहै पंकहीमैं,
पंकज कहावै पै न वाकै ढिग पंकहै।
जैसैं मंत्रवादी विषधरसौं गहावै गात,
मंत्रकी सकति वाकै विना–विष डंक है।।
जैसैं जीभ गहै चिकनाई रहै रूखे अंग,
पानीमैं कनक जैसैं काईसौंअटंकहै।
तैसैं ग्यानवंत नानभांति करतूति ठानै,
किरियाकौ भिन्न मानै यातै निकलंकहै।। ५।।
shabdArtha– nisi (nishi)=rAtri. vAsar=divas. pank=kAdav. pankaj=kamaL.
viShadhar=sAp. gAt=sharIr. kAI= kAT.aTank=rahit.
artha– jem kamaL kAdavamAn utpanna thAy chhe ane rAt-divas kAdavamAn rahe chhe
parantu tenA upar kAdav chonTato nathI athavA jem mantravAdI potAnA sharIr upar sAp
dvArA Dankh devaDAve chhe paN mantranI shaktithI tenA upar viSh chaDatun nathI athavA jem
jIbh chIkaNA padArtha khAy chhe paN chIkaNI thatI nathI, lUkhI rahe chhe athavA jem
sonun pANImAn paDayun rahe topaN tenA par kAT lAgato nathI; tevI ja rIte gnAnI
jIv udayanI preraNAthI jAtajAtanI shubhAshubh kriyAo kare chhe. parantu tene
AtmasvabhAvathI bhinna karmajanit mAne chhe tethI samyaggnAnI jIvane karmakAlimA
lAgatI nathI. pa.
_________________________________________________________________
* gRuhavAsI tIrthankar, bharat chakravartI, rAjA shreNik vagerenI jem.

Page 133 of 444
PDF/HTML Page 160 of 471
single page version

background image
nirjarA dvAr 133
vairAgyashaktinun varNan (soraThA)
पूर्व उदै सनबंध, विषै भोगवै समकिती।
करै न नूतन बन्ध, महिमा ग्यान विरागकी।। ६।।
artha– samyagdraShTi jIv pUrve bAndhelA karmonA udayathI viShay Adi bhogave chhe
paN karmabandh thato nathI, e gnAn ane vairAgyano prabhAv chhe. 6.
gnAn–vairAgyathI mokShanI prApti chhe. (savaiyA ekatrIsA)
सम्यकवंत सदा उर अंतर,
ग्यान विराग उभै गुन धारै।।
जासु प्रभाव लखै निज लच्छन,
जीव अजीव दसा निखारै।।
आतमकौ अनुभौ करि ह्वै थिर,
आप तरै अर औरनि तारै।
साधि सुदर्व लहै सिव सर्म,
सु कर्म–उपाधि विथा वमि डारै।। ७।।
shabdArtha– ur=hRuday. prabhAv=pratApathI. niravArai=nirNay kare.
aurani=bIjAone. sudravya (svadravya)=Atmatattva. sarma(sharma)=Anand.
upAdhi=dvandva-phand. vyathA=kaShTa. vami DArai=kADhI nAkhe chhe.
artha– samyagdraShTi jIv sadaiv antakaraNamAn gnAn ane vairAgya banne guN
dhAraN kare chhe jenA pratApathI nij AtmasvarUpane dekhe chhe ane jIv-ajIv tattvono
_________________________________________________________________
नाश्नुते विषयसेवनेऽपि यत्स्वं फलं विषयसेवनस्य ना।
ज्ञानवैभवविरागताबलात्सेवकोऽपि तदसावसेवकः।। ३।।
सम्यग्द्रष्टेर्भवति नियतं ज्ञानवैराग्यशक्तिः
स्वं वस्तुत्वं कलयितुमयं स्वान्यरूपाप्तिमुक्त्या।
यस्माज्ज्ञात्वा व्यतिकरमिदं तत्त्वतः स्वं परं च
स्वस्मिन्नास्ते विरमति परात्सर्वतो रागयोगात्।। ४।।