Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Punya Pap Ekatva Dvar; Gatha: 1-16 (Punya Pap Ekatva Dvar),3 (Asrav Adhikar),6 (Asrav Adhikar),7 (Asrav Adhikar); Chotha adhikaarno saar; Asrav Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 24

 

Page 94 of 444
PDF/HTML Page 121 of 471
single page version

background image
94 samayasAr nATak
kArmANavargaNAo bharelI chhe, A kArmANavargaNAomAn evI shakti chhe ke AtmAnA
rAg-dveShanun nimitta pAmIne te karmarUp thaI jAy chhe. tethI spaShTa chhe ke gnAnAvaraNIy
Adi karma pudgal rUp chhe, achetan chhe, pudgal ja eno kartA chhe-AtmA nahi, hA,
rAg-dveSh-moh AtmAnA vikAr chhe. e AtmA-janit chhe athavA pudgal-janit chhe
enun bRuhad dravyasangrahamAn ghaNun sArun samAdhAn karyun chhe, te A rIte chhe ke -jem
santAnane na to ekalI mAtAthI ja utpanna karI shakIe ane na ekalA pitAthI
utpanna karI shakIe, parantu bannenA sanyogathI santAnanI utpatti chhe, tevI ja rIte
rAg-dveSh-moh na to ekalo AtmA upajAve chhe ane na ekalun pudgal paN
upajAve chhe. jIv ane pudgal bannenA sanyogathI rAg-dveSh-moh bhAvakarmanI utpatti
chhe. jo ekalA pudgalathI rAg-dveSh utpanna thAy to kalam, kAgaL, InT, paththar
AdimAn paN rAg-dveSh-moh hot, jo ekalA AtmAthI utpanna thAy to siddha
AtmAmAn paN rAg-dveSh hot. visheSh lakhavAthI shun ? rAg-dveSh-moh pudgal ane
AtmA bannenA sanyogathI chhe, jIv-pudgal paraspar ekabIjAne mATe nimitta-
naimittik chhe, parantu A granth nishchayanayano chhe tethI ahIn rAg-dveSh-mohane pudgal-
janit batAvyA chhe. e AtmAnun nijasvarUp nathI. evI ja rIte shubhAshubh kriyA
paudgalik karmonA udayathI jIvamAn thAy chhe, tethI kriyA paN pudgal-janit chhe.
sArAnsh e ke shubhAshubh karma athavA shubhAshubh kriyAne AtmAnAn mAnavAn ane te
banneno kartA jIvane TharAvavo e agnAn chhe. AtmA to potAnA chidbhAv karma ane
chaitanya kriyAno kartA chhe ane pudgal karmono kartA pudgal ja chhe. mithyAtvanA
udayathI jIv shAtA-ashAtA Adi karma ane dayA, dAn, pUjA athavA viShay-kaShAyAdi
shubhAshubh kriyAmAn ahambuddhi kare chhe ke mArAn karma chhe, mArI kriyA chhe, A mithyAbhAv
chhe, bandhanun kAraN chhe, bandh-paramparAne vadhAre chhe ane shubhAshubh kriyAmAn ahambuddhi na
karavI arthAt potAnI na mAnavI ane temAn tanmay na thavun-e samyaksvabhAv chhe-
nirjarAnun kAraN chhe.

Page 95 of 444
PDF/HTML Page 122 of 471
single page version

background image

puNya–pAp ekatva dvAr
(4)
pratignA (doharA)
करता किरिया करमकौ, प्रगट बखान्यौ मूल।
अब बरनौं अधिकार यह, पाप पुन्न समतूल।। १।।
shabdArtha– pragaT=spaShTa. bakhAnyau=varNan karyun. baranaun=kahun chhun.
samatUl=samAnatA.
artha– kartA, kriyA ane karmanun spaShTapaNe rahasya varNavyun. have pAp-puNyanI
samAnatAno adhikAr kahun chhun. 1.
mangaLAcharaN (kavitA mAtrik)
जाके उदै होत घट–अंतर,
बिनसै मोह–महातम–रोक।
सुभ अरु असुभ करमकी दुविधा,
मिटै सहज दीसै इक थोक।।
जाकी कला होत संपूरन,
प्रतिभासै सब लोक अलोक।
सो प्रबोध–ससि निरखि बनारसि,
सीस नवाइ देत पग धोक।। २।।
shabdArtha– moh-mahAtam=moharUpI ghor andhakAr. duvidhA=bhed. Ik thok=ek
ja. prabodh-sasi=kevaLagnAnarUp chandramAn. pag dhok=charaN vandan
artha– jeno uday thatAn hRudayamAnthI moharUpI mahA andhakAr naShTa thaI jAy
_________________________________________________________________
तदथ कर्म शुभाशुभभेदतो द्वितयतां गतमैक्यमुपानयन्।
ग्लपितनिर्भरमोहरजा
अयं स्वयमुदेत्यवबोधसुधाप्लवः।। १।।

Page 96 of 444
PDF/HTML Page 123 of 471
single page version

background image
96 samayasAr nATak
chhe ane shubhakarma sArun chhe athavA ashubhakarma kharAb chhe, e bhed maTIne banne
ekasarakhA bhAsavA lAge chhe, jenI pUrNa kaLAnA prakAshamAn lok-alok badhun jhaLakavA
lAge chhe, te kevaLagnAnarUp chandramAnun avalokan karIne pt.. banArasIdAsajI mastak
namAvIne vandan kare chhe. 2.
puNya–pApanI samAnatA (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं काहू चंडाली जुगल पुत्र जनें तिनि,
एक दीयौबांभनकै एक घर राख्यौ है।
बांभन कहायौ तिनि मद्य मांस त्याग कीनौ,
चंडाल कहायौ तिनि मद्य मांस चाख्यौ है।।
तैसैं एक वेदनी करमके जुगल पुत्र,
एक पाप एक पुन्न नाम भिन्न भाख्यौ है।
दुहूं मांहि दौरधूप दोऊ कर्मबंधरूप,
यातैं ग्यानवंतनहि कोउ अभिलाख्यौ है।। ३।।
shabdArtha– jugal=be. bAmbhan=brAhmaN. bhinna=judA. bhAkhyau=kahyA.
dauradhUp=bhaTakavun. abhilAkhyau=Ichchhayun.
artha– jevI rIte koI chanDALaNIne be putra thayA, temAnthI teNe ek putra
brAhmaNane Apyo ane ek potAnA gharamAn rAkhyo. je brAhmaNane Apyo te brAhmaN
kahevAyo ane madya-mAnsano tyAgI thayo, paN je gharamAn rahyo te chanDAL kahevAyo
ane madya-mAnsano bhakShak thayo. tevI ja rIte ek vedanIy karmanA pAp ane puNya
bhinna bhinna nAm vALA be putra chhe, te bannemAn sansAranun bhaTakavun chhe ane banne
bandh-paramparAne vadhAre chhe tethI gnAnIo koInI paN abhilAShA karatA nathI.
_________________________________________________________________
एको दूरात्त्यजति मदिरां ब्राह्मणत्वाभिमाना–
दन्यः शूद्रः स्वयमहमिति स्नाति नित्यं तयैव।
द्वावप्येतौ युगपदुदरान्निर्गतौ शूद्रिकायाः
शुद्रौ साक्षादपिच चरतो जातिभेदभ्रमेण।। २।।

Page 97 of 444
PDF/HTML Page 124 of 471
single page version

background image
puNya-pAp ekatva dvAr 97
bhAvArtha– jevI rIte pApakarma bandhan chhe tathA sansAramAn bhaTakAvanAr chhe tevI
ja rIte puNya paN bandhan chhe ane teno vipAk sansAr ja chhe tethI banne ek jevA
ja chhe, puNya sonAnI beDI jevun chhe ane pAp loDhAnI beDI jevun chhe, paN banne
bandhan chhe. 3.
pAp–puNyanI samAnatAmAn shiShyanI shankA (chopAI)
कोऊसिष्य कहै गुरु पांहीं।
पाप पुन्नदोऊ सम नाहीं।।
कारन रस सुभाव फल न्यारे।
एक अनिष्ट लगैं इक प्यारे।। ४।।
shabdArtha– guru pAnhIn=gurunI pAse. ras=svAd, vipAk. aniShTa=apriy.
artha– shrIgurunI pAse koI shiShya kahe chhe ke pAp ane puNya banne samAn
nathI kAraN ke temanAn kAraN, ras, svabhAv tathA phaL chArey judAn judAn chhe. ekanAn
(kAraN,ras, svabhAv, phaL) apriy ane ekanAn priy lAge chhe. 4. vaLI-
(savaiyA ekatrIsA)
संकलेस परिनामनिसौं पाप बंध होइ,
विसुद्धसौं पुन्न बंध हेतु–भेदमानीयै।
पापके उदै असाता ताकौ है कटुक स्वाद,
पुन्न उदै साता मिष्ट रस भेद जानियै।।
पाप संकलेस रूप पुन्न है विसुद्ध रूप,
दुहूंकौ सुभाव भिन्न भेद यौं बखानियै।
पापसौं कुगति होइ पुन्नसैं सुगति होइ,
ऐसौ फलभेद परतच्छि परमानियै।। ५।।
_________________________________________________________________
हेतुस्वभावानुभवाश्रयाणां सदाप्यभेदान्न हि कर्मभेदः।
तद् बन्धमार्गाश्रितमेकमिष्टं स्वयं समस्तं खलु बन्धहेतुः।। ३।।

Page 98 of 444
PDF/HTML Page 125 of 471
single page version

background image
98 samayasAr nATak
shabdArtha– sankalesh=tIvra kaShAy. visuddha=mand kaShAy. asAtA=dukh
kaTuk=kaDavo. sAtA=sukh. paratachchhi (pratyakSha)=sAkShAt.
artha– sankalesh bhAvothI pAp ane nirmaL bhAvothI puNyabandh thAy chhe, A
rIte bannenA bandhamAn kAraN-bhed chhe. pApano uday ashAtA chhe, jeno svAd kaDavo chhe
ane puNyano uday shAtA chhe, jeno svAd madhur chhe, A rIte bannenA svAdamAn antar
chhe, pApano svabhAv tIvrakaShAy ane puNyano svabhAv mandakaShAy chhe, A rIte
bannenA svabhAvamAn bhed chhe. pApathI kugati ane puNyathI sugati thAy chhe, A rIte
bannenA phaLabhed pratyakSha dekhAy chhe. pa.
shiShyanI shankAnun samAdhAn (savaiyA ekatrIsA)
पाप बंध पुन्न बंध दुहूंमै मुकति नांहि,
कटुक मधुर स्वाद पुग्गलकौ पेखिए।
संकलेस विसुद्ध सहज दोऊ कर्मचाल,
कुगति सुगति जगजालमैं विसेखिए।।
कारनादि भेद तोहि सूझत मिथ्यात मांहि,
ऐसौ द्वैत भाव ग्यान द्रष्टिमैं न लेखिए।
दोऊ महा अंधकूप दोऊ कर्मबंधरूप,
दुहुंकौ विनास मोख मारगमैंदेखिए।। ६।।
shabdArtha– mukati (mukti)=mokSha. madhur=miShTa. tohi=tane. sUjhat=dekhAy chhe.
dvait=bepaNun. dUhUkau=banneno.
artha– pApabandh ane puNyabandh-banne mokShamArgamAn bAdhak chhe, tethI banney
samAn chhe, enA kaDavA ane mIThA svAd pudgalanA chhe tethI bannenA ras paN
samAn chhe, sankalesh ane vishuddhabhAv banne vibhAv chhe tethI bannenA bhAv paN
samAn chhe, kugati ane sugati banne sansAramay chhe, tethI bannenun phaL paN samAn
chhe, bannenAn kAraN, ras, svabhAv ane phaLamAn tane agnAnathI bhed dekhAy chhe parantu
gnAnadraShTithI bannemAn kAI antar nathI -banne AtmasvarUpane bhUlAvanAr

Page 99 of 444
PDF/HTML Page 126 of 471
single page version

background image
puNya-pAp ekatva dvAr 99
chhe tethI mahA andhakUp chhe ane banney karmabandharUp chhe tethI mokShamArgamAn e banneno
tyAg kahyo chhe. 6.
mokShamArgamAn shuddhopayog ja upAdey chhe (savaiyA ekatrIsA)
सील तप संजम विरति दान पूजादिक,
अथवाअसंजम कषाय विषैभोग है।
कोऊ सुभरूप कोऊ अशुभ स्वरूप मूल,
वस्तुके विचारत दुविध कर्मरोगहै।।
ऐसी बंधपद्धति बखानी वीतराग देव,
आतम धरममैंकरम त्याग–जोग है।
भौ–जल–तरैया रागद्वैषकौ हरैया महा,
मोखको करैया एक सुद्ध उपयोग है।। ७।।
shabdArtha– sIl(shIl)=brahmacharya. tap=IchchhAonun rokavun. sanjam
(sanyam)=chha kAyanA jIvonI rakShA ane Indriyo tathA manane vash karavAn. virati
(vrat)=hinsAdi pAnch pApono tyAg. asanjam=chha kAyanA jIvonI hinsA ane
Indriyo tathA mananI svatantratA. bhau (bhav)=sansAr. suddha upayog=vItarAg
pariNati.
artha– brahmacharya, tap, sanyam, vrat dAn, pUjA Adi athavA asanyam, kaShAy,
viShay-bhog Adi emAn koI shubh ane koI ashubh chhe, AtmasvabhAvano vichAr
karavAmAn Ave to banney karmarUpI rog chhe. bhagavAn vItarAgadeve bannene bandhanI
paramparA kahI chhe. AtmasvabhAvanI prAptimAn banne tyAjya chhe. ek shuddhopayog ja
sansAr-samudrathI tAranAr, rAg-dveShano nAsh karanAr ane paramapad ApanAr chhe. 7.
_________________________________________________________________
कर्म सर्वमपि सर्वविदो यद् बन्धसाधनमुशन्त्यविशेषात्।
तेन सर्वमपि तत्प्रतिषिद्धं ज्ञानमेव विहितं
शिवहेतुः।। ४।।

Page 100 of 444
PDF/HTML Page 127 of 471
single page version

background image
100 samayasAr nATak
shiShya–gurunA prashnottar (savaiyA ekatrIsA)
सिष्य कहै स्वामी तुम करनी असुभ सुभ,
कीनी है निषेध मेरे संसै मन मांही है।
मोखके सधैया ग्याता देसविरती मुनीस,
तिनकी अवस्था तौ निरावलंब नांही है।।
कहै गुरु करमकौ नास अनुभौ अभ्यास,
ऐसौ अवलंब उनहीकौउन पांही है।
निरुपाधि आतम समाधि सोई सिवरूप,
और दौर धूप पुदगल परछांही है।। ८।।
shabdArtha– sansain(sanshay)=sandeh. desaviratI=shrAvak. munIs=sAdhu.
nirAvalamban=nirAdhAr. samAdhi=dhyAn.
artha– shiShya kahe chhe ke he svAmI ! Ape shubh-ashubh kriyAno niShedh karyo
to mArA manamAn sandeh chhe, kemake mokShamArgI gnAnI aNuvratI shrAvak athavA mahAvratI
muni to nirAvalambI nathI hotA arthAt dAn, samiti, sanyam, Adi shubhakriyA kare
ja chhe. tyAn shrIguru uttar Ape chhe ke karmanI nirjarA anubhavanA abhyAsathI chhe tethI
teo potAnA ja gnAnamAn svAtmAnubhav kare chhe, rAg-dveSh-moh rahit nirvikalpa
AtmadhyAn ja mokSharUp chhe, enA vinA bIjun badhun bhaTakavun pudgal janit chhe.
bhAvArtha– shubh kriyA samiti-vrat Adi Asrav ja chhe, enAthI sAdhu ke
shrAvakane karma-nirjarA thatI nathI, nirjarA to AtmAnubhavathI thAy chhe.*8.
_________________________________________________________________
‘येनांशेन सुद्रष्टिस्तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य
बन्धनं भवति।। ityAdi (puruShArtha siddhi)
निषिद्धे सर्वस्मिन् सुकृतदुरिते कर्मणि किल
प्रवृत्ते नैष्कर्म्ये न खलु मुनयः सन्त्यशरणाः।
तदा ज्ञाने ज्ञानं प्रतिचरितमेषां हि शरणं
स्वयं विन्दन्त्येते परमममृतं तत्र निरताः।। ५।।

Page 101 of 444
PDF/HTML Page 128 of 471
single page version

background image
puNya-pAp ekatva dvAr 101
muni shrAvak nI dashAmAn bandh ane mokSha banne chhe. (savaiyA ekatrIsA)
मोख सरूप सदा चिनमूरति,
बंधमई करतूति कही है।
जावतकाल बसै जहाँ चेतन,
तावत सो रसरीति गही है।।
आतमकौ अनुभौ जबलौं,
तबलौं शिवरूप दसा निबही है।
अंध भयौ करनी जब ठानत,
बंध विथा तब फैल रहीहै।। ९।।
shabdArtha– chinamUrati=AtmA. kastUti=shubhAshubh vibhAv pariNati.
jAvatakAl=jeTalA samay sudhI. tAvat=tyAn sudhI. nibahI=rahe chhe. andh=agnAnI.
vithA(vyathA)=dukh.
artha– AtmA sadaiv shuddha arthAt abandh chhe ane kriyAne bandhamay kahevAmAn
AvI chhe, tethI jeTalo samay jIv jemAn (svarUp athavA kriyAmAn) rahe chhe teTalA
samay sudhI teno svAd le chhe arthAt jyAnsudhI AtmAnubhav rahe chhe tyAnsudhI
abandhadashA rahe chhe, parantu jyAre svarUpamAnthI chhUTIne kriyAmAn lAge chhe tyAre bandhano
vistAr vadhe chhe. 9.
mokShanI prApti antardraShTithI chhe. (soraThA)
अंतर–द्रष्टि–लखाउ, निज सरूपकौ आचरन।
ए परमातम भाउ, सिव कारन येई
सदा।। १०।।
_________________________________________________________________
यदेतज्ज्ञानात्मा ध्रुवमचलमाभाति भवनं
शिवस्यायं हेतुः स्वयमपि यतस्तच्छिव इति।
अर्तोऽन्यद् बन्धस्य स्वयमपि यतो बन्ध इति तत्
ततो ज्ञानात्मत्वं भवनमनुभूतिर्हिविहितं।। ६।।
वृत्तं ज्ञानस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं सदा।
एकद्रव्यस्वभावत्वान्मोक्षहेतुस्तदेव तत्।। ७।।

Page 102 of 444
PDF/HTML Page 129 of 471
single page version

background image
102 samayasAr nATak
shabdArtha– antar-draShTi=antarang gnAn. svarUpakau AcharaN=svarUpamAn sthiratA.
bhAu=svabhAv.
artha– antarang gnAnadraShTi ane AtmasvarUpamAn sthiratA e paramAtmAno
svabhAv chhe ane e ja mokShano upAy chhe.
bhAvArtha– samyakatva sahit gnAn ane chAritra parameshvarano svabhAv chhe ane
e ja parameshvar banavAno upAy chhe. 10.
bAhyadraShTithI mokSha nathI. (soraThA)
करम सुभासुभ दोइ,पुदगलपिंड विभाव मल।
इनसौं मुकति न होइ, नहिं केवल पद पाइए।। ११।।
shabdArtha– subhAsubh=bhalA ane bUrA. vibhAv=vikAr. mal=kalank.
artha– shubh ane ashubh e banne karmamaL chhe, pudgalapinD chhe, AtmAnA
vikAr chhe, enAthI mokSha nathI thato ane kevaLagnAn paN prApta karI shakAtun nathI. 11.
A viShayamAn shiShya–gurunA prashnottar (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ शिष्य कहै स्वामी! असुभक्रिया असुद्ध,
सुभक्रिया सुद्ध तुम ऐसी क्यौं न वरनी।
गुरु कहैं जबलौं क्रियाके परिनाम रहैं,
तबलौं चपल उपयोग जोग धरनी।।
थिरता न आवै तोलौं सुद्ध अनुभौ न होइ,
यातैं दोऊ क्रिया मोख–पंथकी कतरनी।
बंधकी करैया दोऊ दुहूमें न भली कोऊ,
बाधकविचारि मैं निसिद्ध कीनी करनी।। १२।।
_________________________________________________________________
वृत्तं कर्मस्वभावेनज्ञानस्य भवनं न हि।
द्रव्यान्तरस्वभावत्वान्मोक्षहेतुर्न कर्म तत्।। ८।।
मोक्षहेतुतिरोधानाद्वन्धत्वात्स्वयमेव च।
मोक्षहेतुतिरोधायि
भावत्वात्तन्निषिध्यते।। ९।।

Page 103 of 444
PDF/HTML Page 130 of 471
single page version

background image
puNya-pAp ekatva dvAr 103
shabdArtha– asubhakriyA=pAp. subhakriyA=puNya. kriyA=shubhAshubh pariNati.
chapaL=chanchaL. upayog=gnAn-darshan. kataranI=kAtar. nisiddha=varjit. karanI=kriyA.
artha– koI shiShya pUchhe chhe ke he svAmI! Ape ashubh kriyAne ashuddha ane
shubh kriyAne shuddha kem na kahI? tyAn shrIguru kahe chhe ke jyAnsudhI shubh-ashubh
kriyAnA pariNAm rahe chhe tyAnsudhI gnAn-darshan upayog ane man-vachan-kAyanA
yog chanchaL rahe chhe tathA jyAnsudhI e sthir na thAy tyAnsudhI shuddha anubhav thato
nathI. tethI banney kriyAo mokShamArgamAn bAdhak chhe, banney bandh utpanna karanAr chhe,
bannemAnthI koI sArI nathI, banne mokShamArgamAn bAdhak chhe -evo vichAr karIne men
kriyAno niShedh karyo chhe. 12.
mAtra gnAn mokShamArga chhe. (savaiyA ekatrIsA)
मुकतिके साधककौं बाधक करम सब,
आतमा अनादिकौ करम मांहि लुक्यौ है।
एते पर कहै जो कि पाप बुरौ पुन्न भलौ,
सोई महा मूढ़ मोखमारगसौं चुक्यौ है।।
सम्यक सुभाउ लिये हियमैं प्रगटयौ ग्यान,
उरध उमंगि चल्यौ काहूपै न रुक्यौ है।
आरसीसौ उज्जल बनारसी कहत आपु,
कारन सरूप ह्वैके कारजकौंढुक्यौ है।। १३।।
shabdArtha– sAdhak=siddhi karanAr. lukayo=chhupAyo. chukayau (chUkau)=bhUlyo.
Uradh (Urdhva) upar. umangi=utsAhapUrvak. ArasI=darpaN. Dhukayau=vadhyo.
artha– mokShanA sAdhak AtmAne sarva karma bAdhak chhe, AtmA anAdikALathI
karmomAn chhUpAyelo chhe, em chhatAn paN je pApane kharAb ane puNyane sArun kahe chhe
_________________________________________________________________
संन्यस्तव्यमिदं समस्तमपि तत्कर्मैव मोक्षार्थिना
संन्यस्ते सति तत्र का किल कथा पुण्यस्य पापस्य वा।
सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनान्मोक्षस्य हेतुर्भवन्
नैष्कर्म्यप्रतिबद्धमुद्धतरसं ज्ञानं स्वयं धावति।। १०।।

Page 104 of 444
PDF/HTML Page 131 of 471
single page version

background image
104 samayasAr nATak
te ja mahAmUrkha mokShamArgathI vimukh chhe. jyAre jIvane samyagdarshan sahit gnAn pragaT
thAy chhe tyAre te anivArya unnati kare chhe. pt.. banArasIdAsajI kahe chhe ke te gnAn
darpaNanI samAn ujjavaL svayam kAraNasvarUp thaIne kAryamAn pariName chhe arthAt
siddhapad prApta kare chhe.
bhAvArtha– vishuddhatApUrvak vadhelun gnAn koInA rokavAthI rokAtun nathI, vadhatun ja
jAy chhe, tethI pUrva avasthAmAn je gnAn utpanna thayun hatun te kAraNarUp hatun, te ja
kAryarUp pariNamIne siddhasvarUp thAy chhe. 13.
gnAn ane shubhAshubh karmonun varNan. (savaiyA ekatrIsA)
जौलौं अष्ट कर्मकौ विनास नांही सरवथा,
तौलौं अंतरातमामैंधारा दोइ बरनी।
एक ग्यानधारा एक सुभासुभ कर्मधारा,
दुहूंकी प्रकृति न्यारी न्यारी न्यारी धरनी।।
इतनौ विसेस जु करमधारा बंधरूप,
पराधीन सकति विविध बंध करनी।
ग्यानधारा मोखरूप मोखकी करनहार,
दोखकी हरनहार भौ–समुद्र–तरनी।। १४।।
shabdArtha– saravathA (sarvathA)=pUropUro. baranI=varte chhe. gharanI=sattA.
parAdhIn=parane Ashrit. vividh=jAtajAtanAn. bhau(bhav)=sansAr. taranI=naukA.
artha– jyAnsudhI AThe karma sampUrNapaNe naShTa nathI thatAn tyAnsudhI samyagdraShTimAn
gnAnadhArA ane shubhAshubh karmadhArA banne varte chhe. banne dhArAono judo judo
svabhAv ane judI judI sattA chhe. visheSh bhed eTalo chhe ke karmadhArA bandharUp
_________________________________________________________________
यावत्पाकमुपैति कर्मविरतिर्ज्ञानस्य सम्यङ् न सा
कर्मज्ञानसमुच्चयोऽपि विहितस्तावन्न काच्न्क्षितिः।
किंत्वत्रापि समुल्लसत्यवशतो यत्कर्म बन्धाय तन्
मोक्षाय स्थितमेकमेव परमं ज्ञानं विमुक्तं स्वतः।। ११।।

Page 105 of 444
PDF/HTML Page 132 of 471
single page version

background image
puNya-pAp ekatva dvAr 10p
chhe, Atmashaktine parAdhIn kare chhe tathA anek prakAre bandhane vadhAre chhe; ane
gnAnadhArA mokShasvarUp chhe, mokSha ApanAr chhe, doShone dUr kare chhe ane sansAr-
sAgarathI tAravA mATe naukA samAn chhe. 14.
yathAyogya karma ane gnAnathI mokSha chhe. (savaiyA ekatrIsA)
समुझैं न ग्यान कहैं करम कियेसौं मोख,
ऐसे जीव विकल मिथ्यातकी गहलमैं।
ग्यान पच्छ गहैं कहैं आतमा अबंध सदा,
बरतैं सुछंद तेऊ बूड़े हैचहलमैं।।
जथा जोग करम करैं पै ममता न धरैं,
रहैं सावधान ग्यान ध्यानकीटहलमैं।
तेई भव सागरके ऊपर ह्वै तरैं जीव,
जिन्हिकौ निवास स्यादवादके महलमैं।। १५।।
shabdArtha– vikal=bechen. gahal=pAgalapaNun. suchhand=svachchhand. chahal=kIchaD.
sAvadhAn=sachet. Tahal=sevA. mahal=mandir.
artha– je gnAnamAn samajatA nathIane karmathI ja mokSha mAne chhe evA
kriyAvAdI jIv mithyAtvanA jhapATAthI bechen rahe chhe; ane sAnkhyavAdI je phakta
gnAnano pakSha pakaDIne AtmAne sadA abandh kahe chhe- tathA svachchhandapaNe varte chhe teo
paN sansAranA kIchaDamAn phase chhe. paN je syAdvAd-mandiranA nivAsI chhe teo potAnA
pad anusAr kriyA kare chhe ane gnAn-dhyAnanI sevAmAn sAvadhAn rahe chhe teo ja
sansAr sAgarathI tare chhe. 1p.
_________________________________________________________________
मग्नाः कर्मनयावलम्बनपरा ज्ञानं न जानन्ति ये
मग्ना ज्ञाननयैषिणोऽपि सततं स्वच्छन्दमन्दोद्यमाः।
विश्वस्योपरि ते तरन्ति सततं ज्ञानं भवन्तः स्वयं
ये कुर्वन्ति न कर्म जातु न वशं यान्ति प्रमादस्य च।। १२।।

Page 106 of 444
PDF/HTML Page 133 of 471
single page version

background image
106 samayasAr nATak
mUDh kriyA tathA vichakShaN kriyAnun varNan. (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं मतवारौ कोऊ कहै और करै और,
तैसैं मूढ़ प्रानी विपरीतता धरतु है।
असुभ करम बंध कारन बखानै मानै,
मुकतिके हेतु सुभ–रीति आचरतु है।।
अंतर सुद्रष्टि भई मूढ़ता बिसर गई,
ग्यानकौ उदोत भ्रम–तिमिर हरतु है।
करनीसौं भिन्न रहै आतम–सुरूप गहै,
अनुभौ अरंभि रस कौतुक करतु है।। १६।।
shabdArtha– matavArau=nashAmAn unmatta. mUDhaprAnI=agnAnI jIv. bakhAnai=kahe.
mAnai=shraddhA kare. bisar gaI=dUr thai gaI. udot=prakAsh.
artha– jem koI pAgal manuShya kahe chhe k kane kare chhe k, ktevI ja
rIte mithyAdraShTi jIvamAn viparItabhAv rahe chhe, te ashubh karmane bandhanun kAraN samaje
chhe ane mukti mATe shubh AcharaN kare chhe. paN sAchun shraddhAn thatAn agnAn naShTa
thavAthI gnAnano prakAsh mithyA-andhakArane dUr kare chhe ane kriyAthI virakta thaIne
AtmasvarUpanun grahaN karIne, anubhav dhAraN karI paramarasamAn Anand kare chhe. 16.
_________________________________________________________________
भेदोन्मादं भ्रमरसभरान्नाटयत्पीतमोहं
मूलोन्मूलं सकलमपि तत्कर्मकृत्वा बलेन।
हेलोन्मीलत्परमकलया सार्धमारब्धकेलि
ज्ञानज्योतिः कवलिततमः प्रोज्जजृम्भे भरेण।। १३।।
e pramANe puNya–pApAdhikAr pUrNa.

Page 107 of 444
PDF/HTML Page 134 of 471
single page version

background image
puNya-pAp ekatva dvAr 107
chothA adhikArano sAr
jeno bandh vishuddha bhAvothI thAy chhe te puNya ane jeno bandh sankalesh bhAvothI
thAy chhe te pAp chhe. prashasta rAg, anukampA, kaluShatArahit bhAv, arahant Adi panch
parameShThInI bhakti, vrat, sanyam, shIl, dAn, mandakaShAy Adi vishuddhabhAv puNyabandhanA
kAraN chhe ane shAtA, shubh AyuShya, Unch gotra, devagati Adi shubhanAm puNyakarma
chhe. pramAd sahit pravRutti, chittanI kaluShatA, viShayonI lolupatA, bIjAone santAp
Apavo, bIjAono apavAd karavo, AhAr, parigrah, bhay, maithun-chAre sangnA, traNe
kugnAn, ArtaraudradhyAn, mithyAtva, aprashasta rAg, dveSh, avrat, asanyam, bahu
Arambh, dukh, shok, tAp, Akrandan, yogonI vakratA, AtmaprashansA, mUDhatA,
anAyatan, tIvrakaShAy Adi sankalesh bhAv chhe-pApabandhanAn kAraN chhe. gnAnAvaraNIy,
ashAtA, mohanIy narakAyu, pashugati, ashubh nAm, nIch gotra, antarAy Adi
pApakarma chhe.
ashubh pariNati ane shubh pariNati banne AtmAnA vibhAv chhe, banney
Asrav-bandharUp chhe, samvar-nirjarAnAn kAraN nathI, tethI banney muktinA mArgamAn
ghAtak hovAthI pAp ane puNya banney ek ja chhe. joke bannenAn kAraN, ras,
svabhAv, phaLamAn antar chhe tathA puNya priy ane pAp apriy lAge chhe, topaN
sonAnI beDI ane loDhAnI beDInI jem banney jIvane sansAramAn sansaraN karAvanAr
chhe. ek shubhopayog ane bIjo ashubhopayog chhe shuddhopayog koI paN nathI tethI
mokShamArgamAn ekeyanI prashansA nathI, banney hey chhe, banne AtmAnA vibhAvabhAv chhe,
svabhAv nathI, banne pudgalajanit chhe, Atmajanit nathI, enAthI mokSha thaI shakato
nathI, ane kevaLagnAn paN pragaT thatun nathI.
AtmAmAn svabhAv, vibhAv be prakAranI pariNati thAy chhe, svabhAv pariNati
to vItarAgabhAv chhe ane vibhAv pariNati rAg-dveSharUp chhe. A rAg ane dveShamAnthI
dveSh to sarvathA pAparUp chhe parantu rAg prashasta ane aprashastanA bhedathI be prakArano
chhe, temAn prashasta rAg puNya chhe ane aprashasta rAg pAp chhe. samyagdarshan utpanna
thavA pahelAn svabhAvabhAvano uday ja thato nathI mATe mithyAtvanI dashAmAn jIvanI
shubh athavA ashubharUp vibhAv pariNati ja rahe chhe, samyagdarshananI utpatti thayA
pachhI karmano sarvathA abhAv thatAn sudhI svabhAv ane vibhAv banne pariNati rahe
chhe, tyAn svabhAv pariNati samvar-nirjarA ane

Page 108 of 444
PDF/HTML Page 135 of 471
single page version

background image
108 samayasAr nATak
mokShanI utpatti kare chhe ane vibhAv pariNati bandhane ja utpanna kare chhe. eno
khulAso A rIte chhe ke “jAvat shuddhopayog pAvat nahIn manog, tAvat hI grahaN
jog kahI punna karanI” nI rIte samyagdraShTi shrAvak ane muni, pAp pariNatithI
bachIne shubhopayoganun avalamban le chhe ane shubh pariNati tene Asrav ja utpanna
kare chhe. tene je guNashreNIrUp nirjarA thAy chhe te shuddhopayoganA baLathI thAy chhe,
shubhopayog to Asrav ja kare chhe. bhAv e chhe ke jeTalA anshe rAg chhe teTalA anshe
bandh chhe ane jeTalA anshe gnAn tathA nishchayachAritra chhe teTalA anshe bandh nathI, tethI
puNyane paN pAp samAn hey jANIne shuddhopayoganun sharaN levun joIe.

Page 109 of 444
PDF/HTML Page 136 of 471
single page version

background image

Asrav adhikAr
(pa)
pratignA (doharA)
पाप पुन्नकी एकता, वरनी अगम अनूप।
अब आस्रव अधिकार कछु, कहौं अध्यातम रूप।। १।।
shabdArtha– agam=gahan. anup=upamA rahit.
artha– pAp-puNyanI ekatAnA gahan ane anupam adhikAranun varNan karyun,
have Asrav adhikAranun AdhyAtmik rIte k kvarNan karun chhun. 1.
samyaggnAnane namaskAr. (savaiyA ekatrIsA)
जेते जगवासी जीव थावर जंगमरूप,
तेते निज बस करि राखे बल तोरिकैं।
महा अभिमानी ऐसौ आस्रव अगाध जोधा,
रोपि रन–थंभ ठाडौ भयौ मूछ मोरिकैं।।
आयौ तिहि थानक अचानक परम धाम,
ग्यान नाम सुभटसवायौ बल फोरिकैं।
आस्रव पछारयौ रन–थंभ तोरि डारयौ ताहि,
निरखि बनारसीनमत कर जोरिकैं।। २।।
shabdArtha– thAvar(sthAvar)=ekendriy. jangam=be Indriy vagere.
abhimAnI=ghamanDI. agAdh=aparimit. ropi=sthApIne. ranathambh=yuddhano jhanDo.
thAnak=sthAn. achAnak=akasmAt. subhaT=yoddho. phorikain=jAgRut karIne.
nirakhi=joIne.
_________________________________________________________________
* ‘AgamarUp’ evo paN pATh chhe.
अथ महामदनिर्भरमन्थरं समररङ्गपरागतमास्रवं।
अयमुदारगभीरमहोदयो जयति दुर्जयबोधधनुर्धरः।। १।।

Page 110 of 444
PDF/HTML Page 137 of 471
single page version

background image
110 samayasAr nATak
artha– jeNe sansAranA badhA ja tras-sthAvar jIvone shaktihIn karIne potAne
AdhIn karyA chhe evo mahA abhimAnI AsravarUp mahA yoddho mUchh maraDIne laDAIno
jhanDo sthApIne Ubho thayo. eTalAmAn tyAn achAnak ja gnAn nAmano mahAyoddho
savAyun baL utpanna karIne Avyo. teNe Asravane pachhADayo ane raNathambh toDI
nAkhyo. AvA gnAnarUpI yoddhAne joIne pt.. banArasIdAsajI hAth joDIne namaskAr
kare chhe. 2.
dravyAsrav, bhAvAsrav ane samyaggnAnanun lakShaN (savaiyA tevIsA)
दर्वित आस्रव सो कहिए जहं,
पुग्गल जीवप्रदेस गरासै।
भावित आस्रव सो कहिए जहं,
राग विरोध विमोह विकासै।।
सम्यक पद्धति सो कहिए जहं,
दर्वित भावित आस्रव नासै।
ग्यान कला प्रगटै तिहि थानक,
अंतर बाहिर और न भासै।। ३।।
shabdArtha– darvit Asrav=pudgal paramANuonun Agaman. garAsai=gherI le.
bhAvit Asrav=dravya AsravamAn kAraNabhUt AtmAnI vibhAv pariNati.
paddhati=chAl. gyAn kalA=gnAnajyoti.
artha– AtmapradeshomAn pudgalanun Agaman te dravyAsrav chhe, jIvanA rAg-dveSh-
moharUp pariNAm bhAvAsrav chhe, dravyAsrav ane bhAvAsravano abhAv AtmAnun samyak
svarUp chhe. jyAn gnAnakaLA pragaT thAy chhe tyAn antarang ane bahirangamAn gnAn sivAy
bIjun kAI dekhAtun nathI. 3.
_________________________________________________________________
भावो रागद्वेषमोहैर्विना यो जीवस्य स्याद्ज्ञाननिर्वृत एव।
रुन्धन् सर्वान् द्रव्यकर्मास्रवौघान् एषोडभावः सर्वभावास्रवाणाम्।। २२।।

Page 111 of 444
PDF/HTML Page 138 of 471
single page version

background image
Asrav adhikAr 111
gnAtA nirAsravI chhe. (chopAI)
जो दरवास्रव रूप न होई।
जहं भावास्रव भाव न कोई।।
जाकी दसा ग्यानमय लहिए।
सो ग्यातार
निरास्रव कहिए।। ४।।
shabdArtha– dasA=avasthA. gyAtAr=gnAnI. nirAsrav=Asravarahit.
artha– dravyAsravarUp nathI hotA, ane jyAn bhAvAsrav bhAv paN nathI ane
jenI avasthA gnAnamay chhe te ja gnAnI Asravarahit kahevAy chhe. 4.
samyaggnAnI nirAsrav rahe chhe (savaiyA ekatrIsA)
जेते मनगोचर प्रगट–बुद्धि–पूरवक,
तिह परिनामनकी मतता हरतु है।
मनसौं अगोचर अबुद्धि–पूरवक भाव,
तिनके विनासिवेकौं उद्दिम धरतुहै।।
याही भांति पर परनतिकौ पतन करै,
मोखकौ जतन करै भौ–जल तरतु है।
ऐसे ग्यानवंत ते निरास्रव कहावैं सदा,
जिन्हिकौ सुजस सुविचच्छन करतु है।। ५।।
shabdArtha– managochar=jyAnsudhI man pahonche tyAn sudhI. manasaun agochar=jyAn
man
_________________________________________________________________
भावास्रवाभावमयं प्रपन्नो द्रव्यास्रवेभ्यः स्वत एवभिन्नः।
ज्ञानी सदा ज्ञानमयैकभावो निरास्रवो ज्ञायक एक एव।। ३।।
सन्नस्यन्निजबुद्धिपूर्वमनिशं रागं समग्रं स्वयम्
वारंवारमबुद्धिपूर्वमपि तं जेतुं स्वशक्तिं स्पृशन्।
उच्छिन्दन् परवृत्तिमेव सकलां ज्ञानस्य पूर्णो भव–
न्नात्मा नित्यनिरास्रवो भवति हि ज्ञानी यदा स्यात्तदा।। ४।।

Page 112 of 444
PDF/HTML Page 139 of 471
single page version

background image
112 samayasAr nATak
pahonchI shakatun nathI te. uddim=udyog. patan=nAsh. jatan=upAy. bhau-jaL
(bhavajaL)=sansAr-sAgar. suvichachchhan=panDit.
artha– jemane man jANI shake evA buddhigamya ashuddha pariNAmomAn Atmabuddhi
karato nathI ane manane agochar arthAt buddhigamya na hoy evA ashuddhabhAv na
thavA devAmAn sAvadhAn rahe chhe; e rIte par pariNatino nAsh karIne ane
mokShamArgamAn prayatna karIne je sansAr-sAgarane tare chhe te samyaggnAnI nirAsravI
kahevAy chhe, temanI vidvAno sadA prashansA kare chhe.
bhAvArtha– vartamAn kALanA ashuddha pariNAmomAn Atmabuddhi karatA nathI ane
bhUtakALamAn thayelA rAgAdi pariNAmone potAnA mAnatA nathI athavA AgAmI
kALamAn thavAvALA vibhAv mArA nathI evun shraddhAn hovAthI gnAnI jIv sadA nirAsrav
rahe chhe. pa.
shiShyano prashna. (savaiyA tevIsA)
ज्यौं जगमैं विचरै मतिमंद,
सुछंद सदा वरतैबुध तैसो।
चंचल चित्त असंजित वैन,
सरीर–सनेह जथावत जैसो।।
भोग संजोग परिग्रह संग्रह,
मोह विलासकरै जहं ऐसो।
पूछत सिष्य आचारजसौं यह,
सम्यकवंत निरास्रवकैसो।। ६।।
shabdArtha– vicharai=vartan kare. suchhand (svachchhanda)=manamAnyun budh=gnAnI.
vain=vachan. saneh (sneh)=prem. sangrah =ekaThun karavun.
_________________________________________________________________
सर्वस्यामेव जीवन्त्यां द्रव्यप्रत्ययसंततौ।
कुतो निरास्रवो ज्ञानी नित्यमेवेति चेन्मति।। ५।।

Page 113 of 444
PDF/HTML Page 140 of 471
single page version

background image
Asrav adhikAr 113
artha– shiShya gurune prashna kare chhe ke he svAmI! sansAramAn jevI rIte
mithyAdraShTi jIv svatantrapaNe varte chhe tevI ja pravRutti samyagdraShTi jIvanI paN hameshAn
rahe chhe-bannene chittanI chanchaLatA, asanyat vachan, sharIrano sneh, bhogano sanyog,
parigrahano sanchay ane mohano vikAs ekasarakho hoy chhe, to pachhI samyagdraShTi jIv
kayA kAraNe Asravarahit chhe? 6.
shiShyanI shankAnun samAdhAn. (savaiyA ekatrIsA)
पूरव अवस्था जे करम–बंध कीने अब,
तेई उदै आइ नाना भांति रस देत हैं।
केई सुभ साता कोई असुभ असातारूप,
दुहूंसौं न राग न विरोध समचेत हैं।।
जथाजोग क्रिया करैं फलकी न इच्छा धरैं,
जीवन–मुकतिकौ बिरद गहि लेत हैं।
यातें ग्यानवंतकौं न आस्रव कहत कोऊ,
मुद्धतासौं न्यारे भए सुद्धता समेतहैं।। ७।।
shabdArtha– avasthA=paryAy. jathAjog=jevun joIe tevun, potAnA padane
yogya. samachet=samatAbhAv. birad=yash. muddhatA=mithyAtva. samet=sahit.
artha– pUrvakALamAn agnAn avasthAmAn je karma bAndhyAn hatAn te have udayamAn
AvIne phaL Ape chhe, temAn anek to shubh chhe je sukhadAyak chhe ane anek ashubh
chhe je dukhadAyak chhe; tyAn samyagdraShTi jIv A banne prakAranA karmodayamAn harSha-viShAd
karatA nathI-samatAbhAv rAkhe chhe. teo potAnA padane yogya kriyA kare chhe, paN
_________________________________________________________________
विजहति न हि सत्तां प्रत्ययाः पूर्वबद्धाः
समयमनुसरन्तो यद्यपि द्रव्यरूपाः।
तदपि सकलरागद्वेषमोहव्युदासा–
दवतरति न जातु ज्ञानिनः कर्मबन्धः।। ६।।