Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Ajiv Dvar; Gatha: 1-14 (Ajiv Dvar),3 (Karta Karma Kriya Dvar),4 (Karta Karma Kriya Dvar),7 (Karta Karma Kriya Dvar),10 (Karta Karma Kriya Dvar); Beeja adhikaarno saar; Karta Karma Kriya Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 24

 

Page 54 of 444
PDF/HTML Page 81 of 471
single page version

background image
pa4 samayasAr nATak
e chhe ke, jIvane kharekhar karmakAlimA lAgatI nathI. kapaDAnA melanI jem te sharIr
AdithI bandhAyo chhe, bhedavignAnarUp sAbu ane samatArasarUp jaL dvArA te svachchha
thaI shake chhe. tAtparya e chhe ke jIvane dehathI bhinna shuddha-buddha jANanAr nishchayanay chhe
ane sharIrathI tanmay, rAg-dveSh-mohathI malin, karmane AdhIn kahevAvALo
vyavahAranay chhe. tyAn pratham avasthAmAn A nayagnAn dvArA jIvanI shuddha ane ashuddha
pariNatine samajIne potAnA shuddha svarUpamAn lIn thavun enun ja nAm anubhav chhe.
anubhav prApta thayA pachhI nayono vikalpa paN raheto nathI tethI kahevun paDashe ke nay
pratham avasthAmAn sAdhak chhe ane AtmAnun svarUp samajayA pachhI nayonun kAm nathI.
guNonA samUhane dravya kahe chhe. jIvanA guN chaitanya, gnAn, darshan Adi chhe.
dravyanI hAlatane paryAy kahe chhe. jIvanI paryAyo nar, nArak, dev, pashu Adi chhe. guN
ane paryAyo vinA dravya hotun nathI ane dravya vinA guN paryAy hotA nathI, tethI
dravya ane guN-paryAyomAn avyatirikta bhAv chhe. jyAre paryAyane gauN ane dravyane
mukhya karIne kathan karavAmAn Ave chhe tyAre nay dravyArthik kahevAy chhe ane jyAre
paryAyane mukhya tathA dravyane goN karIne kathan karavAmAn Ave chhe tyAre nay
paryAyArthik kahevAy chhe. dravya sAmAnya hoy chhe ane paryAy visheSh hoy chhe, tethI
dravyArthik ane paryAyArthik nayanA viShayamAn sAmAnya-visheShanun antar rahe chhe. jIvanun
svarUp nishchayanayathI Avun chhe, vyavahAranayathI Avun chhe, dravyArthikanayathI Avun chhe,
paryAyArthikanayathI Avun chhe, athavA nayonA bhedo shuddha nishchayanay, ashuddha nishchayanay,
sadbhUt vyavahAranay, asadbhUt vyavahAranay, upacharit vyavahAranay ityAdi vikalpa
chittamAn anek tarango utpanna kare chhe, enAthI chittane vishrAm nathI maLI shakato,
tethI kahevun joIe ke nayanA kallol anubhavamAn bAdhak chhe parantu padArthanun yathArtha
svarUp jANavA ane svabhAv-vibhAvane oLakhavAmAn sahAyak avashya chhe. tethI nay,
nikShep ane pramANathI athavA jem bane tem AtmasvarUpanI oLakhAN karIne sadaiv
tenA vichAr tathA chintavanamAn lAgyA rahevun joIe.

Page 55 of 444
PDF/HTML Page 82 of 471
single page version

background image
ajIvadvAr
(2)
ajIv adhikAranun varNan karavAnI pratignA (doharA)
जीव तत्त्व अधिकार यह, कह्यौ प्रगट समुझाय।
अब अधिकार अजीवकौ, सुनहु चतुर चित लाय।। १।।
shabdArtha– chatur=vidvAn. chitta=man. lAy=lagADIne.
artha– A pahelo adhikAr jIvatattvano samajAvIne kahyo, have ajIvatattvano
adhikAr kahe chhe, he vidvAno! te man daIne sAmbhaLo. 1.
mangalAcharaN bhedavignAn dvArA prApta pUrNagnAnane vandan.
(savaiyA ekatrIsA)
परम प्रतीति उपजाय गनधरकीसी,
अंतर अनादिकी विभावता विदारी है।
भेदग्यान द्रष्टिसौं विवेककी सकति साधि,
चेतन अचेतनकी दसा निरवारी है।।
करमकौ नासकरि अनुभौ अभ्यास धरि,
हिएमैं हरखि निज उद्धता सँभारी है।
अंतराय नास भयौ सुद्ध परकास थयौ,
ग्यानकौ विलास ताकौं वंदना हमारी है।। २।।
shabdArtha– pratIti=shraddhAn. vibhAvanA.=mithyAdarshan. vidArI=nAsh karyo.
niravArI=dUr karI. hiemain=hRudayamAn. harakhi=Anandit thaIne. udvatA=utkRuShTatA.
vilAs=Anand.
_________________________________________________________________
जीवाजीवविवेकपुष्कलद्रशा प्रत्याययत्पार्षदाः
नासंसारनिबद्धबंन्धनविधिध्वंसाद्विशुद्धं स्फुटत्।
आत्माराममनन्तधाम महसाध्यक्षेण नित्योदितं
धीरोदात्तमनाकुलं विलसति ज्ञानं मनोह्लादयत्।। १।।

Page 56 of 444
PDF/HTML Page 83 of 471
single page version

background image
pa6 samayasAr nATak
artha– gaNadhar* svAmI jevun draDh shraddhAn utpanna karIne, anAdikALathI
lAgel antaranganun mithyAtva naShTa karyun ane bhedagnAnanI draShTithI gnAnanI shakti siddha
karIne jIv-ajIvano nirNay karyo, pachhI anubhavano abhyAs karIne karmono nAsh
karyo tathA hRudayamAn harShit thaIne potAnI utkRuShTatA sambhALI, jethI antarAyakarma nAsh
pAmyun ane shuddha AtmAno prakAsh arthAt pUrNagnAnano Anand pragaT thayo. tene mArA
namaskAr chhe. 2.
shrIgurunI pAramArthik shikShA(savaiyA ekatrIsA)
भैया जगवासी तू उदासी व्हैकैं जगतसौं,
एक छ महीना उपदेश मेरौ मानु रे।
और संकलप विकलपके विकार तजि,
बैठिकैं एकंत मन एक ठौरु आनु रे।
तेरौ घट सर तामैं तूही है कमल ताकौ,
तूही मधुकर व्है सुवास पहिचानु रे।
प्रापति न व्हैहै कछु ऐसौ तू विचारतु है,
सही व्हैहै प्रापति सरूप यौंही जानु रे।। ३।।
shabdArtha– jagavAsI=sansArI. udAsI=virakta. upadesh=shikhAmaN. sankalap-
vikalap (sankalpa-vikalpa)=rAg-dveSh. vikAr=vibhAv pariNati. taji=chhoDIne.
ekant (ekAnta)=ekalo, jyAn koI avAj, upadrav vagere na hoy tyAn.
Thauru=sthAn. ghaT=hRuday. sar=taLAv. madhukar=bhamaro. suvAs=potAnI sugandh.
prApati (prApti)=milan. hnaihai=thashe. sahI=kharekhar. yaunhI=evun ja.
artha– he bhAI, sansArI jIv, tun sansArathI virakta thaIne ek chha
_________________________________________________________________
* AtmAnushAsanamAn AgnA Adi das prakAranAn samyakatvomAnthI gaNadharasvAmIne avagATh samyakatva
kahyun chhe.
विरम किमपरेणाकार्यकोलाहलेन
स्वयमपि निभृतः सन् पश्य षण्मासमेकम्।
हृदयसरसि पुंसः पुद्गलाद्भिन्नधाम्नो
ननु किमनुपलब्धिर्भातिकिं चोपलब्धिः।। २।।

Page 57 of 444
PDF/HTML Page 84 of 471
single page version

background image
ajIvadvAr pa7
mahinA* mATe mArI shikhAmaN mAn ane ekAnt sthAnamAn besIne rAg-dveShanA
tarango chhoDIne chittane ekAgra kar, tArA hRudayarUp sarovaramAn tun ja kamaL ban ane
tun ja bhamaro banIne potAnA svabhAvanI sugandh le. jo tun em vichAre ke enAthI
kAI nahi maLe, to niyamathI svarUpanI prApti thashe; Atmasiddhino e ja upAy chhe.
visheSha– A pinDastha* dhyAn chhe. potAnA chittarUp sarovaramAn sahasra daLanun
kamaL kalpit karIne prANAyAm karavAmAn Ave chhe jethI dhyAn sthir thAy ane
gnAnaguN pragaT thAy chhe. 3.
jIv ane pudgalanun lakShaN (doharA)
चेतनवंतअनंत गुन, सहित सु आतमराम।
यातैं अनमिल और सब, पुदगलके परिनाम।। ४।।
shabdArtha– AtamarAm=nij svarUpamAn ramaN karanArA AtmA. yAtain= enAthI
anamil=bhinna.
artha– jIv dravya, chaitanyamUrti ane anantaguNasampanna chhe, enAthI bhinna
bIjI badhI pudgalanI pariNati chhe.
bhAvArtha– chaitanya, gnAn, darshan, sukh, vIrya Adi AtmAnA anant guN chhe
ane AtmAnA guNo sivAy sparsha, ras, gandh, varNa ke shabda, prakAsh, taDako, chAndanI,
chhAnyo, andhakAr, sharIr, bhAShA, man, shvAsochchhvAs tathA kAm, krodh, lobh, moh
mAyA Adi je kAI Indriy ane managochar chhe te badhu paudgalik chhe. 4.
_________________________________________________________________
* ahIn pAThamAn je chha mahinA kahyun chhe te sAmAnya kathan chhe. samyagdarshananI prAptino jaghanyakAL
antarmuhUrta ane utkRuShTa anantakAL chhe, shiShyane mArgamAn lagADavAnI draShTithI jaghanya ane utkRuShTakAL
na batAvatAn chha mahinA mATe preraNA karI chhe. chha mahinAmAn samyagdarshan Upaje ja Upaje evo
niyam nathI.
* pinDastha dhyAn sansthAnavichay dhyAnano bhed chhe, pinDastha, padastha, rUpastha ane rUpAtIt-A rIte
chAr prakAranun sansthAnavichay dhyAn hoy chhe.
चिच्छक्तिव्याप्तसर्वस्वसारो जीव इयानयं।
अतोऽतिरिक्ताः सर्वेऽपि भावाः पौद्गलिका अमी।। ३।।

Page 58 of 444
PDF/HTML Page 85 of 471
single page version

background image
pa8 samayasAr nATak
AtmagnAnanun pariNAm (kavitta)
जब चेतन सँभारि निज पौरुष,
निरखै निजद्रगसौं निज मर्म।
तब सुखरूप विमल अविनासिक,
जानै जगतसिरोमनिधर्म।।
अनुभौ करै सुद्ध चेतनकौ,
रमै स्वभाव वमैसब कर्म।
इहि विधि सधै मुकतिकौ मारग,
अरुसमीप आवै सिव सर्म।। ५।।
shabdArtha– pauruSh=puruShArtha. nirakhai=jue. drag=netra. marma=asalapaNun.
avinAsI=nitya. jagat siromani=sansAramAn sauthI uttam. dharma=svabhAv.
ramai=lIn thAy. vamai= ulaTI kare (chhoDI de.) ihi vidhi= A rIte, mukati
(mukti)=mokSha. samIp= pAse. siv (shiv)=mokSha. sarma=Anand.
artha– jyAre AtmA potAnI shaktine sambhALe chhe ane gnAnanetrothI potAnA
asal svabhAvane oLakhe chhe tyAre te AtmAno svabhAv AnandarUp, nirmaL, nitya
ane lokano shiromaNi jANe chhe, tathA shuddha chaitanyano anubhav karIne potAnA
svabhAvamAn lIn thaIne sampUrNa karmadaLane dUr kare chhe. A prayatnathI mokShamArga siddha
thAy chhe ane nirAkuLatAno Anand nikaT Ave chhe. pa.
jaD–chetananI bhinnatA(doharA)
वरनादिक रागादि यह, रूप हमारौ नांहि।
एक ब्रह्म नहि दूसरौ, दीसै अनुभव मांहि।। ६।।
_________________________________________________________________
सकलमपि विहायाह्याय चिच्छक्तिरिक्तम्
स्फुटतरमवगाह्य स्वं च चिच्छक्तिमात्रं।
झममुपरि चरन्तं चारु विश्वस्य साक्षात्
कलयतु परमात्मात्मानमात्मन्यनन्तं।। ४।।
वर्णाद्या वा रागमोहादयो वा भिन्ना भावाः सर्व एवास्य पुंसः।
तेनैवास्तस्वत्त्वतः
पश्यतोऽमी नो द्रष्टाः स्युर्द्रष्टमेकं परं स्यात्।। ५।।

Page 59 of 444
PDF/HTML Page 86 of 471
single page version

background image
ajIvadvAr pa9
shabdArtha– brahma=shuddha AtmA dIsai=dekhAy chhe.
artha– sharIr sambandhI rUp, ras, gandh, sparsha Adi athavA rAg-dveSh Adi
vibhAv sarva achetan chhe, e amArun svarUp nathI; AtmAnubhavamAn ek brahma sivAy
bIjun kAI ja nathI bhAsatun. 6.
deh ane jIvanI bhinnatA par bIjun draShTAnt (doharA)
खांडो कहिये कनककौ, कनक–म्यान–संयोग।
न्यारौ निरखत म्यानसौं,
लोह कहैं सब लोग।। ७।।
shabdArtha– khAnDo=talavAr. kanak=sonun. nyArau=judI. nirakhat=jovAmAn Ave
chhe.
artha– sonAnA myAnamAn rAkhelI loDhAnI talavAr sonAnI kahevAmAn Ave
chhe. parantu jyAre te loDhAnI talavAr sonAnA myAnamAnthI judI karavAmAn Ave chhe
tyAre loko tene loDhAnI ja kahe chhe.
bhAvArtha– sharIr ane AtmA ekakShetrAvagAh sthit chhe. sansArI jIv
bhedavignAnanA abhAvathI sharIrane ja AtmA samajI jAy chhe; parantu jyAre
bhedavignAnamAn temanI oLakhAN karavAmAn Ave chhe tyAre chichchamatkAr AtmA judo
bhAsavA lAge chhe ane sharIramAnthI Atmabuddhi khasI jAy chhe. 7.
jIv ane pudgalanI bhinnatA (doharA)
वरनादिक पुदगल–दसा, धरै जीव बहु रूप।
वस्तु विचारत करमसौं, भिन्न एक
चिद्रूप।। ८।।
shabdArtha– dashA=avasthA. bahu=ghaNA. bhinna=judA. chidrUp
(chit+rUp)=chaitanyarUp.
_________________________________________________________________
निर्वर्त्यते येन यदत्र किंचित्तदेव तत्स्यान्न कथं च नान्यत्।
रुक्मेण निर्वृत्तमिहासिकोशं पश्यन्ति रुक्मंन कथंचनासिं।। ६।।
वर्णादिसामग्रयमिदं विदन्तु निर्माणमेकस्य हि पुद्गलस्य।
ततोऽस्त्विदं पुद्गल एव नात्मा यतः स विज्ञानघनस्ततोऽन्यः।। ७।।

Page 60 of 444
PDF/HTML Page 87 of 471
single page version

background image
60 samayasAr nATak
artha– rUp, ras, Adi pudgalanA guN chhe, enA nimittathI jIv anek rUp
dhAraN kare chhe. parantu jo vastusvarUpano vichAr karavAmAn Ave to te karmathI tadrna
bhinna ek chaitanyamUrti chhe.
bhAvArtha– anant sansAramAn sansaraN karato jIv, nar, nArak, Adi je anek
paryAyo prApta kare chhe te badhI pudgalamay chhe ane karmajanit chhe, jo vastusvabhAvano
vichAr karavAmAn Ave to te jIvanI nathI, jIv to shuddha, buddha, nirvikAr, dehAtIt
ane chaitanyamUrti chhe. 8.
deh ane jIvanI bhinnatA par bIjun draShTAnt (doharA)
ज्यौं घट कहिये घीवकौ, घटकौ रूप न घीव।
त्यौं वरनादिक नामसौं, जड़ता, लहै न जीव।। ९।।
shabdArtha– jayaun=jevI rIte. ghaT=ghaDo. jaDatA=achetanapaNun.
artha– jevI rIte ghInA sanyogathI mATInA ghaDAne ghIno ghaDo kahe chhe parantu
ghaDo ghIrUp nathI thaI jato, tevI ja rIte sharIranA sambandhathI jIv nAno, moTo,
kALo, dhoLo vagere anek nAm meLave chhe paN te sharIranI peThe achetan thaI jato
nathI.
bhAvArtha– sharIr achetan chhe ane jIvano tenI sAthe anantakALathI sambandh chhe
topaN jIv sharIranA sambandhathI kadI achetan nathI thato, sadA chetan ja rahe chhe. 9.
AtmAnun pratyakSha svarUp (doharA)
निराबाध चेतन अलख, जाने सहज स्वकीव।
अचल अनादि अनंत नित, प्रगट जगतमैं जीव।। १०।।
shabdArtha– nirAbAdh=shAtA-ashAtAnI bAdhArahit. chetan=gnAnadarshan.
alakh=
_________________________________________________________________
घृतकुम्माभिधानेऽपिकुम्भो घृतमयो न चेत्।
जीवो वर्णादिमज्जीव जल्पनेऽपि न तन्मयः।। ८।।
अनाद्यनन्तमचलं
स्वसंवेद्यमिदं स्फुटम्।
जीवः स्वयं तु चैतन्यमुच्चैश्चकचकायते।। ९।।

Page 61 of 444
PDF/HTML Page 88 of 471
single page version

background image
ajIvadvAr 61
charmachakShuothI dekhAto nathI. sahaj=svabhAvathI. svakIv (svakIy)=potAnun.
pragaT=spaShTa.
artha– jIv padArtha nirAbAdh, chaitanya, arUpI, svAbhAvik, gnAtA, achaL,
anAdi, anant ane nitya chhe, te sansAramAn pratyakSha pramAN chhe.
bhAvArtha– jIv shAtA-ashAtAnI bAdhAthI rahit chhe ethI nirAbAdh chhe, sadA
chetato rahe chhe ane ethI chetan chhe, Indriyagochar nathI ethI alakh chhe, potAnA
svabhAvane pote ja jANe chhe ethI svakIy chhe, potAnA gnAnasvabhAvathI chhUTato nathI
ethI achaL chhe, Adi rahit chhe ethI anAdi chhe, anantaguN sahit chhe ethI
anant chhe, kadI nAsh pAmato nathI ethI nitya chhe. 10.
anubhav vidhAn (savaiyA ekatrIsA)
रूप–रसवंत मूरतीक एक पुदगल,
रूप बिनुऔरु यौं अजीवदर्व दुधा है।
चारि हैं अमूरतीक जीव भी अमूरतीक,
याहितैंअमूरतीक–वस्तु–ध्यान मुधाहै।।
औरसौं न कबहूं प्रगट आप आपुहीसौं,
ऐसौ थिर चेतन–सुभाउ सुद्धसुधा है।
चेतनकौ अनुभौ अराधैं जग तेई जीव;
जिन्हकौं अखंड रस चाखिवेकी छुधा है।। ११।।
shabdArtha– dudhA=be prakArano. mudhA=vRuthA. thir=(sthir)=achaL.
sudhA=amRut. akhanD= pUrNa. chhudhA(kShudhA)= bhUkh.
artha– pudgaladravya varNa, ras Adi sahit mUrtik chhe, bAkInA dharma, adharma
_________________________________________________________________
वर्णाद्यैः सहितस्तथा विरहितो द्वैधास्त्यजीवो यतो
नामुर्त्तत्वमपास्य पश्यति जगज्जीवस्य तत्त्वं ततः।
इत्यालोच्य विवेचकैः समुचितं नाव्याप्यतिव्यापि वा
व्यक्तं व्यंजितजीवतत्त्वमचलं चैतन्यमालम्ब्यतां।। १०।।

Page 62 of 444
PDF/HTML Page 89 of 471
single page version

background image
62 samayasAr nATak
Adi chAr ajIvadravya amUrtik chhe, A rIte ajIvadravya mUrtik ane amUrtik be
bhedarUp chhe; jIv paN amUrtik chhe tethI amUrtik vastunun dhyAn karavun vyartha chhe AtmA
svayamsiddha, sthir, chaitanyasvabhAvI, gnAnAmRutasvarUp chhe, A sansAramAn jemane paripUrNa
amRutarasano svAd levAnI abhilAShA chhe te AvA ja AtmAno anubhav kare chhe.
bhAvArtha– lokamAn chha dravya chhe, temAn ek jIv ane pAnch ajIv chhe; ajIv
dravya mUrtik ane amUrtikanA bhedathI be prakAranA chhe, pudgal mUrtik chhe ane dharma,
adharma, AkAsh, kAL-e chAr amUrtik chhe. jIv paN amUrtik chhe. jyAre jIv
sivAy anya paN amUrtik chhe to amUrtikanun dhyAn karavAthI jIvanun dhyAn thaI
shakatun nathI
*, mATe amUrtikanun dhyAn karavun e agnAn chhe, jemane svAtmaras
AsvAdan karavAnI abhilAShA chhe temane mAtra amUrtikapaNAnun dhyAn na karatAn shuddha
chaitanya, nitya, sthir ane gnAnasvabhAvI AtmAnun dhyAn karavun joIe.11.
mUDh svabhAv varNan (savaiyA tevIsA)
चेतन जीव अजीव अचेतन,
लच्छन–भेद उभैपद न्यारे।
सम्यक्द्रष्टि–उदोत विचच्छन,
भिन्न लखै लखिकैं निरधारे।।
जे जगमांहि अनादि अखंडित,
मोह महामदके मतवारे।
ते जड़ चेतन एक कहैं,
तिन्हकीफिरि टेक टरै नहि टारे।। १२।।
_________________________________________________________________
* enAthI ativyApti doSh Ave chhe.
जीवादजीवमिति लक्षणतो विभिन्नं
ज्ञानी जनोऽनुभवति स्वयमुल्लसन्तं।
अज्ञानिनो निरवधिप्रविजृम्भितोऽयं
मोहस्तु तत्कथमहो बत नानटीति।। ११।।

Page 63 of 444
PDF/HTML Page 90 of 471
single page version

background image
ajIvadvAr 63
shabdArtha– ubhai(ubhay)=banne. pad=ahIn pad kahetAn padArthanun prayojan chhe.
udot (udyot)=prakAsh. vichachchhan (vichakShaN)=vidvAn. niradhAre=nishchay kare.
mad=sharAb. matavAre=pAgal. Tek=haTh
artha– jIv chaitanya chhe, ajIv jaD chhe; A rIte lakShaN bhedathI banne prakAranA
padArtho bhinna bhinna chhe. vidvAno samyagdarshananA prakAshathI temane judA judA dekhe ane
nakkI kare chhe, parantu sansAramAn je manuShya anAdikALathI durnivAr mohanI tIkShNa
madirAthI unmatta thaI rahyA chhe teo jIv ane jaDane ek ja kahe chhe; temanI A
khoTI haTh TALavAthI paN TaLatI nathI.
bhAvArtha– koI ek brahma ja brahma batAve chhe, koI jIvane anguThA jevaDo,
koI chokhA jevaDo ane koI mUrtik kahe chhe, tethI A padyamAn te badhAnun agnAnapaNun
batAvyun chhe. 12.
gnAtAno vilAs (savaiyA tevIsA)
या घटमैं भ्रमरूप अनादि,
विसालमहा अविवेक अखारौ।
तामहि और स्वरूप न दीसत
पुग्गल नृत्य करै अति भारौ।।
फेरत भेख दिखावत कौतुक,
सौंजि लियैं वरनादि पसारौ।
मौहसौं भिन्न जुदौ जड़सौ,
चिनमूरति नाटक देखन हारौ।। १३।।
shabdArtha– ghaT=haday. bhram=mithyAtva. mahA=moTo. avivek=agnAn.
akhArau= nATayashALA. dIsat=dekhAy chhe. puggal=pudgal. nRitya=nAch. pherat=badale
chhe saunji=bhAg. pasArau (prasAr)=vistAr. kautuk=khel.
_________________________________________________________________
अस्मिन्ननादिनि महत्यविवेकनाट्ये
वर्णादिमान्नटति पुद्गल एव नान्यः।
रागादिपुद्गलविकारविरुद्धशुद्ध–
चैतन्यधातुमयमूर्तिरयं च जीवः।। १२।।

Page 64 of 444
PDF/HTML Page 91 of 471
single page version

background image
64 samayasAr nATak
artha– A hRudayamAn anAdikALathI mithyAtvarUp mahA agnAnanI vistRut
nATayashALA chhe, temAn bIjun kAI shuddha svarUp nathI dekhAtun, mAtra ek pudgal ja
ghaNo moTo nAch karI rahyun chhe, te anekarUp palaTe chhe ane rUp Adino vistAr
karIne judA judA khel batAve chhe; parantu moh ane jaDathI bhinna samyagdraShTi AtmA
te nATakano mAtra jonAr chhe (harSha-viShAd nathI karato). 13.
bhedavignAnanun pariNAm (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं करवत एक काठ बीच खंड करै,
जैसैंराजहंस निरवारै दूध जलकौं।
तैसैं भेदग्यान निज भेदक–सकतिसेती,
भिन्नभिन्न करै चिदानंद पुदगलकौं।।
अवधिकौं धावै मनपर्यैकी अवस्था पावै,
उमगिकैंआवै परमावधिके थलकौं।
याही भांति पूरन सरूपकौ उदोत धरै,
करै प्रतिबिंबित पदारथ सकलकौं।। १४।।
shabdArtha– khanD=TukaDA. niravArai=judA kare. setI=vaDe. umagikain=vadhIne.
artha– jem karavat lAkaDAnA be TukaDA karI nAkhe chhe,athavA jem rAjahans dUdh
ane pANIne judA karI de chhe tevI ja rIte bhedavignAn potAnI bhedak-shaktithI jIv
ane pudgalane judA judA kare chhe. pachhI e bhedavignAn unnati karatAn karatAn
avadhignAn, manaparyayagnAn ane paramAvadhignAnanI avasthAne prApta thAy chhe. ane
e rIte vRuddhi karIne pUrNa svarUpanA prakAsh arthAt kevaLagnAnasvarUp thaI jAyachhe jemAn
lok-alokanA sarva padArtho pratibimbit thAy chhe. 14
e pramANe jIvAjIvAdhikAr pUrNa thayo. 2.
_________________________________________________________________
इत्थं ज्ञानक्रकचकलनापाटनं नाटयित्वा
जीवाजीवौ स्फुटविघटनं नैव यावत्प्रयातः।
विश्वं व्याप्तप्रसभविकसद्वयक्तचिन्मात्रशक्त्या
ज्ञातृद्रव्यं स्वयमतिरसात्तावदुच्चैश्चकाशे।। १३।।

Page 65 of 444
PDF/HTML Page 92 of 471
single page version

background image
ajIvadvAr 6p
bIjA adhikArano sAr
mokShamArgamAn mukhya abhiprAy kevaLagnAnAdi guNasampanna AtmAnun svarUp
samajAvavAno chhe. parantu jevI rIte sonAnI oLakhAN karAvavA mATe sonA sivAy
pittaL Adinun svarUp samajAvavun athavA hIrAnI oLakhAN karAvavA mATe hIrA
sivAy kAchanI oLakhAN karAvavI jarUrI chhe, tevI ja rIte jIv padArthanun svarUp draDh
karAvavAne mATe shrIgurue ajIv padArthanun varNan karyun chhe. ajIv tattva jIv tattvathI
sarvathA bhinna chhe arthAt jIvanun lakShaN chetan ane ajIvanun lakShaN achetan chhe. A
achetan padArtha pudgal, AkAsh, dharma, adharma kAL nAmanA pAnch prakAranA chhe.
temanAmAnthI pAchhaLanA chAr arUpI ane pahelo pudgal rUpI arthAt Indriyagochar
chhe, pudgal dravya sparsha, ras, gandh, varNavALun chhe. e jIv dravyanAn chihnothI sarvathA
pratikUL chhe, jIv sachetan chhe to pudgal achetan chhe, jIv arUpI chhe to pudgal
rUpI chhe, jIv akhanD chhe to pudgal sakhanD chhe (khanDasahit) chhe mukhyapaNe jIvane
sansAramAn bhaTakavAmAn A ja pudgal nimitta kAraN chhe, A ja pudgalamay sharIrathI
te sambaddha chhe, A ja pudgalamay karmothI te sarvAtmapradeshomAn jakaDAyelo chhe, Aj
pudgalonA nimittathI tenI anant shaktio DhankAI rahI chhe, A ja pudgalonA
nimittathI temAn vibhAv utpanna thAy chhe, agnAnanA udayamAn te A ja pudgalone
lIdhe rAg-dveSh kare chhe athavA A ja pudgalomAn IShTa-aniShTanI kalpanA kare chhe, jo
pudgal na hot to AtmAmAn anya vastuno sambandh na thAt, temAn vikAr athavA
rAg-dveSh na thAt, sansAramAn paribhramaN na thAt, sansAramAn jeTalun nATak chhe te badhun
pudgalajanit chhe.
tame sharIramAn kayAny chimaTIthI dabAvasho to tamane jaNAshe ke ApaNane
dabAvavAmAn Avel chhe-ApaNane dukhanun gnAn thayun chhe. bas, A jANavAnI shakti
rAkhanAr jIv chhe te tame ja chho, chaitanya chho, nitya chho, AtmA chho. AtmA sivAy
ek bIjo padArtha jene tame chimaTIthI dabAvyo chhe te naram jevo k kmelo kALA
jevo, khArA jevo, k ksugandh-durgandhavALo jaNAy chhe tene sharIr kahe chhe. A sharIr
jaD chhe, achetan chhe, nAshavAn chhe, parapadArtha chhe, AtmasvabhAvathI bhinna chhe. A
sharIramAn ahambuddhi karavI arthAt sharIr ane sharIr sambandhI dhan, strI, putrAdine
potAnAn mAnavAn e mithyAgnAn chhe. lakShaNabhed dvArA nij AtmAne sva ane AtmA
sivAy badhA chetan-achetan

Page 66 of 444
PDF/HTML Page 93 of 471
single page version

background image
66 samayasAr nATak
padArthone par jANavA te ja bhedavignAn chhe, enun ja nAm pragnA chhe. jevI rIte
rAjahans dUdh ane pANIne judA-judA karI nAkhe chhe tevI ja rIte vivek vaDe jIv
ane pudgalane judA karavA, pudgalomAnthI ahambuddhi athavA rAg-dveSh haTAvIne
nijasvarUpamAn lIn thavun joIe ane “terau ghaT sar tAmain tUnhI hai kamal tAkain, tUnhI
madhukar hai svavAs pahachAn re”nI shikhAmaNano hameshAn abhyAs karavo joIe.

Page 67 of 444
PDF/HTML Page 94 of 471
single page version

background image

kartA karma kriyAdvAr
(3)
pratignA (doharA)
यह अजीव अधिकारकौं, प्रगट बखानौ मर्म।
अब सुनु जीव अजीवके, करता किरिया कर्म।। १।।
shabdArtha– pragaT=spaShTa. bakhAnau=varNan karyun. marma=rahasya. sunu=sAmbhaLo.
artha– A ajIv adhikAranA rahasyanun spaShTa varNan karyun, have jIv-
ajIvanA kartA, kriyA ane karma sAmbhaLo. 1.
bhedavignAnamAn jIv karmano kartA nathI, nijasvabhAvano kartA chhe
(savaiyA ekatrIsA)
प्रथम अग्यानी जीव कहै मैं सदीव एक,
दूसरौ न और मैं ही करता करमकौ।
अंतर–विवेक आयौ आपा–पर–भेद पायौ,
भयौ बोध गयौ मिटि भारत भरमकौ।
भासे छहौं दरबके गुन परजाय सब,
नासे दुख लख्यौ मुख पूरन परमकौ।
करम कौ करतार मान्यौ पुदगल पिंड,
आप करतार भयौ आतमधरमकौ।। २।।
shabdArtha– sadIv=hammeshA. bodh=gnAn. bhArat=moTo. bharam=bhUl.
bhAse=jaNAyA. param=paramAtmA.
_________________________________________________________________
एकः कर्त्ता चिदहमिह मे कर्म कोपादयोऽमि
इत्यज्ञानां शमयदभितः कर्त्तृकर्मप्रवृत्तिं।
ज्ञानज्योतिः स्फुरति परमोदात्तमत्यन्तधीरं
साक्षात्कुर्वन्निरुपधि पृथग्द्रव्यनिर्भासि विश्वं।। १।।

Page 68 of 444
PDF/HTML Page 95 of 471
single page version

background image
68 samayasAr nATak
artha– jIv pahelAn agnAnanI dashAmAn kaheto hato ke, hun hameshAn ekalo ja
karmano kartA chhun, bIjo koI nathI; parantu jyAre antarangamAn vivek thayo ane svaparano
bhed samajyo tyAre samyaggnAn pragaT thayun, moTI bhUl maTI gaI, chhaye dravyaguN-
paryAy sahit jaNAvA lAgyAn, badhAn dukho nAsh pAmyAn ane pUrNa paramAtmAnun svarUp
dekhAvA lAgyun, pudgal pinDane karmano kartA mAnyo, pote svabhAvano kartA thayo.
bhAvArtha– samyaggnAn thatAn jIv potAne svabhAvano kartA ane karmano akartA
jANavA lAge chhe. 2.
जाही समै जीव देहबुद्धिकौ विकार तजै,
वेदत सरूप निज भेदत भरमकौं।
महा परचंड मति मंडन अखंड रस,
अनुभौ अभ्यासि परगासत
परमकौं।।
ताही समै घटमैं न रहै विपरीत भाव,
जैसैं तम नासै भानु प्रगटि धरमकौं।
ऐसी दसा आवै जब साधक कहावै तब,
करता ह्वेकैसे करै पुग्गलकरमकौं।। ३।।
shabdArtha– vedat=bhogave chhe. bhedat=naShTa kare chhe. parachanD(prachanD)tejasvI.
viparIt=UlaTun. tam=andhakAr. bhAnu=sUrya. hvai=thaIne.
artha– jyAre jIv sharIramAn ahambuddhino vikAr chhoDI de chhe ane mithyAbuddhi
naShTa karIne nijasvarUpano svAd le chhe tathA atyant tIvra buddhine sushobhit karanAr
pUrNa rasathI bharelA anubhavanA abhyAsathI paramAtmAno prakAsh kare chhe tyAre sUryanA
_________________________________________________________________
परपरिणतिमुज्झत् खंडयद्भेदवादा–
निदमुदितमखण्डं ज्ञानमुच्चण्डमुच्चैः।
ननु कथमवकाशः कर्तृकर्मप्रवृत्ते–
रिह भवति कथं वा पौद्गलः कर्मबन्धः।। २।।

Page 69 of 444
PDF/HTML Page 96 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 69
udayathI naShTa thayel andhakAranI jem karmanA kartApaNAno viparIt bhAv hRudayamAn nathI
raheto. evI dashA prApta thatAn te AtmasvabhAvano sAdhak thAy chhe. tyAre paudgalik
karmone kartA thaIne kevI rIte kare? arthAt nahi ja kare. 3.
AtmA karmano kartA nathI mAtra gnAtA–draShTA chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जगमैं अनादिकौ अग्यानी कहै मेरौ कर्म, करता मैं
याकौ किरियाकौ प्रतिपाखी है।
अंतर सुमति भासी जोगसौं भयौ उदासी,
ममता मिटाइ परजाइ बुद्धि नाखीहै।।
निरभै सुभाव लीनौ अनुभौके रस भीनौ,
कीनौ विवहारद्रष्टि निहचैमैं राखीहै।
भरमकी डोरी तोरी धरमकौ भयौ धोरी,
परमसौं प्रीति जोरी करमकौ साखी है।। ४।।
shabdArtha– pratipAkhI (pratipakShI)=‘pakShapAtI’ evo artha ahIn chhe.
nAkhI=chhoDI dIdhI. nirabhai (nirbhay)=nIDar. bhInau=magna thayo. dhorI=dhAraN
karanAr.
artha– sansAramAn anAdikALano A agnAnI jIv kahe chhe ke karma mArun chhe, hun
eno kartA chhun ane A mArun karelun*chhe. parantu jyAre antarangamAn samyaggnAnano uday
thayo tyAre man-vachananA yogothI virakta thayo, parapadArthothI mamatva khasI gayun,
paryAyamAnthI ahambuddhi chhUTI gaI, nishank nijasvabhAv grahaN karyo, anubhavamAn magna
thayo, vyavahAramAn chhe topaN nishchay upar shraddhA thaI, mithyAtvanun bandhan tUTI gayun,
Atmadharmano dhArak thayo, muktimAn prem karyo ane karmano mAtra gnAtA-draShTA thayo,
kartA na rahyo. 4.
_________________________________________________________________
* arthAt kriyAno pakShapAt kare chhe.
इत्येवं विरचय्य संप्रति परद्रव्यान्निवृत्तिं परां
स्वं विज्ञानघनस्वभावमभयादास्तिध्नुवानः परं।
अज्ञानोत्थितकर्तृकर्मकलनात् क्लेशान्निवृत्तः स्वयं
ज्ञानीभूत इतश्चकास्ति जगतः साक्षी पुराणः पुमान्।। ३।।

Page 70 of 444
PDF/HTML Page 97 of 471
single page version

background image
70 samayasAr nATak
bhedavignAnI jIv lokone karmano kartA dekhAy chhe paN te vAstavamAn akartA chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
जैसो जो दरव ताके तैसो गुन परजाय,
ताहीसौंमिलत पै मिलै न काहु आनसौं।
जीव वस्तु चेतन करम जड़ जातिभेद,
अमिलमिलापज्यौं नितंब जुरै कानसौं।।
ऐसौ सुविवेक जाकै हिरदै प्रगट भयौ,
ताकौ भ्रम गयौ ज्यौं तिमिर भागै भानसौं।
सोई जीव करमकौ करता सौ दीसै पै,
अकरता कह्यौ है सुद्धताके परमानसौं।। ५।।
shabdArtha– Anasaun (anyase)=bIjAothI. amil milAp= bhinnatA.
nitamb=motI. suvivek=samyaggnAn. bhAn(bhAnu)=sUrya. soI=te.
artha– je dravya jevun chhe tevA ja tenA guN-paryAy hoy chhe ane te tenI
sAthe ja maLe chhe, bIjA koI sAthe maLatA nathI. chaitanya jIv ane jaD karmamAn
jAtibhed chhe, tethI motI ane kAnanI jem temanAmAn bhinnatA chhe, Avun samyaggnAn
jenA hRudayamAn jAgrat thAy chhe tenun mithyAtva, sUryanA udayamAn andhakAranI jem dUr thaI
jAy chhe. te lokone karmano kartA deekhAy chhe parantu rAg-dveSh Adi rahit shuddha hovAthI
tene AgamamAn akartA kahyo chhe. pa.
jIv ane pudgalanA judA judA svabhAv (chhand chhappA)
जीव ग्यानगुन सहित, आपगुन–परगुन–ज्ञायक।
आपा परगुन लखै, नांहि पुग्गल इहि लायक।
_________________________________________________________________
व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेन्नेवातदात्मन्यपि
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः।
इत्युद्दामविवेकघस्मरमहो भारेण भिन्दंस्तमो
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान्।। ४।।

Page 71 of 444
PDF/HTML Page 98 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 71
जीवदरव चिद्रूप सहज, पुदगल अचेत जड़।
जीव अमूरति मूरतीक, पुदगल अंतर
बड़।।
जब लग न होइ अनुभौ प्रगट,
तब लग मिथ्यामति लसै।
करतार जीव जड़ करमकौ,
सुबुधि विकास यहु भ्रम नसै।। ६।।
shabdArtha– gnAyak=jANanAr. Ihi lAyak=ene yogya. achet=gnAnarahit.
baD=moTun. mithyAmati=agnAn. lasai=rahe bhram=bhUl.
artha– jIvamAn gnAnaguN chhe, te potAnA ane anya dravyonA guNono gnAtA
chhe. pudgal ene yogya nathI ane tenAmAn potAnA athavA anya dravyonA guN
jANavAnI shakti nathI. jIv chetan chhe ane pudgal achetan, jIv arUpI chhe ane
pudgal rUpI, A rIte bannemAn moTo taphAvat chhe. jyAn sudhI bhedavignAn thatun nathI
tyAnsudhI agnAn rahe chhe ane jIv potAne karmano kartA mAne chhe parantu subuddhino
prakAsh thatAn A bhram maTI jAy chhe. 6.
kartA,karma ane kriyAnun svarUp (doharo)
करता परिनामी दरव, करम रूप परिनाम।
किरिया परजयकी फिरनि, वस्तु एक त्रय नाम।। ७।।
shabdArtha– kartA=je kArya kare tee. karma=karelun kArya. kriyA=paryAyanun rUpAntar thavun
te, jemake- ghaDo banAvavAmAn kumbhAr kartA, ghaDo karma ane mATInA pinDarUp paryAyamAnthI
ghaDArUp thavun te kriyA chhe, paN A bhed-vivakShAnun kathan chhe. abhed-vivakShAmAn ghaDAne
utpanna karanArI
_________________________________________________________________
ज्ञानी जानन्नपीमां स्वपरपरिणति पुद्गलश्चाप्यजानन्
व्याप्तृव्याप्यत्वमन्तः कलयितुमसहौ नित्यमत्यन्तभेदात्।
अज्ञानात्कर्तृकर्मभ्रममतिरनयोर्भाति तावन्न याव–
द्विज्ञानार्चिश्चकास्ति क्रकचवददयं भेदमुत्पाद्य सद्यः।। ५।।
यः परिणमति स कर्त्ता यः परिणामो भवेत्तु तत्कर्म।
या
परिणतिः क्रिया सा त्रयमपि भिन्नं न वस्तुतया।। ६।।

Page 72 of 444
PDF/HTML Page 99 of 471
single page version

background image
72 samayasAr nATak
mATI chhe tethI mATI ja kartA chhe, mATI ghaDArUp thAy chhe tethI mATI ja karma chhe ane
pinDarUp paryAy mATInI hatI ane ghaDArUp paryAy paN mATI ja thaI tethI mATI ja
kriyA chhe. pariNAmI=avasthAo badalanAr. parinAm=avasthA.
artha– avasthAo badalanAr dravya kartA chhe, tenI avasthA karma chhe ne ek
avasthAmAnthI bIjI avasthArUpe thavun te kriyA chhe. A rIte ek vastunA traN nAm
chhe.
visheSha– ahIn abhed-vivakShAthI kathan chhe; dravya potAnA pariNAmone karanAr
pote chhe tethI te temano kartA chhe, te pariNAm dravyanA chhe ane tenAthI abhinna chhe
tethI dravya ja karma chhe, dravya ek avasthAmAnthI bIjI avasthArUpe thAy chhe ane te
potAnI badhI avasthAothI abhinna rahe chhe tethI dravya ja kriyA chhe. bhAv e chhe ke
dravya ja kartA chhe, dravya ja karma chhe ane dravya ja kriyA chhe; vastu ek ja chhe. nAm traN
chhe. 7.
kartA, karma ane kriyAnun ekatva (doharA)
करता करम क्रिया करै, क्रिया करम करतार।
नाम–भेद बहु विधि भयौ,
वस्तु एक निरधार।। ८।।
shabdArtha– bahu vidhi=anek prakArano. niradhAr=nishchay.
artha– kartA, karma ane kriyAno karanAr chhe, karma paN kriyA ane kartArUp chhe,
tethI nAmanA bhedathI ek ja vastu keTalAy rUp thAy chhe. 8. vaLI
एक करम करतव्यता,करै न करता दोइ।
दुधा दरव सत्ता सधी, एक भाव क्यौं होइ।। ९।।
shabdArtha– dudhA=be prakAre.
artha– ek karmanI ek ja kriyA ane ek ja kartA hoy chhe, be nathI hotA;
_________________________________________________________________
एकः परिणमति सदा परिणामो जायते सदैकस्य।
एकस्य परिणतिः स्यादनेकमप्येकमेव यतः।। ७।।
नोभौ परिणमतः खलु परिणामो नोभयोः प्रजायेत।
उभयोर्न परिणतिः
स्याद्यदनेकमनेकमेव सदा।। ८।।

Page 73 of 444
PDF/HTML Page 100 of 471
single page version

background image
kartA karma kriyAdvAr 73
to jIv-pudgalanI jyAre judI judI sattA chhe tyAre ek svabhAv kevI rIte hoI
shake ?
bhAvArtha– achetan karmano kartA athavA kriyA achetan ja hovI joIe.
chaitanya AtmA jaD karmano kartA nathI thaI shakato. 9.
kartA, karma ane kriyA par vichAr (savaiyA ekatrIsA)
एक परिनामके न करता दरव दोइ,
दोइ परिनामएक दर्व न धरतु है।।
एक करतूति दोइ दर्व कबहूँ न करै,
दोइ करतूति एक दर्व न करतु है।।
जीव पुदगल एक खेत–अवगाही दोउ,
अपनें अपनें रूपकोउ न टरतु है।
जड परनामनिकौ करता है पुदगल,
चिदानंदचेतन सुभाउ आचरतु है।। १०।।
shabdArtha– karatUti=kriyA. ek khet-avagAhI (ekakShetrAvagAhI)=ek ja
sthAnamAn rahenAr. nA Taratu hai=khasatun nathI Acharatu hai=varte chhe.
artha– ek pariNAmanA kartA be dravya nathI hotAn, be pariNAmone ek dravya
nathI karatun, ek kriyAne be dravya kadI nathI karatAn, be kriyAone paN ek dravya nathI
karatun. jIv ane pudgal joke ek kShetrAvagAhI chhe topaN potapotAnA svabhAvane
nathI chhoDatA. pudgal jaD chhe tethI achetan pariNAmono kartA chhe ane chidAnand
AtmA chaitanyabhAvano kartA chhe. 10.
_________________________________________________________________
नैकस्य हि कर्तारौ द्वौ स्तो द्वे कर्मणी न चैकस्य।
नैकस्य च
क्रिये द्वे एकमनेकं यतो न स्यात्।। ९।।