Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 11-36 (Karta Karma Kriya Dvar); Treeja adhikaarno saar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 24

 

Page 74 of 444
PDF/HTML Page 101 of 471
single page version

background image
74 samayasAr nATak
mithyAtva ane samyakatvanun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
महा धीठ दुखकौ वसीठ परदर्वरूप,
अंधकूप काहूपै निर्वायौ नहि गयौ है।
ऐसौ मिथ्याभाव लग्यौ जीवकौं अनादिहीकौ,
याही अहंबुद्धि लिए नानाभांति भयौ है।।
काहू समै काहूकौ मिथ्यात अंधकार भेदि,
ममता उछेदि सुद्धभाव परिनयौहै।
तिनही विवेक धारि बंधकौ विलास डारि,
आतम सकतिसौंजगत जीत लयौ है।। ११।।
shabdArtha– dhITh (dhRuShTa)=haThIlo. vasITh=dUt. nivArayau=dUr karyo. samai
(samay) uchhedi=khaseDIne. parinayau=thayo. sakti (shakti)=baL.
artha– je atyant kaThor chhe, dukhono dUt chhe, paradravya janit chhe, andhAriyA
kUvA samAn chhe, koIthI khaseDI shakAto nathI* evo mithyAtva bhAv jIvane
anAdikALathI lAgI rahyo chhe. ane e ja kAraNe jIv, paradravyamAn ahambuddhi karIne
anek avasthAo dhAraN kare chhe. jo koI jIv koI vakhate mithyAtvano andhakAr
naShTa kare ane paradravyamAnthI mamatvabhAv khaseDIne shuddhabhAvarUp pariNAm kare to te
bhedavignAn dhAraN karIne bandhanA kAraNone
* dUr karIne, potAnI AtmashaktithI
sansArane jItI le chhe arthAt mukta thaI jAy chhe. 11.
_________________________________________________________________
* mithyAtva vibhAvabhAv chhe tene dUr karIne anant jIv mukta thayA chhe. paN hA,mushkelIthI dUr thAy chhe
e draShTie ‘nivArayau nahi gayo hai’ e pad Apyun chhe.
* mithyAtva, avrat, pramAd, kaShAy, yog.
आसंसारत एव धावति परं कुर्वेऽहमित्युच्चकै–
र्दुर्वारंननु मोहिनामिह महाहङ्काररूपं तमः।
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यद्येकवारं व्रजेत्
तत्किं ज्ञानधनस्य बन्धनमहो भूयो भवेदात्मनः।। १०।।

Page 75 of 444
PDF/HTML Page 102 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 7p
jevun karma tevo kartA. (savaiyA ekatrIsA)
सुद्धभाव चेतन असुद्धभाव चेतन,
दुहूंकौ करतार जीव और नहि मानिये।
कर्मपिंडकौ विलास वर्न रस गंध फास,
करता दुहूँकौ पुदगल पखानिये।।
तातै वरनादि गुन ग्यानावरनादि कर्म,
नाना परकार पुदगलरूप जानिये।
समल विमल परिनाम जे जे चेतनके,
ते ते सब अलख पुरुष यौं बखानिये।। १२।।
shabdArtha– suddhabhAv=kevaLadarshan, kevaLagnAn, anantasukh Adi.
asuddhabhAv=rAg, dveSh, krodh, mAn Adi. aur=bIjun. phAs=sparsha. samal=ashuddha.
vimal=shuddha. alakh=arUpI. puruSh=parameshvar.
artha– shuddha chaitanyabhAv ane ashuddha chaitanyabhAv-banne bhAvono kartA jIv
chhe, bIjo nathI. dravyakarmanA pariNAm ane varNa, ras, gandh, sparsha-e banneno kartA
pudgal chhe; ethI varNa, rasAdi guNasahit sharIr ane gnAnAvaraNAdi karmaskandh-ene
anek prakAranI pudgal paryAyo jANavI joIe. AtmAnA shuddha ane ashuddha je je
pariNAm chhe te badhA amUrtik AtmAnA chhe, em parameshvare kahyun chhe. 12.
_________________________________________________________________
noTa– ashuddha pariNAm karmanA prabhAvathI thAy chhe ane shuddha pariNAm karmanA abhAvathI thAy chhe; ethI
banne prakAranA bhAv karmajanit kahI shakAy chhe.
आत्मभावान्करोत्यात्मा परभावान्सदापरः।
आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते ।। ११।।

Page 76 of 444
PDF/HTML Page 103 of 471
single page version

background image
76 samayasAr nATak
bhedagnAnanun rahasya mithyAdraShTi nathI jANato enA upar draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं गजराज नाज घासके गरास करि,
भच्छत सुभाय नहि भिन्न रस लीयौ है।
जैसैं मतवारौ नहि जानै सिखरनि स्वाद,
जुंगमें मगन कहै गऊ दूध पीयौ है।।
तैसैं मिथ्याद्रष्टि जीव ग्यानरूपी है सदीव,
पग्यौ पाप पुन्नसौं सहज सुन्न हीयौ है।
चेतन अचेतन दुहूँकौ मिश्र पिंड लखि,
एकमेकमानै न विवेक कछु कीयौ है।। १३।।
shabdArtha– gajarAj=hAthI. garas(grAs)=koLiyo. sikharani(shrIkhanD)=
atyant gADh dahIn ane khAnDanun mishraN. jung=dhUn. sanna (shUnya)= vivek rahit.
artha– jem hAthI anAj ane ghAsano maLelo koLiyo khAy chhe paN
khAvAno ja svabhAv hovAthI judo judo svAd leto nathI, athavA jevI rIte
sharAbathI matta banelane shIkhanD khavarAvavAmAn Ave, to te nashAmAn teno svAd na
jANatAn kahe ke eno svAd gAyanA dUdh jevo chhe, tevI ja rIte mithyAdraShTi jIv joke
sadAgnAnamUrti chhe, topaN puNya-pApamAn lIn hovAne kAraNe tenun hRuday AtmagnAnathI
shUnya rahe chhe, tethI chetan-achetan bannenA maLelA pinDane joIne ek ja mAne chhe
ane kAI vichAr nathI karato.
bhAvArtha– mithyAdraShTi jIv sva-par vivekanA abhAvamAn pudgalanA meLApathI
jIvane karmano kartA mAne chhe. 13.
_________________________________________________________________
अज्ञानतस्तु सतृणाभ्यवहारकारी
ज्ञानं स्वयं किल भवन्नपि रज्यते यः।
पीत्वा दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया
गां दोग्धि दुग्धमिव नूनमसौ रसालम्।। १२।।

Page 77 of 444
PDF/HTML Page 104 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 77
jIvane karmano kartA mAnavo te mithyAtva chhe enA upar draShTAnt
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं महा धूपकी तपतिमैं तिसायौ मृग;
भरमसौं मिथ्याजल पीवनकौं धायौ है।
जैसैं अंधकार मांहि जेवरी निरखि नर,
भरमसौं डरपि सरप मानि आयौहै।।
अपनैं सुभाव जैसैं सागर सुथिर सदा,
पवन–संजोगसौं उछरि अकुलायौ है।
तैसैं जीव जड़सौ अव्यापक सहज रूप,
भरमसौ करमकौ करता कहायौ है।। १४।।
shabdArtha– tapati=garamI. tisAyau=tarasyo. mithyAjaL=mRugajaL.
jevarI=doraDun. sarap (sarpa)=sAp. sAgar=samudra. thir=sthir.avyApak= bhinna.
bharam=bhUl.
artha– jevI rIte atyant AkarA taDakAmAn tarasathI pIDAyelun haraN bhUlathI
mRugajaL pIvAne doDe chhe,athavA jem koI manuShya andhArAmAn doraDun joIne tene sarpa
jANI bhayabhIt thaIne bhAge chhe ane jevI rIte samudra potAnA svabhAvathI sadaiv
sthir chhe to paN pavananI laherothI laherAy chhe; tevI ja rIte jIv svabhAvathI jaD
padArthothI bhinna chhe, parantu mithyAtvI jIv bhUlathI potAne karmano kartA mAne chhe. 14.
_________________________________________________________________
अज्ञानान्मृगतृष्णिकां जलधिया धावन्ति पातुं मृगा
अज्ञानात्तमसि द्रवन्ति भुजगाध्यासेन रज्जौ जनाः।
अज्ञानाश्च विकल्पचक्रकरणाद्वातोत्तरङ्गाब्धिवत
शुद्धज्ञानमया अपि स्वयममी कर्त्रीभवन्त्याकुलाः।। १३।।

Page 78 of 444
PDF/HTML Page 105 of 471
single page version

background image
78 samayasAr nATak
bhedavignAnI jIv karmano kartA nathI, mAtra darshak chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं राजहंसके वदनके सपरसत,
देखिये प्रगट न्यारौ छीर न्यारौ नीरहै।
तैसैं समकितीकी सुद्रष्टिमैं सहज रूप,
न्यारौ जीव न्यारौ कर्म न्यारौ ही सरीर है।।
जब सुद्ध चेतनकौ अनुभौ अभ्यासै तब,
भासै आपु अचल न दूजौ और सीर है।
पूरव करम उदै आइके दिखाई देइ,
करतान होय तिन्हकौ तमासगीर है।। १५।।
shabdArtha– vadan=mukh. saparasat (sparshat)=aDavAthI. chhIr(kShIr)=dUdh.
nIr=pANI. bhAsai=dekhAy chhe. sIr=sAthI. tamAsagIr=darshak.
artha– jevI rIte hansanA mukhano sparsha thavAthI dUdh ane pANI judAn judAn
thaI jAy chhe, tevI ja rIte samyagdraShTi jIvonI sudraShTimAn svabhAvathI ja jIv, karma
ane sharIr bhinna bhinna bhAse chhe. jyAre shuddha chaitanyanA anubhavano abhyAs thAy
tyAre potAnun achaL Atmadravya pratibhAsit thAy chhe, teno koI bIjA sAthe meL
dekhAto nathI. hA, pUrve bAndhelAn karmo udayamAn AvelAn dekhAy chhe paN ahambuddhinA
abhAvamAn temano kartA nathI thato, mAtra jonAr rahe chhe. 1p.
_________________________________________________________________
ज्ञानाद्विवेचकतया तु परात्मनोर्यो
जानाति हंस इववाःपयसोर्विशेषं।
चैतन्यधातुमचलं स सदाधिरूढो
जानीत एव हि करोति न किञ्चनापि।। १४।।

Page 79 of 444
PDF/HTML Page 106 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 79
maLelA jIv ane pudgalanI judI judI oLakhAN
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं उसनोदकमैं उदक–सुभाव सीरौ,
आगकी उसनता फरस ग्यानलखियै।
जैसैं स्वाद व्यंजनमैं दीसत विविधरूप,
लौनकौ सुवाद खारौ जीभ–ग्यान चखियै।।
तैसैं घट पिंडमैं विभावता अग्यानरूप,
ग्यानरूप जीव भेद–ग्यानसौं परखिये।
भरमसौं करमकौ करता है चिदानंद,
दरव विचार करतार भाव नखियै।। १६।।
shabdArtha– usanodak (uShNodak)=garam jaL. udak=jaL. sIrau=ThanDun. usanatA
(uShNatA)=garamI. pharas=sparsha. vyanjan=shAk. nakhiyai=chhoDI devun joIe.
artha– jevI rIte sparshagnAnathI ThanDA svabhAvavALA garam jaLanI agnijanit
uShNatA oLakhI shakAy chhe. athavA jevI rIte jihvA IndriyathI anek svAdavALA
shAkamAn mIThun judun chAkhI levAmAn Ave chhe, tevI ja rIte bhedavignAnathI sharIrarUp
pinDamAnno agnAnarUp vikAr ane gnAnamUrti jIv oLakhI shakAy chhe, AtmAne karmano
kartA mAnavo e mithyAtva chhe, dravya draShTithI ‘AtmA karmano kartA chhe’ evo bhAv ja
na hovo joIe. 16.
_________________________________________________________________
ज्ञानादेव ज्वलनपयसोरौष्ण्यशैत्यव्यवस्था
ज्ञानादेवोल्लसति लवणस्वादभेदव्युदासः।
ज्ञानादेव स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः
क्रोधादेश्च प्रभवति भिदा भिन्दती कर्तृभावम्।। १५।।

Page 80 of 444
PDF/HTML Page 107 of 471
single page version

background image
80 samayasAr nATak
padArtha potAnA svabhAvano kartA chhe. (doharA)
ग्यान–भाव ग्यानी करै, अग्यानी अग्यान।
दर्वकर्म पुदगल करै,
यह निहचै परवान।। १७।।
shabdArtha– dravyakarma=gnAnAvaraNAdi karmadaL. paravAn (pramAN)=sAchun gnAn.
artha– gnAnabhAvano kartA gnAnI chhe, agnAnano kartA agnAnI chhe ane
dravyakarmano kartA pudgal chhe-em nishchayanayathI jANo. 17.
gnAnano kartA jIv ja chhe, anya nathI. (doharA)
ग्यान सरूपी आतमा, करै ग्यान नहि और।
दरव करम चेतन करै,
यह विवहारी दौर।। १८।।
artha– gnAnarUp AtmA ja gnAnano kartA chhe, bIjo nathI. dravyakarmane jIv kare
chhe-e vyavahAr-vachan chhe. 18.
A viShayamAn shiShyanI shankA. (savaiyA ekatrIsA)
पुग्गलकर्म करै नहि जीव,
कही तुम मैं समुझी नहि तैसी।
कौन करै यह रूप कहौं अब,
को करता करनी कहुकैसी।।
आपुही आपु मिलै बिछुरै जड़,
क्यौं करि मो मन संसय ऐसी?
सिष्य संदेह निवारन कारन,
बात कहैं गुरु है कछु जैसी।। १९।।
_________________________________________________________________
अज्ञानं ज्ञानमप्येवं कुर्वन्नात्मानमञ्जसा।
स्यात्कर्त्तात्मात्मभावस्य परभावस्य न क्वचित्।। १६।।
आत्मा ज्ञानंं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम्।
परभावस्य
कर्त्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।। १७।।

Page 81 of 444
PDF/HTML Page 108 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 81
shabdArtha– bichhurai=judA thAy. sansay(sanshay)=shankA, sandeh.
artha– pudgal karmane jIv nathI karato, evun Ape kahyun to mArA samajavAmAn
Avatun nathI. karmano kartA koN chhe ane tenI kevI kriyA chhe? A achetan karma
potAnI meLe jIv sAthe kevI rIte bandhAy chhe ane chhUTe chhe? mane A shankA chhe.
shiShyanI A shankAno nirNay karavA mATe shrIguru yathArtha vAt kahe chhe. 19.
upar karavAmAn AvelI shankAnun samAdhAn (doharA)
पुदगल परिनामी दरव,सदा परिनवै सोइ।
यातैं पुदगल करमकौ, पुदगल करता होइ।। २०।।
shabdArtha– parinAmI (pariNAmI)=potAno svabhAv chhoDayA vinA ek
paryAyathI bIjI paryAyarUpe thanAr. soI=te. yAtain=ethI. hoI=thAy chhe.
artha– pudgal dravya pariNAmI chhe, te sadaiv pariNaman karyA kare chhe, tethI
pudgal karmano pudgal ja kartA chhe. 20.
जीव चेतना संजुगत, सदा पूरण सब ठौर।
तातैं
चेतन भावकौ, करता जीव न और।। २१।।
shabdArtha– sanjugat=sanyukta, sahit. Thaur=sthAn.
artha– jIv chetanA sahit chhe, sarva sthAnamAn sadA pUrNa chhe, e kAraNe
chetanabhAvono kartA jIv ja chhe, bIjun koI nathI. 21.
_________________________________________________________________
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव।
एतर्हि
तीव्ररयमोहनिवर्हणाय सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ।। १८।।
स्थितेत्यविघ्ना खलु पुद्गलस्य स्वभावभूता परिणामशक्तिः।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं यमात्मनस्तस्य स एव कर्त्ता।। १९।।
स्थितेति जीवस्य निरन्तराया स्वभावभूता परिणामशक्तिः।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं यं स्वस्य तस्यैवभवैत्स कर्त्ता।। २०।।

Page 82 of 444
PDF/HTML Page 109 of 471
single page version

background image
82 samayasAr nATak
shiShyano pharIthI prashna. (aDilla chhand)
ग्यानवंतकौ भोग निरजरा–हेतु है।
अज्ञानीकौ भोग बंध फलदेतु है।।
यह अचरजकी बात हिये नहि आवही।
पूछे कोऊ
सिष्य गुरू समझावही।। २२।।
shabdArtha– bhog=shubh-ashubh karmono vipAk. nirjarA-hetu=karma kharavAnun
kAraN. hiye=manamAn.
artha– koI shiShya prashna kare chhe ke he gurujI ! gnAnInA bhog nirjarAne mATe
chhe ane agnAnInA bhogonun phaL bandh chhe, e AshcharyabharI vAt mArA manamAn ThasatI
nathI. ene shrIguru samajAve chhe. 22.
upar karavAmAn AvelI shankAnun samAdhAn (savaiyA ekatrIsA)
दया–दान–पूजादिक विषय–कषायादिक,
दोऊ कर्मबंध पै दुहूकौएक खेतु है।
ग्यानी मूढ़ करम करत दीसै एकसे पै,
परिनामभेद न्यारौ न्यारौ फल देतु है।।
ग्यानवंत करनी करै पै उदासीन रूप,
ममतान धरै तातैंनिर्जराकौ हेतु है।
वहै करतूति मूढ़ करै पै मगनरूप,
अंध भयौ ममतासौं बंध–फल लेतु है।। २३।।
shabdArtha– khetu (kShetra)=sthAn. parinAm (pariNAm)=bhAv.
udAsIn=rAgAdi rahit. maganarUp=tallIn. andh=vivekashUnya.
_________________________________________________________________
ज्ञानमय एव भावः कुतो भवेद् ज्ञानिनो न पुनरन्यः।
अज्ञानमयः सर्वः कुतोऽयमज्ञानिनो नान्यः।। २१।।
ज्ञानिनो ज्ञाननिर्वृताः सर्वे भावा भवन्ति हि।
सर्वेऽप्यज्ञाननिर्वृता भवन्त्यज्ञानिनस्तु ते।। २२।।

Page 83 of 444
PDF/HTML Page 110 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 83
artha– dayA, dAn, pUjAdi puNya athavA viShay, kaShAy Adi pAp banne
karmabandh chhe ane bannenun utpattisthAn ek ja chhe. A banne prakAranAn karmo karavAmAn
samyaggnAnI ane mithyAgnAnI ek sarakhA dekhAy chhe parantu temanA bhAvomAn antar
hovAthI phaL paN bhinna bhinna thAy chhe. gnAnInI kriyA viraktabhAv sahit ane
ahambuddhi rahit hoy chhe tethI nirjarAnun kAraN chhe ane te ja kriyA mithyAtvI jIv
vivek rahit tallIn thaIne ahambuddhi sahit kare chhe tethI bandh ane tenA phaLane pAme
chhe. 23.
mithyAtvInA kartApaNAnI siddhi par kumbhAranun draShTAnt
(chhappA)
ज्यौं माटीमैं कलस होनकी,सकति रहै ध्रुव।
दंड चक्र चीवर कुलाल,बाहजि निमित्त हुव।।
त्यौं पुदगल परवांनु, पुंज वरगना भेस धरि।
ग्यानावरनादिक स्वरूप, विचरंत विविध परि।।
बाहजि निमित्त बहिरातमा,
गहि संसै अग्यानमति।
जगमांहि अहंकृत भावसौं,
करमरूप ह्वै परिनमति।। २४।।
shabdArtha– kalas=ghaDo. sakati=shakti. chakra=chAkaDo. chIvar=dorI.
kulAl=kumbhAr. bAhaji=bAhya. punj=samudAy=paravAnnu=paramANu. varaganA=vargaNA.
bhes=rUp. vicharant=bhramaN kare chhe. vividh=judA judA. gahi=dhAraN karIne.
bahirAtamA=mithyAdraShTi. ahankRut=mamatva.
artha– jevI rIte mATImAn ghaDArUp thavAnI shakti sadA mojUd rahe chhe ane
_________________________________________________________________
अज्ञानमयभावानामज्ञानी व्याप्य भूमिकाः।
द्रव्यकर्मनिमित्तानां
भावानामेति हेतुताम्।। २३।।

Page 84 of 444
PDF/HTML Page 111 of 471
single page version

background image
84 samayasAr nATak
danD, chakra, dorI, kumbhAr vagere bAhya nimitta chhe tevI ja rIte lokamAn
pudgalaparamANuonA daL karmavargaNArUp thaIne gnAnAvaraNIy vagere jAtajAtanI
avasthAomAn bhramaN kare chhe, tene mithyAdraShTi jIv bAhya nimitta chhe. je sanshay
AdithI
* agnAnI hoy chhe, tene sharIr AdimAn ahambuddhi hovAthI te pudgalapinD
karmarUp thaI jAy chhe. 24.
jIvane akartA mAnIne AtmadhyAn karavAno mahimA.
(savaiyA tevIsA)
जे न करैं नयपच्छ विवाद,
धरैं न विखाद अलीक न भाखैं।
जे उदवेग तजैं घट अंतर,
सीतल भाव निरंतर राखैं।।
जे न गुनी–गुन–भेद विचारत,
आकुलता मनकी सब नाखैं।
ते जगमैं धरि आतम ध्यान,
अखंडित ग्यान–सुधारसचाखैं।। २५।।
shabdArtha– vivAd=jhaghaDo. vikhAd (viShAd)=khed. alIk=jUTh.
udveg=chintA. sItal (shItal)=shAnt. nAkhain=chhoDe. akhanDit=pUrNa.
artha– je nayavAdanA jhagaDAthI rahit chhe, asatya, khed, chintA, AkuLatA
Adine hRudayamAnthI dUr kare chhe ane hammeshAn shAntabhAv rAkhe chhe, guN-guNInA bhed-
vikalpa paN nathI karatA, teo sansAramAn AtmadhyAn dhAraN karIne pUrNa gnAnAmRutano
svAd le chhe. 2p.
_________________________________________________________________
* sanshay, vimoh ane vibhram e gnAnanA doSh chhe.
य एवमुक्त्वा नयपक्षपातं स्वरूपगुप्ता निवसन्ति नित्यं।
विकल्पजालच्युतशान्तचित्तास्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति।। २४।।

Page 85 of 444
PDF/HTML Page 112 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 8p
jIv nishchayanayathI akartA ane vyavahArathI kartA chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
विवहार–द्रष्टिसौं विलोकत बंध्यौसौ दीसै,
निहचै निहारत न बांध्यौ यहकिनिहीं।
एक पच्छ बंध्यौ एक पच्छसौं अबंध सदा,
दोऊ पच्छ अपनैं अनादिधरे इनिहीं।।
कोऊ कहै समल विमलरूप कोऊ कहै,
चिदानंद तैसौईबखान्यौ जैसौ जिनिहीं।
बंध्यौ मानै खुल्यौ मानै दोऊ नैको भेद जानै,
सोई ग्यानवंत जीव तत्त्व पायौ तिनिहीं।। २६।।
shabdArtha– vilokat=jovAthI. nihArat=dekhavAthI. abandh=mukta. bandhyo=bandh
sahit. taisoI=tevo ja. khulyau=bandh rahit.
artha– vyavahAranayathI juo to AtmA bandhAyelo dekhAy chhe, nishchay draShTithI
juo to e koIthI bandhAyelo nathI. ek nayathI bandhAyelo ane ek nayathI sadA
abandh-khUlo rahelo chhe. AvA A potAnA banne pakSha anAdikALathI dhAraN karelA
chhe. ek nay karma sahit ane ek nay karma rahit kahe chhe, tethI je nayathI jevo
kahyo chhe tevo chhe. je bandhAyelo ane khullo banney vAtone mAne chhe ane banneno
abhiprAy samaje chhe, te ja samyaggnAnI jIvanun svarUp jANe chhe.26.
_________________________________________________________________
एकस्य बद्धो न तथा परस्य चिति द्वयोर्द्वावितिपक्षपातौ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातस्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव।। २५।।
noTa– A shlokathI AgaL 44mA shlok sudhInA shlokamAn ek shabdano pharak chhe, bAkInA badhA ja
shloko A ja jAtanA chhe. jevI rIte AmAn ‘baddho’chhe te AgalA shlokomAn ‘baddho’nA sthAnamAn
‘mUDho’, ‘rakto’, ‘druShTo’ chhe. tethI A 19 shlok ApavAmAn AvyA nathI. badhA shlokono ek ja
Ashay thAy chhe.

Page 86 of 444
PDF/HTML Page 113 of 471
single page version

background image
86 samayasAr nATak
nayagnAn dvArA vastusvarUp jANIne samaras bhAvamAn rahenArAonI prashansA.
(savaiyA ekatrIsA)
प्रथम नियत नय दूजी विवहार नय,
दुहूकौं फलावत अनंत भेद फलेहैं।
ज्यौं ज्यौं नय फलैं त्यौं त्यौं मनके कल्लोल फलैं,
चंचल सुभाव लोकालोकलौं उछले हैं।।
ऐसी नयकक्ष ताकौ पक्ष तजि ग्यानी जीव,
समरसी भए एकतासौं नहि टलेहैं।
महामोह नासि सुद्ध–अनुभौ अभ्यासि निज,
बल परगासि सुखरासि मांहि रले हैं।। २७।।
shabdArtha– niyat=nishchay. phalAvat=vistAr karo to. phale=Upaje.
kallol=tarang. uchhale=vadhe. kakSha=kakShA. paragAsi=pragaT karIne. rale=maLe.
artha– pahelo nishchay ane bIjo vyavahAranay chhe, eno pratyek dravyanA guN-
paryAyonI sAthe vistAr karavAmAn Ave to anant bhed thaI jAy chhe. jem jem
nayanA bhed vadhe chhe tem tem chanchaL svabhAvI chittamAn tarango paN Upaje chhe, je
lok ane alokanA pradeshonI barAbar chhe. je gnAnI jIv AvI nayakakShAno pakSha
chhoDIne, samatAras grahaN karIne, AtmasvarUpanI ekatA chhoDatA nathI, teo mahA
mohano nAsh karIne anubhavanA abhyAsathI nijAtma baL pragaT karIne, pUrNa
AnandamAn lIn thAy chhe. 27.
_________________________________________________________________
स्वेच्छासमुच्छलदनल्पविकल्पजाला
मेवं व्यतीत्य महती नयपक्षकक्षाम्।
अन्तर्बहिस्समरसैकरसस्वभावं
स्वं भावमेकमुपयात्यनुभूतिमात्रम्।। ४५।।

Page 87 of 444
PDF/HTML Page 114 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 87
samyaggnAnathI AtmasvarUpanI oLakhAN thAy chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं काहू बाजीगर चौहटै बजाइ ढोल,
नानारूप धरिकैंभगल–विद्या ठानी है।
तैसैं मैं अनादिकौ मिथ्यातकी तरंगनिसौं,
भरममैं धाइ बहु कायनिज मानी है।।
अब ग्यानकला जागी भरमकी द्रष्टि भागी,
अपनी पराई सब सौंज पहिचानी है।
जाकै उदै होत परवांन ऐसी भांति भई,
निहचै हमारी जोति सोई हम जानी है।। २८।।
shabdArtha– bAjIgar=khel karanAr. chauhaTe=chokamAn. bhagal vidyA=chhaLakapaT.
dhAI=bhaTakIne. kAy=sharIr. saunj=vastu.
artha– jem koI tamAshagIr chokamAn Dhol vagADe ane anek svAng rachIne
ThagavidyAthI lokone bhramamAn nAkhI de, tevI ja rIte hun anAdikALathI mithyAtvanA
jhapATAthI bhramamAn bhUlI rahyo ane anek sharIrone apanAvyAn. have gnAn jyotino
uday thayo jethI mithyAdraShTi khasI gaI, badhI sva-par vastunI oLakhAN thaI ane
te gnAnakaLA pragaT thatAn ja evI avasthA prApta thaI ke ame amArI mUL gnAn
jyotine oLakhI lIdhI. 28.
gnAnIno AtmAnubhavamAn vichAr (savaiyA ekatrIsA)
जैसै महा रतनकी ज्योतिमैं लहरि उठै,
जलकी तरंग जैसैं लीन होय जलमैं।
तैसैं सुद्ध आतम दरब परजाय करि,
उपजै बिनसै थिर रहै निजथलमैं।।
_________________________________________________________________
इन्द्रजालमिदमेवमुच्छलत्पुष्कलोच्चलविकल्पवीचिभिः।
यस्य विस्फुरणमेव तत्क्षणं कृत्स्नमस्यति तदस्मि चिन्महः।। ४६।।
चित्स्वभावभरभावितभावाभावभावपरमार्थतयैकं।
बन्धपद्धतिमपास्य समस्तां चेतये समयसारमपारं।। ४७।।

Page 88 of 444
PDF/HTML Page 115 of 471
single page version

background image
88 samayasAr nATak
ऐसै अविकलपी अजलपी अनंद रूपी,
अनादि अनंत गहि लीजै एक पलमैं।
ताकौ अनुभव कीजै परम पीयूष पीजै,
बंधकौ विलास डारि दीजै पुदगलमैं।। २९।।
shabdArtha– avikalapI=vikalparahit. ajalapI=ahIn sthiratAno artha chhe.
gahi lIjai=grahaN karo. pIyUSh=amRut. vilAs=vistAr.
artha– jevI rIte uttam ratnanI jyotimAn chamak utpanna thAy chhe athavA
jaLamAn tarang UThe chhe ane temAn ja samAI jAy chhe, tevI ja rIte shuddha AtmA,
paryAy apekShAe Upaje ane nAsh pAme chhe tathA dravya apekShAe potAnA svarUpamAn
sthir rahe chhe. evA nirvikalpa, nitya, AnandarUp, anAdi, anant, shuddha AtmAnun
tatkAL grahaN karo. teno ja anubhav karIne param amRut-ras pIo ane
karmabandhanA vistArane pudgalamAn chhoDI do. 29.
AtmAnubhavanI prashansA (savaiyA ekatrIsA)
दरबकी नय परजायनय दोऊ,
श्रुतग्यानरूप श्रुतग्यान तो परोख है।
सुद्ध परमातमाकौ अनुभौ प्रगट तातैं,
अनुभौ विराजमान अनुभौ अदोखहै।।
अनुभौं प्रवांन भगवान पुरुष पुरान,
ग्यान औ विग्यानघन महा सुखपोख है।
परम पवित्र यौं अनंत नाम अनुभौके,
अनुभौविना न कहूं और ठौर मोख है।। ३०।।
_________________________________________________________________
आक्रामन्नविकल्पभावमचलं पक्षैर्नयानां विना
सारो यः समयस्य भाति निभृतैरास्वाद्यमानः स्वयम्।
विज्ञानैकरसः स एष भगवान्पुण्यः पुराणः पुमान्
ज्ञानं दर्शनमप्ययं किमथवा यत्किंचनैकोऽप्ययम्।। ४८।।

Page 89 of 444
PDF/HTML Page 116 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 89
shabdArtha– parokh (parokSha)=Indriy ane man Ashrit gnAn.
virAjamAn=sushobhit. adokh(adoSh)=nirdoSh. pokh (poSh) poShak. Thaur=sthAn.
mokh(mokSha)=mukti.
artha– dravyArthik ane paryAyArthik e banne nay shrutagnAn*chhe ane shrutagnAn
parokSha pramAN* chhe, paN shuddha paramAtmAno anubhav pratyakSha pramAN chhe. tethI anubhav
shobhanIy, nirdoSh, pramAN, bhagavAn, puruSh, purAN, gnAn, vignAnadhan, paramasukhanA
poShak, param, pavitra evAn bIjAn paN anant nAmono dhArak chhe, anubhav sivAy
bIje kayAny mokSha nathI. 30.
anubhavanA abhAvamAn sansAr ane sadbhAvamAn mokSha chhe, enA upar draShTAnt.
(savaiyA ekatrIsA)
जैसे एक जल नानारूप–दरबानुजोग,
भयौ बहु भांति पहिचान्यौ न परतु है।
फिरि काल पाइ दरबानुजोग दूरि होत,
अपनै सहज नीचे मारग ढरतु है।।
तैसैं यह चेतन पदारथ विभाव तासौं,
गति जोनि भेस भव–भावंरि भरतु है।
सम्यक सुभाइ पाइ अनुभौके पंथ धाइ,
बंधकी जुगतिभानि मुकति करतु है।। ३१।।
shabdArtha– daravAnujog=anya vastuono sanyog, meLAp. bhes (veSh)=rUp.
bhav-bhAmvari=janma-maraNarUp sansAranun chakkar. bhAni=naShTa karIne.
_________________________________________________________________
* shrutagnAnanA ansh chhe. *nay ane pramANamAn ansh-anshIno bhed chhe.
दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राभ्यन्निजैाघाच्च्युतो
दूरादेव विवेकनिम्नगमनान्नीतो निजौघं बलात्।
विज्ञानैकरसस्तदेकरसिनामात्मानमात्माहर–
न्नात्मन्यैव सदा गतानुगततामायात्ययं तोयवत्।। ४९।।

Page 90 of 444
PDF/HTML Page 117 of 471
single page version

background image
90 samayasAr nATak
artha– jevI rIte jaLano ek varNa chhe, parantu geru, rAkh, rang Adi anek
vastuono sanyog thatAn anekarUp thaI javAthI oLakhavAmAn Avato nathI, pachhI
sanyog dUr thatAn potAnA svabhAvamAn vahevA lAge chhe, tevI ja rIte A chaitanyapadArtha
vibhAv-avasthAmAn gati, yoni, kuLarUp sansAramAn chakkar lagAvyA kare chhe, pachhI
avasar maLatAn nijasvabhAvane pAmIne anubhavanA mArgamAn lAgIne karmabandhano
nAshakare chhe ane muktine prApta thAy chhe. 31.
mithyAdraShTi jIv karmano kartA chhe. (doharA)
निसि दिन मिथ्याभाव बहु, धरै मिथ्याती जीव।
तातैं भावित करमकौ, करता कह्यौ
सदीव।। ३२।।
shabdArtha– nisidin=hammeshAn. tAtain=tethI. bhAvit karam=rAg-dveSh-moh
Adi. sadIv=sadaiv.
artha– mithyAdraShTi jIv sadaiv mithyAbhAv rAkhyA kare chhe, tethI te bhAvakarmono
kartA chhe.
bhAvArtha– mithyAdraShTi jIv potAnI bhUlathI paradravyone potAnA mAne chhe,
jethI men A karyun, A lIdhun, A dIdhun vagere anek prakAranA rAgAdibhAv karyA kare
chhe, tethI te bhAvakarmano kartA thAy chhe. 32.
mithyAtvI jIv karmano kartA ane gnAnI akartA chhe. (chopAI)
करै करमसोई करतारा।
जो जानैसौ जाननहारा।।
जो करता नहि जानै सोई।
जानै सो करता नहि होई।। ३३।।
_________________________________________________________________
विकल्पकः परं कर्त्ता विकल्पः कर्म केवलं।
जातु कर्तृकर्मत्वं सविकल्पस्य नश्यति।। ५०।।
यः करोति स करोति केवलं यस्तु वेत्ति स तु वेत्तिकेवलं।
यः करोति न हि वेत्ति स क्वचित् यस्तु वेत्ति न करोति स क्वचित्।। ५१।।

Page 91 of 444
PDF/HTML Page 118 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 91
shabdArtha– soi=te ja. karatArA=kartA. jAnanahArA=gnAtA.
artha– je karma kare te kartA chhe ane je jANe te gnAtA chhe, je kartA chhe te
gnAtA nathI hoto ane je gnAtA chhe te kartA nathI hoto.
bhAvArtha– mUDh ane gnAnI bannenI kriyA jovAmAn ekasarakhI lAge chhe parantu
bannenA bhAvomAn moTo taphAvat chhe, agnAnI jIv mamatvabhAvanA sadbhAvamAn bandhan
pAme chhe ane gnAnI mamatvanA abhAvamAn abandh rahe chhe. 33.
je gnAnI chhe te kartA nathI. (soraThA)
ग्यान मिथ्यात न एक, नहि रागादिक ग्यान महि।
ग्यान करम
अतिरेक, ग्याता सो करता नहीं।। ३४।।
shabdArtha– mahi=mAn. atirek (atirikta)=bhinna bhinna.
artha– gnAnabhAv ane mithyAtvabhAv ek nathI ane gnAnamAn rAgAdibhAv
hotA nathI. gnAnathI karma bhinna chhe, je gnAtA chhe te kartA nathI. 34.
jIv karmano kartA nathI (chhappA)
करम पिंड अरु रागभाव, मिलि एक हौंहि नहि।
दोऊ भिन्न–सरूप बसहिं, दोऊ न जीवमहि।।
करमपिंड पुग्गल, विभाव रागादि मूढ़ भ्रम।
अलख एक पुग्गल अनंत, किमि धरहि प्रकृति सम।।
_________________________________________________________________
ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासतेऽन्तः, ज्ञप्तौ करोतिश्च न भासतेऽन्तः।
ज्ञप्तिः करोतिश्च ततो विभिन्ने ज्ञाता न कर्तेति ततः स्थितं च।। ५२।।
कर्त्ता कर्मणि नास्ति नास्ति नियतं कर्मापि तत्कर्त्तरि
द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते यदि तदा का कर्तृकर्मस्थितिः।
ज्ञाता ज्ञातरि कर्म कर्मणि सदा व्यक्तेति वस्तुस्थिति –
र्नेपथ्ये बत नानटीति रभसा मोहस्तथाप्येष किम्।। ५३।।

Page 92 of 444
PDF/HTML Page 119 of 471
single page version

background image
92 samayasAr nATak
निज निज विलासजुत जगतमहि,
जथा सहजपरिनमहि तिम,।
करतार जीव जड़ करमकौ,
मोह–विकल जन कहहि इम।। ३५।।
shabdArtha– basahin=rahe chhe. mahi=mAn. alakh=AtmA. kimi=kevI rIte.
prakRiti=svabhAv. sam=ekasarakhun. jut (yut)=sahit. vikal=dukhI.
artha– gnAnAvaraNAdi dravyakarma ane rAg-dveSh Adi bhAvakarma- A banne
bhinna bhinna svabhAvavALAn chhe, maLIne ek nathI thaI shakatAn, ane e jIvanA
svabhAv paN nathI. dravyakarma pudgalarUp chhe ane bhAvakarma jIvanA vibhAv chhe. AtmA
ek chhe ane pudgalakarma anant chhe, bannenI ekasarakhI prakRiti kevI rIte hoI shake?
kAraN ke sansAramAn badhAn dravyo potapotAnA svabhAvamAn pariNaman kare chhe tethI je
manuShya jIvane karmano kartA kahe chhe te kevaL mohanI vikaLatA chhe. 3p.
shuddhAtmAnubhavanun mAhAtmya. (chhappA)
जीव मिथ्यात्व न करै, भाव नहि धरै भरम मल।
ग्यान ग्यानरस रमै, होइ करमादिक
पुदगल।।
असंख्यातपरदेस सकति, जगमगै प्रगट अति।
चिदविलास गंभीर धीर, थिर रहै विमलमति।।
जब लगि प्रबोध घटमहि उदित,
तब लगि अनय न पेखिये।
जिमि धरम–राज वरतंत पुर,
जहं तहंनीति परेखिये।। ३६।।
_________________________________________________________________
कर्त्ता कर्त्ता भवति न यथा कर्म कर्मापि नैव
ज्ञानं ज्ञानं भवति च यथा पुद्गलः पुद्गलोऽपि।
ज्ञानज्योतिर्ज्वलितमचलं व्यक्तमन्तस्तथोच्चै–
श्चिच्छक्तीनां निकरभरतोऽत्यन्तगम्भीरमेतत्।। ५४।।

Page 93 of 444
PDF/HTML Page 120 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 93
shabdArtha– bharam(bhram)=agnAn. prabodh=samyaggnAn. udit=prakAshit.
anay=anyAy. dharamarAj=dharmayukta rAjay. varatant=pravartatun. pur=nagar.
parekhiye=dekhAy chhe.
artha– jIv mithyAbhAv nathI karato ane na to rAgAdi bhAvamaLano dhArak
chhe. karma pudgal chhe ane gnAn to gnAnarasamAn ja lIn rahe chhe, jIvanA asankhyAt
pradeshomAn tenI sthir, gambhIr, dhIr, nirmaL, jyoti atyant jhagamage chhe, te jyAnsudhI
hRudayamAn prakAshit rahe chhe tyAnsudhI mithyAtva nathI rahetun. jevI rIte nagaramAn dharmarAj
vartatun hoy tyAre badhe nIti ja nIti dekhAy chhe, anItino lesh paN raheto nathI.
36.
trIjA adhikArano sAr
karavun te kriyA, karavAmAn Ave te karma, je kare te kartA chhe. abhiprAy e chhe ke
je kriyAno vyApAr kare arthAt kAm karanArane kartA kahe chhe, jemAn kriyAnun phaL rahe chhe
arthAt karelA kAmane karma kahe chhe, je kArya karavAmAn Ave tene kriyA kahe chhe. jem ke,
kumbhAr kartA chhe, ghaDo karma chhe ane ghaDo banAvavAnI vidhi kriyA chhe. athavA gnAnIrAm
kerI toDe chhe, A vAkayamAn gnAnIrAm kartA, kerI karma ane toDavun te kriyA chhe.
yAd rAkhavun ke uparanAn be draShTAntomAn je spaShTa karyun chhe te bhed-vivakShAthI chhe,
kAraN ke kartA kumbhAr judo padArtha chhe, karma ghaDo judo padArtha chhe, ghaDAnI rachanArUp
kriyA judI chhe. A ja rIte bIjA vAkayamAn gnAnIrAm kartA judo chhe, kerI karma judun chhe
ane toDavAnI kriyA judI chhe. jevI rIte bhedavyavahAramAn kartA-karma-kriyA bhinna
bhinna rahe chhe, tem abhed-draShTimAn nathI hotun, ek padArthamAn ja kartA-karma-kriyA traNe
rahe chhe. jem ke “ chidbhAv karma chidesh kartA chetanA kiriyA tahAn” arthAt chidesh
AtmA kartA chaitanyabhAv karma ane chetanA (jANavun) kriyA chhe; athavA mATI kartA,
ghaDo karma ane mATInun pinDaparyAyamAnthI ghaTaparyAyarUp thavun te kriyA chhe A adhikAramAn
kartA-karma-kriyA shabda kayAnk bhedadraShTithI ane kayAnk abhedadraShTithI AvyA chhe tethI
khUb gahan vichArapUrvak samajavun.
agnAnanI dashAmAn jIv shubhAshubh karma ane shubhAshubh pravRuttine potAnI mAne
chhe ane teno kartA pote bane chhe, parantu khUb dhyAn rAkho ke lokamAn anant
paudgalik