Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 4-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 24

 

Page 214 of 444
PDF/HTML Page 241 of 471
single page version

background image
214 samayasAr nATak
artha– jainashAstranA gnAtA ek jaine ghaNA sAvadhAn thaIne vivekarUpI tIkShNa
chhINI potAnA hRudayamAn nAkhI dIdhI, jeNe pravesh karatAn ja nokarma, dravyakarma, bhAvakarma
ane nijasvabhAvanun judApaNun karI nAkhyun. tyAn te gnAtAe vachche paDIne ek
agnAnamay ane ek gnAnasudhArasamay evI be dhArA dekhI. tyAre te agnAnadhArA
chhoDIne gnAnarUp amRutasAgaramAn magna thayo. ATalI badhI kriyA teNe mAtra ek
samayamAn ja karI. 3.
vaLI–
जैसै छैनीलोहकी, करै एकसौं दोइ।
जड़ चेतनकी भिन्नता, त्यौं सुबुद्धिसौं होई।। ४।।
artha– jevI rIte loDhAnI chhINI kAShTha Adi vastunA be TukaDA karI nAkhe chhe
tevI ja rIte chetan-achetananun pRuthakkaraN bhedavignAnathI thAy chhe. 4.
subuddhino vilAs. (sarva varNa laghu. chitrakAvya ghanAkSharI)
धरति धरम फल हरति करम मल,
मन वच तन बल करति समरपन।
भखति असन सित चखति रसन रित,
लखति अमित वित करि चित दरपन।।
कहति मरम धुर दहति भरम पुर,
गहति परम गुर उर उपसरपन।
रहति जगति हित लहति भगति रति,
चहति अगति गति यह मति परपन।। ५।।
shabdArtha– bhakhati = khAy chhe. asan = bhojan. sit = ujjvaL.
amit = apramAN. dahati = bALI chhe. pur = nagar. upasarapan = sthir. agati
gati = mokSha
artha– subuddhi dharmarUp phaL dhAraN kare chhe, karmamaL hare chhe, man, vachan, kAy
traNe baLone mokShamArgamAn lagAve chhe, jIbhathI svAd lIdhA vinA ujjvaL

Page 215 of 444
PDF/HTML Page 242 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 21p
gnAnanun bhojan khAy chhe, potAnI anant gnAnarUp sampatti chitta-rUp darpaNamAn dekhe chhe,
marmanI vAt arthAt AtmAnun svarUp batAve chhe, mithyAtvarUp nagar bhasma kare chhe,
sadgurunI vANInun grahaN kare chhe, chittamAn sthiratA lAve chhe, jagatanI hitakArI
banIne rahe chhe, trilokanAthanI bhaktimAn anurAg kare chhe, muktinI abhilAShA
utpanna kare chhe; evo subuddhino vilAs chhe. pa.
samyaggnAnInun mahattva. (sarva varNa guru savaiyA ekatrIsA)
राणाकौसौ बाना लीनै आप साधै थाना चीनै,
दानाअंगी नानारंगी खाना जंगी जोधा है।
मायाबेली जेती तेती रेतेमैं धारेती सेती,
फंदाहीकौ कंदा खौदै खेतीकौसौ लोधा है।।
बाधासेती हांता लोरै राधासेती तांता जोरै,
बांदीसेती नाता तोरै चांदीकौसौ सोधा है।
जानै जाही ताही नीकै मानै राही पाही पीकै,
ठानै बातैं डाही ऐसौ धाराबाही बोधा है।। ६।।
shabdArtha– rANA = bAdashAh. bAnA = vesh. thAnA = sthAn. chInai =
oLakhe. dAnAangI = pratApI. khAnA jangI jodhA = yuddhamAn mahA shUravIr. kandA =
kAnsanA mULiyA. khetIkausau lodhA = kheDUt jevo. bAdhA = klesh. hAntA lorai =
alag kare chhe. tAntA = dor. bAndI = dAsI. nAtA= sambandh. DAhI = hoshiyArI.
bodhA = gnAnI.
artha– bhedavignAnI gnAtAe rAjA jevun rUp banAvelun chhe, te potAnA
AtmarUp svadeshanI rakShA mATe pariNAmonI sambhAL rAkhe chhe ane AtmasattA
bhUmirUp sthAnane oLakhe chhe. prasham, samveg, anukampA AdinI senA sambhALavAmAn
dAnA arthAt pravIN hoy chhe, shAm, dAm, danD, bhed Adi kaLAomAn shukaL rAjAnI
samAn chhe, tap, samiti, gupti, pariShah-jay, dharma, anuprekShA Adi anek rang
dhAraN kare chhe, karmarUpI shatruone jItavAmAn ghaNo bahAdur chhe, mAyArUpI jeTalun loDhun

Page 216 of 444
PDF/HTML Page 243 of 471
single page version

background image
216 samayasAr nATak
chhe te badhAno nAsh karavA mATe retI samAn chhe, karmanA phandArUp kAnsane mULamAnthI
ukheDavA mATe kisAn samAn chhe, karmabandhanA dukhothI bachAvanAr chhe, sumati rAdhikA
sAthe prIti joDe chhe, kumatirUp dAsI sAthe sambandh toDe chhe, AtmapadArtharUp chAndInun
grahaN karavAmAn ane parapadArtharUp dhULane chhoDavAmAn sonI samAn chhe. padArthane jevo
jANe chhe tevo ja mAne chhe, bhAv e chhe ke heyane hey jANe chhe ane hey mAne chhe.
upAdeyane upAdey jANe chhe ane upAdey mAne chhe
1, evI uttam vAtonA ArAdhak
dhArA pravAhI gnAtA chhe. 6.
gnAnI jIv ja chakravartI chhe (savaiyA ekatrIsA)
जिन्हकै दरब मिति साधन छखंड थिति,
बिनसैविभाव अरि पंकति पतन हैं।
जिन्हकै भगतिको विधान एई नौ निधान,
त्रिगुनके भेद मानौ चौदह रतन हैं।।
जिन्हकै सुबुद्धिरानी चूरै महा मोह वज्र,
पूरै मंगलीक जे जे मोखके जतन हैं।
जिन्हके प्रमान अंग सौहै चमू चतुरंग,
तेई चक्रवर्ती तनु धरैं पै अतन हैं।। ७।।
shabdArtha– ari pankati = shatruono samUh. patan = naShTa thavun. nav nidhAn
= nav nidhi. mangalIk = manDaL, chok. chamU = senA. chaturang = senAnA chAr
ang-hAthI, ghoDA, rath, pAyadaL. atan = sharIrarahit.
artha– gnAnI jIv chakravartI samAn chhe kAraN ke chakravartI chha khanD pRithvI jIte
chhe, gnAnI chha dravyone sAdhe chhe, chakravartI shatruono nAsh kare chhe, gnAnI jIv vibhAv
_________________________________________________________________
1. AtmA aDadanA mAvA (andarano bhAg) magaj samAn Adi upAdey chhe ane photarA vagere samAn
sharIrAdi hey chhe.

Page 217 of 444
PDF/HTML Page 244 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 217
pariNatino vinAsh kare chhe, chakravartIne navanidhi1 hoy chhe, gnAnI navabhakti2 dhAraN
kare chhe, chakravartIne chaud ratna3 hoy chhe, gnAnIone samyagdarshan-gnAn-chAritranA
bhedarUp chaud ratna4 hoy chhe; chakravartInI paTarANI digvijay mATe javAne samaye
chapaTIthI vajraratnono bhUko karIne chok pUre chhe; gnAnI jIvonI subuddhirUp paTarANI
mokShamAn javAnA shukan karavA mATe mahAmoharUp vajranun chUrNa kare chhe; chakravartIne hAthI,
ghoDA, rath, pAyadaL evI chaturangiNI senA hoy chhe, gnAnI jIvone pratyakSha, parokSha,
nay, pramAN ane nikShep hoy chhe. visheSh e chhe ke chakravartIne sharIr hoy chhe paN
gnAnI jIv dehathI virakta hovAne kAraNe sharIrarahit hoy chhe tethI gnAnI jIvonun
parAkram chakravartI samAn chhe. 7.
nav bhaktinA nAm (doharA)
श्रवन कीरतन चिंतवन, सेवन बंदन ध्यान।
लघुता समता
एकता, नौधा भक्ति प्रवान।। ८।।
shabdArtha– shravaN = upAdey guNonun sAmbhaLavun. kIratan (kIrtan) = guNonun
vyAkhyAn
_________________________________________________________________
1. mahAkAl asi masike sAdhan,det kAlanidhi granth mahAn;
mAnav Ayudh bhAnD nasarap, subhag pingalA bhUShan khAn.
pAnDuk
nidhi sab dhAnya det hai, karai shankh vAjintra pradAn;
sarva ratan ratnonkI dAtA, vastra det nidhi padma mahAn.
2. nav bhaktinA nAm AgaLanA dohAmAn chhe.
3. chakravartIne chaud ratnomAn sAt sajIv ratna hoy chhe, ane sAt ajIv hoy chhe. te A prakAre chhe-
doharA–senApati grahapati thapit, prohit nAg turang,
banitA mili sAtaun ratan, hain sajIv saravang. 1.
chakra chhatra asi danD maNi, charma kAnkaNI nAm;
ye ajIv sAtaun ratan, chakravartI ke dhAm. 2.
4. kavie chaud ratnonI sankhyA traN guNanA bhedomAn gaNAvel chhe. te samyagdarshananA upasham,
kShayopasham, kShAyik e traN, gnAnanA mati, shrut, avadhi, manaparyay, kevaL e pAnch; ane
chAritranA sAmAyik, chhedopasthApanA, parihAravishuddhi, sUkShmasAmparAy ane sanyamAsanyam e chha, -
AvI rIte badhA maLIne chaud jaNAy chhe.

Page 218 of 444
PDF/HTML Page 245 of 471
single page version

background image
218 samayasAr nATak
karavun. chintavan = guNono vichAr karavo. sevan = guNonun adhyayan karavun.
vandan = guNonI stuti karavI. dhyAn = guNonun smaraN karavun. laghutA = guNono
garva na karavo. samatA = badhA upar ekasarakhI draShTi rAkhavI. ekatA = ek
AtmAne ja potAno mAnavo, sharIrAdine par mAnavA.
artha– shravaN, kIrtan, chintavan, sevan, vandan, dhyAn, laghutA, samatA,
ekatA-A nav prakAranI bhakti chhe, je gnAnI jIv kare chhe. 8.
gnAnI jIvonun mantavya (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ अनुभवी जीव कहै मेरे अनुभौमैं,
लक्षन विभेद भिन्न करमकौ जाल है।
जानै आपा आपुकौं जु आपुकरि आपुविषैं,
उतपति नास ध्रुव धारा असराल है।।
सारे विकलप मोसौं–न्यारे सरवथा मेरौ,
निहचै सुभाव यह विवहार चाल है।
मैं तौ सुद्ध चेतन अनंत चिनमुद्रा धारी,
प्रभुता हमारी एकरूप तिहूं काल है।। ९।।
artha– AtmAnubhavI jIv kahe chhe ke amArA anubhavamAn AtmasvabhAvathI
viruddha chihnonI dhArak karmonI jAL amArAthI bhinna chhe, teo pote1 potAne2 potA
dvArA3 potAnAmAn4 jANe chhe. dravyanI utpAd, vyay ane dhruv e triguN dhArA je
mArAmAn vahe chhe, te vikalpo vyavahAranayathI chhe, mArAthI sarvathA bhinna chhe; hun to
nishchayanayanA viShayabhUt shuddha ane anant chaitanyamUrtino dhArak chhun, mArun A sAmarthya
sadA ekasarakhun rahe chhe-kadI ghaTatun-vadhatun nathI. 9.
_________________________________________________________________
1. A kartArUp chhe. 2. A karmarUp chhe. 3. A karaNarUp chhe. 4. A adhikaraN chhe.
भित्त्वा सर्वमपि स्वलक्षणबलाद्भेत्तुं हि यच्छक्यते
चिन्मुद्रांकितनिर्विभागमहिमा शुद्धश्चिदेवास्म्यहम्।
भिद्यन्ते यदि कारकाणि यदि वा धर्मा गुणा वा यदि
भिद्यन्तां न भिदास्ति काचन विभौ भावे विशुद्धे चिति।। ३।।

Page 219 of 444
PDF/HTML Page 246 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 219
AtmAnA chetan lakShaNanun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
निराकार चेतना कहावै दरसन गुन,
साकार चेतना सुद्धज्ञान गुनसार है।
चेतना अद्वैत दोऊ चेतन दरब मांहि,
सामान विशेष सत्ताहीकौविसतार है।।
कोऊ कहै चेतना चिहन नांही आतमामैं,
चेतनाके नास होत त्रिविध विकार है।
लक्षनकौ नास सत्ता नास मूल वस्तु नास,
तातै जीव दरबकौ चेतना आधार है।। १०।।
shabdArtha– nirAkAr chetanA = jIvano darshanaguN je AkAr Adine jANato
nathI. sAkAr chetanA = jIvano gnAnaguN je AkAr Adi sahit jANe chhe. advait =
ek. sAmAnya = jemAn AkAr Adino vikalpa hoto nathI. visheSh = je AkAr
Adi sahit jANe chhe. chihan (chihna) = lakShaN. trividh = traN prakAranA. vikAr
= doSh.
artha– chaitanyapadArtha ekarUp ja chhe, paN darshanaguNane nirAkAr1 chetanA ane
gnAnaguNane sAkAr2 chetanA kahe chhe. tyAn A sAmAnya ane visheSh banne ek
chaitanyanA ja bhedo chhe, ek ja dravyamAn rahe chhe. vaisheShik Adi matavAdIo AtmAmAn
_________________________________________________________________
1-2. padArthane jANavA pahelAn padArthanA astitvanun je kinchit bhAn thAy chhe te darshan chhe, darshan e
nathI jANatun ke padArtha kevA AkAr ke rangano chhe, te to sAmAnya astitva mAtra jANe chhe tethI
ja darshanaguN nirAkAr ane sAmAnya chhe. emAn mahAsattA arthAt sAmAnya sattAno pratibhAs
thAy chhe. AkAr, rang Adinun jANavun te gnAn chhe, tethI gnAn sAkAr chhe, savikalpa chhe, visheSh
jANe chhe. emAn avAntar sattA arthAt visheSh sattAno pratibhAs thAy chhe. (visheSh samajavA mATe
‘bRuhad dravyasangrah’nI
जं सामण्णं गह्णं,’ Adi gAthAonun adhyayan karavun joIe.)
अद्वैतापि हि चेतना जगति चेद् द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत्
तत्सामान्यविशेषरूपविरहात्साऽस्तित्वमेव त्यजेत्।
तत्त्यागे जडता चितोऽपि भवति व्याप्यो विना व्यापका–
दात्मा चान्तमुपैति तेन नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपास्तु चित्।। ४।।

Page 220 of 444
PDF/HTML Page 247 of 471
single page version

background image
220 samayasAr nATak
chaitanyaguN mAnatA nathI, tethI temane jain matavAdIonun kahevun chhe ke e chetanAno
abhAv mAnavAthI traN doSh utpanna thAy chhe. pratham to lakShaNano nAsh thAy chhe,
bIjun lakShaNano nAsh thavAthI sattAno nAsh thAy chhe, trIjun sattAno nAsh thavAthI
mUL vastuno ja nAsh thAy chhe. tethI jIvadravyanun svarUp jANavA mATe chaitanyanun ja
avalamban chhe. 10.
(doharA)
चेतन लक्षन आतमा, आतम सत्ता मांहि।
सत्तापरिमित वस्तु है,
भेद तिहूंमैं नांहि।। ११।।
artha– AtmAnun lakShaN chetanA chhe ane AtmA sattAmAn chhe, kAraN ke sattA-
dharma vinA Atma-padArtha siddha thato nathI, ane potAnI sattA-pramAN vastu chhe; dravya-
apekShAe traNemAn bhed nathI ek ja chhe. 11.
AtmA nitya chhe. (savaiyA tevIsA)
ज्यौं कलधौत सुनारकी संगति,
भूषन नाम कहै सब कोई।
कंचनता न मिटी तिहि हेतु,
वहै फिरि औटिकेकंचन होई।।
त्यौं यह जीव अजीव संजोग,
भयौ बहुरूपभयौनहि दोई।
चेतनता न गई कबहूं,
तिहि कारन ब्रह्म कहावत सोई।। १२।।
shabdArtha– kaladhaut = sonun. bhUShan = ghareNun. aunTat = gALavAthI. brahma =
nitya AtmA.
artha– jevI rIte sonI dvArA ghaDavAmAn AvatAn sonun ghareNAnnA rUpamAn thaI
jAy chhe, paN gALavAthI pAchhun sonun ja kahevAy chhe, tevI ja rIte A jIv ajIvarUp
karmanA nimitte anek veSh dhAraN kare chhe, paN anyarUp thaI jato nathI kAraN ke
chaitanyano guN kayAny chAlyo jato nathI, e ja kAraNe jIvane sarva avasthAomAn
brahma kahe chhe. 12.

Page 221 of 444
PDF/HTML Page 248 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 221
subuddhi sakhIne brahmanun svarUp samajAve chhe. (savaiyA tevIsA)
देखु सखी यह ब्रह्म विराजित,
याकी दसा सब याहीकौ सोहै।
एकमैं एक अनेक अनेकमैं,
दुंद लियैं दुविधामह दो है।।
आपु संभारि लखै अपनौ पद,
आपु विसारिकै आपुहि मोहै।
व्यापकरूप यहै घट अंतर,
ग्यानमैं कौन अग्यानमैं को है।। १३।।
shabdArtha– virAjit = shobhAyamAn. dasA = pariNati. visArikain = bhUlIne.
artha– subuddhi sakhIne kahe chhe ke he sakhI! jo, A potAno ishvar sushobhit
chhe, tenI sarva pariNati tene ja shobhA Ape chhe, evI vichitratA bIjA koImAn
nathI. ene Atma-sattAmAn juo to ekarUp chhe, parasattAmAn juo to anekarUp chhe;
gnAnadashAmAn juo to gnAnarUp, agnAnadashAmAn juo to agnAnarUp, AvI badhI
duvidhAo emAn chhe. koIvAr te sachet thaIne potAnI shaktinI sambhAL kare chhe ane
koI vAr pramAdamAn paDIne potAnA svarUpane bhUlI jAy chhe, paN e ishvar nijaghaTamAn
vyApak rahe chhe, have vichAr karo ke gnAnarUp pariNaman karanAr koN chhe ane
agnAnadashAmAn vartanAr koN chhe? arthAt te ja chhe. 13.
Atma–anubhavanun draShTAnt (savaiyA tevIsA)
ज्यौं नट एक धरै बहु भेख,
कला प्रगटै बहु कौतुक देखै।
आपु लखै अपनी करतूति,
वहै नट भिन्न विलोकत भेखै।।

Page 222 of 444
PDF/HTML Page 249 of 471
single page version

background image
222 samayasAr nATak
त्यौं घटमैं नट चेतन राव,
विभाउ दसा धरि रूप विसेखै।
खोलि सुद्रष्टि लखै अपनौं पद,
दुंद विचारि दसा नहि लेखै।। १४।।
artha– jevI rIte naT anek svAng dhAre chhe ane te svAnganA tamAshA joIne
loko kutUhal samaje chhe, paN te naT potAnA asalI rUpathI kRutrim dhAraN karelA
veShane bhinna jANe chhe, tevI ja rIte A naTarUp chetanarAjA paradravyanA nimitte
anek vibhAv paryAyone prApta thAy chhe parantu jyAre antarangadraShTi kholIne potAnun rUp
dekhe chhe tyAre anya avasthAone potAnI mAnato nathI. 14.
hey–upAdey bhAvo upar upadesh (chhand aDilla)
जाके चेतन भाव, चिदानंद सोइ है।
और भाव जो धरै, सौ औरौ कोइ है।।
जो चिनमंडित भाउ, उपादे जाननैं
त्याग जोग परभाव, पराये माननैं।। १५।।
shabdArtha– chidAnand = chetanavant AtmA. upAde (upAdey) = grahaN karavAne
yogya. hey = tyAgavA yogya. parAye = bIjA. mAnanain = shraddhA karavI joIe.
artha– jemAn chaitanyabhAv chhe te chidAtmA chhe ane jemAn anya bhAv chhe te
bIjA ja arthAt anAtmA chhe. chaitanyabhAv upAdey chhe, paradravyonA bhAv par chhe-
tyAgavA yogya chhe. 1p.
gnAnI jIv chAhe gharamAn rahe, chAhe vanamAn rahe, paN mokShamArga sAdhe chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
जिन्हकैं सुमति जागी भोगसौं भये विरागी,
परसंग त्यागी जे पुरुष त्रिभुवनमैं।
_________________________________________________________________
एकश्चितश्चिन्मय एव भावो भावाः परे ये किल ते परेषाम्।
ग्राह्यस्ततश्चिन्मय एव भावो भावाः परे सर्वतएव हेयाः।। ५।।

Page 223 of 444
PDF/HTML Page 250 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 223
रागादिक भावनिसौं जिनिकी रहनि न्यारी,
कबहूं मगन ह्वै न रहै धाम धनमैं।।
जे सदैव आपकौं विचारैं सरवांग सुद्ध,
जिन्हकै विकलता न व्यापै कहूं मनमैं।
तेई मोख मारगके साधक कहावैं जीव,
भावै रहौ मंदिरमैं भावै रहौ वनमैं।। १६।।
shabdArtha– sumati = sArI buddhi. jAgI = pragaTI. parasang tyAgI = deh
AdithI mamatvano tyAg karavo. tribhuvan = traN lok-Urdhva, madhya, pAtAL.
saravAng (sarvAng) = pUrNa rIte. vikalatA = bhram. bhAvai = chAhe to. mandiramain =
gharamAn.
artha– jemane subuddhino uday thayo chhe, je bhogothI virakta thayA chhe, jemaNe
sharIr Adi paradravyonun mamatva dUr karyun chhe, je rAg-dveSh Adi bhAvothI rahit chhe, je
kadI ghar ane dhan-sampatti AdimAn lIn thatA nathI, je sadA potAnA AtmAne
sampUrNa rIte shuddha vichAre chhe, jemane manamAn kadI AkuLatA vyApatI nathI, te ja jIvo
traNalokamAn
1 mokShamArganA sAdhak chhe, bhale teo gharamAn rahe ke jangalamAn rahe. 16.
mokShamArgI jIvonI pariNati (savaiyA tevIsA)
चेतन मंडित अंग अखंडित,
सुद्ध पवित्र पदारथ मेरो।
राग विरोध विमोह दसा,
समुझै भ्रम नाटक पुदगल केरो।।
_________________________________________________________________
1. chAhe teo Urdhvalok athavA devagatimAn hoy, madhyalok arthAt manuShya-tiryanch jAtimAn hoy ke
pachhI pAtALalok arthAt bhavanavAsI, vyantar ke narak gatimAn hoy.
सिद्धान्तोऽयमुदात्तचित्तचरितैर्मोक्षार्थिभिः सेव्यतां
शुद्धंचिन्मयमेकमेव परमं ज्योतिः सदैवास्म्यहम्।
एते ये तु समुल्लसन्ति विविधा भावाः पृथग्लक्षणा–
स्तेऽहं नास्मि यतोऽत्र ते मम परद्रव्यं समग्रा अपि।। ६।।

Page 224 of 444
PDF/HTML Page 251 of 471
single page version

background image
224 samayasAr nATak
भोग संयोग वियोग बिथा,
अवलोकि कहै यह कर्मज घेरौ।
है जिन्हकौ अनुभौ इह भांति,
सदा तिनकौं परमारथ नेरौ।। १७।।
shabdArtha– manDit = shobhit. akhanDit = je chhedAto-bhedAto nathI te.
artha– jeo vichAre chhe ke mAro AtmapadArtha chaitanyarUp chhe, achhedya, abhedya,
shuddha ane pavitra chhe, je rAg-dveSh-mohane pudgalanun nATak samaje chhe, je bhog-
sAmagrInA sanyog ane viyoganI Apattione joIne kahe chhe ke A karmajanit chhe-
emAn ApaNun kAI nathI, evo anubhav jemane sadA rahe chhe, temanI samIp ja mokSha
chhe. 17.
samyagdraShTi jIv sAdhu chhe ane mithyAdraShTi jIv chor chhe. (doharA)
जो पुमान परधन हरै, सो अपराधी अग्य।
जो अपनौ धन व्यौहरै, सो धनपति सरवग्य।। १८।।
परकी संगतिजौ रचै, बंध बढ़ावै सोइ।
जो निज सत्तामैं मगन, सहज मुक्त सो होइ।। १९।।
shabdArtha– pumAn = manuShya. paradhan harai = paradravyane angIkAr kare chhe.
agya = mUrkha. dhanapati = shAhUkAr. rachai = lIn thAy.
artha– je manuShya paradravyanun haraN kare chhe te mUrkha chhe, chor chhe; je potAnA
dhanano upayog kare chhe te samajaNo chhe, shAhUkAr chhe. 18. je paradravyanI sangatimAn magna
rahe chhe te bandhanI paramparA vadhAre chhe ane je nijasattAmAn lIn rahe chhe te sahajamAn
ja mokSha pAme chhe. 19.
_________________________________________________________________
परद्रव्यग्रहं कुर्वन् बध्येतैवापराधवान्।
बध्येतानपराधो न स्वद्रव्ये संवृतो यतिः।। ७।।
अनवरतमनन्तैर्बध्यते सापराधः
स्पृशति निरपराधो बंधनं नैव जातु।
नियतमयमशुद्धं स्वं भजन्सापराधो
भवति निरपराधः साधु शुद्धात्मसेवी।। ८।।

Page 225 of 444
PDF/HTML Page 252 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 22p
bhAvArtha– lokamAn pravRutti chhe ke je bIjAnun dhan le chhe tene agnAnI, chor
athavA DAkU kahevAmAn Ave chhe, te gunegAr ane danDane pAtra thAy chhe ane je
potAnA dhanano upayog kare chhe te mahAjan athavA samajadAr kahevAy chhe, tenI
prashansA karavAmAn Ave chhe. tevI ja rIte je jIv paradravya arthAt sharIr ke sharIranA
sambandhI chetan-achetan padArthone potAnA mAne chhe athavA temAn lIn thAy chhe te
mithyAtvI chhe, sansAranun dukh bhogave chhe. ane je nijAtmAne potAno mAne chhe
athavA teno ja anubhav kare chhe, te gnAnI chhe, mokShano Anand pAme chhe.18.19.
dravya ane sattAnun svarUp (doharA)
उपजै विनसै थिर रहै, यह तो वस्तु वखान।
जो
मरजादा वस्तुकी, सो सत्ता परवांन।। २०।।
shabdArtha– upajai = utpanna thAy. vinasai = naShTa thAy. vastu = dravya. maryAdA
= sImA, kShetrAvagAh. paravAnn (pramAN) = jANavun.
artha– je paryAyothI utpanna ane naShTa thAy chhe paN svarUpe sthir rahe chhe tene
dravya kahe chhe, ane dravyanA kShetrAvagAhane sattA kahe chhe. 20.
chha dravyanI sattAnun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
लोकालोक मान एक सत्ता है आकाश दर्व,
धर्म दर्व एक सत्ता लोक परमितिहै।
लोक परवान एक सत्ता है अधर्म दर्व,
कालके अनू असंखसत्ता अगनिति है।।
पुद्गल सुद्ध परवानुकी अनंत सत्ता,
जीवकी अनंत सत्ता न्यारी न्यारी छिति है।
कोऊ सत्ता काहूसौं न मिलि एकमेक होइ,
सबै असहाय यौं अनादिहीकी थिति है।। २१।।

Page 226 of 444
PDF/HTML Page 253 of 471
single page version

background image
226 samayasAr nATak
shabdArtha– lokAlok = sarva AkAsh. paramiti = barAbar. paravAn
(pramAN) = barAbar. aganiti = asankhyAt. nyArI nyArI = judI judI. thiti
(sthiti) = hayAtI. asahAy = svAdhIn.
artha– AkAshadravya ek chhe, tenI sattA lok-alokamAn chhe, dharma-dravya ek chhe,
tenI sattA lok-pramAN chhe, adharmadravya paN ek chhe, tenI sattA paN lok-pramAN
chhe, kALanA aNu asankhyAt chhe, tenI sattA asankhyAt chhe, pudgal dravya anantAnant
chhe, tenI sattA anantAnant chhe, jIvadravya anantAnant chhe, tenI sattA anantAnant chhe,
A chhae dravyonI sattAo judI judI chhe, koI sattA koInI sAthe maLatI nathI ane
ek-mek paN thatI nathI. nishchayanayamAn koI koIne Ashrit nathI sarva svAdhIn chhe.
A pramANe anAdikALathI chAlatun Avyun chhe. 21.
chha dravyathI ja jagatanI utpatti chhe. (savaiyA ekatrIsA)
एई छहौं दर्व इनहीकौ है जगतजाल,
तामैं पांच जड़ एक चेतन सुजान है।
काहूकी अनंत सत्ता काहूसौं न मिलै कोइ,
एक एक सत्तामैं अनंत गुन गानहै।।
एक एक सत्तामैं अनंत परजाइ फिरै,
एकमैं अनेक इहि भांतिपरवान है।
यहै स्यादवाद यहै संतनिकी मरजाद,
यहै सुख पोख यह मोखकौ निदान है।। २२।।
shabdArtha– jagatajAl = sansAr. sujAn = gnAnamay. santanakI =
satpuruShonI. marajAd = sImA. pokh = puShTi karanAr. nidAn = kAraN.
artha– upar kahelA ja chha dravyo chhe, emanAthI ja jagat utpanna chhe. A chha
dravyomAn pAnch achetan chhe, ek chetanadravya gnAnamay chhe. koInI anantasattA koInI
sAthe kadI maLatI nathI. pratyek sattAmAn anant guNasamUh chhe ane anant avasthAo
chhe, A rIte ekamAn anek jANavA. e ja syAdvAd chhe, e ja satpuruShonun akhanDit
kathan chhe. e ja Anand-vardhak chhe ane e ja gnAn mokShanun kAraN chhe. 22.

Page 227 of 444
PDF/HTML Page 254 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 227
साधी दधि मंथमैं अराधी रस पंथनिमैं,
जहां तहां ग्रंथनिमैं सत्ताहीकौ सोर है।
ग्यान भान सत्तामैं सुधा निधान सत्ताहीमैं,
सत्ताकी दुरनि सांझ सत्ता मुख भोर है।।
सत्ताकौ सरूप मोख सत्ता भूल यहै दोष,
सत्ताके उलंघे धूमधाम चहूं वोरहै।
सत्ताकी समाधिमैं विराजि रहै सोई साहू,
सत्तातैं निकसि और गहै सोई चोर है।। २३।।
shabdArtha– dadhi = dahIn. manthamain = valovavAmAn. ras panth = rasano upAy.
sor (shor) = Andolan. sattA = vastunun astitva, maujUdagI. dhUmadhAm chahUn vor
= chAr gatimAn bhramaN. samAdhi = anubhav. sAhU = bhalo mANas. gahai = grahaN
kare.
artha– dahInnA manthanathI ghInI sattA sAdhavAmAn Ave chhe, auShadhionI
kriyAmAn rasanI sattA chhe, shAstromAn jyAn-tyAn sattAnun ja kathan chhe, gnAnano sUrya
sattAmAn chhe, amRutano punj sattAmAn chhe, sattAne chhUpAvavI e sAnjanA
1 andhakAr
samAn chhe ane sattAne mukhya karavI e savAranA2 sUryano uday karavA samAn chhe.
sattAnun svarUp ja mokSha chhe, sattAnun bhUlavun te ja janma-maraN Adi doSharUp sansAr
chhe, potAnI AtmasattAnun ullanghan karavAthI chAr gatimAn bhaTakavun paDe chhe. je
AtmasattAnA anubhavamAn virAjamAn chhe te ja bhalo mANas chhe ane je AtmasattA
chhoDIne anyanI sattAnun grahaN kare chhe te ja chor chhe. 23.
AtmasattAno anubhav nirvikalpa chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जामैं लोक–वेद नांहि थापना उछेद नांहि,
पाप पुन्न खेद नांहि क्रिया नांहि करनी।
जामैं राग दोष नांहि जामैं बंध मोख नांहि,
जामैं प्रभु दास न अकासनांहि धरनी।।
_________________________________________________________________
1-2. sAnjanA andhakArano bhAv e jaNAy chhe ke agnAnano andhakAr vadhato jAy. prabhAtanA sUryodayano
e bhAv jaNAy chhe ke gnAnano prakAsh vadhato jAy.

Page 228 of 444
PDF/HTML Page 255 of 471
single page version

background image
228 samayasAr nATak
जामैं कुल रीत नांहि जामैं हारि जीत नांहि,
जामैं गुरु सीष नांहि वीष नांहि भरनी।
आश्रम बरन नांहि काहूकी सरन नांहि
ऐसी सुद्ध सत्ताकी समाधिभूमिबरनी।। २४।।
shabdArtha– lokaved = laukik gnAn. thApanA uchhed = laukik vAtonun khanDan.
(jem mUrtine ishvar kahevA e lokavyavahAr chhe ane mUrtipUjAnun khanDan karavun te
lokasthApanAno uchchhed karavA barAbar chhe. sattAmAn te banne nathI.) khed = kaShTa. prabhu
= svAmI. dAs = sevak. dharanI = pRithvI. vISh bharanI = yAtrA pUrI karavI. baran
Ashram (varNa Ashram) = brAhmaN, kShatriy, vaishya, shUdra e chAr.
artha– jemAn laukik rItarivAjonI na vidhi chhe ke na niShedh chhe, na pAp-
puNyano klesh chhe, na kriyAnI AgnA chhe, na rAg-dveSh chhe, na bandh-mokSha chhe, na
svAmI chhe, na sevak chhe, na AkAsh
1 chhe, na dharatI2 chhe, na kuLAchAr chhe, na hArajIt
chhe, na guru chhe na shiShya chhe, na hAlavun-chAlavun chhe, na varNAshram chhe, na koInun sharaN
chhe. evI shuddha sattA anubhavarUp bhUmimAn prApta thAy chhe. 24.
je AtmasattAne jANato nathI te aparAdhI chhe. (doharA)
जाकै घट समता नहीं, ममता मगन सदीव।
रमता
राम न जानई, सो अपराधी जीव।। २५।।
अपराधी मिथ्यामती, निरदै हिरदै अंध।
परकौं मानैआतमा, करै करमकौ बंध।। २६।।
झूठी करनी आचरै, झूठे सुखकी आस।
झूठी भगति हिए धरै, झूठे प्रभुकौदास।। २७।।
_________________________________________________________________
1-2. Unch-nIchano bhed nathI.
अतो हताः प्रमादिनो गताः सुखासीनतां
प्रलीनं चापलमुन्मूलितमालम्बनम्।
आत्मन्येवालानितं च चित्त–
मासंपूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः।। ९।।

Page 229 of 444
PDF/HTML Page 256 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 229
shabdArtha– samatA = rAg-dveSharahit bhAv. mamatA = paradravyomAn ahambuddhi.
ramatA rAm = potAnA rUpamAn Anand karanAr AtamarAm. aparAdhI = doShI. niradai
(nirday) = duShTa. hiradai (hRuday) = manamAn. As (AshA) = umed. bhagati
(bhakti) = sevA, pUjA. dAs = sevak.
artha– jenA hRudayamAn samatA nathI, je sadA sharIr Adi par-padArthomAn magna
rahe chhe ane potAnA AtamarAmane jANato nathI te jIv aparAdhI chhe. 2p. potAnA
AtmasvarUpane nahIn jANanAr aparAdhI jIv mithyAtvI chhe, potAnA AtmAno hinsak
chhe, hRudayano andh chhe. te sharIr Adi padArthone AtmA mAne chhe ane karmabandhane vadhAre
chhe. 26. AtmagnAn vinA tenun tapAcharaN mithyA chhe, tenI mokShasukhanI AshA jUThI
chhe, ishvarane jANyA vinA ishvaranI bhakti athavA dAsatva mithyA chhe. 27.
mithyAtvanI viparIt vRutti (savaiyA ekatrIsA)
माटी भूमि सैलकी सो संपदा बखानै निज,
कर्ममैं अमृत जानै ग्यानमैं जहर है।
अपनौ न रूप गहै औरहीसौं आपौ कहै,
साता तो समाधि जाकै असाता कहर है।।
कोपकौ कृपान लिए मान मद पान कियैं,
मायाकी मरोर हियैं लोभकी लहर है।
याही भांति चेतन अचेतनकी संगतिसौं,
सांचसौं विमुख भयौ झूठमैं बहरहै।। २८।।
shabdArtha– sail (shail) = parvat. jahar = viSh. aurahIsaun = paradravyathI.
kahar = Apatti. kRupAn = talavAr. bahar hai = lAgI paDayo chhe.
artha– sonun-chAndI je pahADonI mATI chhe tene potAnI sampatti kahe chhe,
shubhakriyAne amRut mAne chhe ane gnAnane jher jANe chhe. potAnA AtmarUpanun grahaN
karato nathI, sharIr Adine AtmA mAne chhe, shAtA-vedanIyajanit laukik-sukhamAn
Anand mAne chhe ane ashAtAnA udayane Aphat kahe chhe, krodhanI talavAr pakaDI

Page 230 of 444
PDF/HTML Page 257 of 471
single page version

background image
230 samayasAr nATak
rAkhI chhe, mAnano sharAb pIne beTho chhe, manamAn mAyAnI vakratA chhe ane lobhanA
chakkaramAn paDelo chhe. A rIte achetananI sangatithI chidrUp AtmA satyathI parAngmukh
thaIne jUThamAn ja gunchavAI gayo chhe. 28.
तीन काल अतीत अनागत वरतमान,
जगमैं अखंडित प्रवाहकौ डहर है।
तासौं कहै यह मेरौ दिन यह मेरी राति,
यह मेरी धरी यह मेरौही पहरहै।।
खेहकौ खजानौ जोरै तासौं कहै मेरो गेह,
जहां बसै तासौं कहै मेरौही सहर है।
याहि भांति चेतन अचेतनकी संगतिसौं,
सांचसौं विमुख भयौ झूठमैं बहरहै।। २९।।
artha– atItakAl = bhUtakAL. anAgat = bhaviShya. kheh = kacharo. geh =
ghar. sahar (shahar) = nagar.
artha– sansAramAn bhUt, vartamAn ane bhaviShyakALanun dhArA-pravAh chakra chAlI
rahyun chhe, tene kahe chhe ke mAro divas, mArI rAtri, mArI ghaDI, mAro pahor chhe.
kacharAno Dhagalo bhego kare chhe ane kahe chhe ke A mArun makAn chhe, je pRithvInA
bhAgamAn rahe chhe tene potAnun nagar batAve chhe. A rIte achetananI sangatithI chidrUp
AtmA satyathI parAngmukh thaIne jUThamAn munjhAI rahyo chhe. 29.
samyagdraShTi jIvono saddavichAr (doharA)
जिन्हके मिथ्यामति नही, ग्यान कला घट मांहि।
परचै आतमरामसौं, ते अपराधी नांहि।। ३०।।
shabdArtha– mithyAmati = khoTI buddhi. parachai (parichay) = oLakhAN.
artha– je jIvonI kubuddhi naShTa thaI gaI chhe, jemanA hRudayamAn gnAnano prakAsh
chhe ane jemane AtmasvarUpanI oLakhAN chhe te bhalA mANas chhe. 30.

Page 231 of 444
PDF/HTML Page 258 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 231
जिन्हकै धरम ध्यान पावक प्रगट भयौ,
संसै मोह विभ्रमबिरख तीनौं डढ़े हैं।
जिन्हकी चितौनि आगे उदै स्वान भूसि भागै,
लागै न करम रज ग्यान गज चढ़े हैं।।
जिन्हकी समुझिकी तरंग अंग आगममैं,
आगममैं निपुन अध्यातममैं कढ़े हैं।
तेई परमारथी पुनीत नर आठौं जाम,
राम रस गाढ़ करैं यहै पाठ पढ़े हैं।। ३१।।
shabdArtha– pAvak = agni. birakh (vRukSha) = jhAD. svAn = kUtaro. raj =
dhUL. gyAn gaj = gnAnarUpI hAthI. adhyAtam = AtmAnun svarUp batAvanArI
vidyA. paramArathI (paramArthI) = param padArtha arthAt mokShanA mArgamAn lAgelA.
punIt = pavitra. AThaun jAm = AThey pahor-sadAkAL.
artha– jemanI dharmadhyAnarUp agnimAn sanshay, vimoh ane vibhram e traNe
vRukSha baLI gayA chhe, jemanI sudraShTi AgaL udayarUpI kUtarA bhasatAn bhasatAn bhAgI
jAy chhe, teo gnAnarUpI hAthI upar beThelA chhe, tethI karmarUpI dhUL temanA sudhI
pahonchatI nathI. jemanA vichAramAn shAstragnAnanI lahero uThe chhe, je siddhAntamAn pravIN
chhe, je AdhyAtmik vidyAmAn pAragAmI chhe, teo ja mokShamArgI chhe-teo ja pavitra
chhe, sadA Atma-anubhavano ras draDh kare chhe ane Atma-anubhavano ja pATh bhaNe
chhe. 31.
जिन्हकी चिहुंटि चिमटासी गुन चूनिबेकौं,
कुकथाके सुनिबेकौं दोऊ कान मढ़े हैं।
जिन्हकौ सरल चित्त कोमल वचन बोलै,
सोमद्रष्टि लियैं डोलैंमोम कैसे गढ़े हैं।।
जिन्हकी सकति जगी अलख अराधिबेकौं,
परम समाधि साधिबेकौं मन बढ़े हैं।

Page 232 of 444
PDF/HTML Page 259 of 471
single page version

background image
232 samayasAr nATak
तेई परमारथी पुनीत नर आठौं जाम,
राम रस गाढ़ करैं यहै पाठ पढ़े हैं।। ३२।।
shabdArtha– chihunTi = buddhi. chUnibekaun = pakaDavAne-grahaN karavAne. kukathA =
khoTI vArtA-strIkathA Adi. somadraShTi = krodh Adi rahit. alakh = AtmA.
artha– jemanI buddhi guN grahaN karavAmAn chipiyA1 jevI chhe, vikathA
sAmbhaLavAne mATe jemanA kAn maDhelA arthAt baherA chhe, jemanun chitta niShkapaT chhe, je
mRudu bhAShaN kare chhe, jemanI krodhAdi rahit saumyadraShTi chhe, je evA komaL
svabhAvavALA chhe ke jANe mINanA
2 ja banelA chhe, jemane AtmadhyAnanI shakti pragaT
thaI chhe ane param samAdhi sAdhavAne jemanun chitta utsAhI rahe chhe, teo ja
mokShamArgI chhe, teo ja pavitra chhe, sadA Atma-anubhavano ras draDh kare chhe ane
Atma-anubhavano ja pATh bhaNe chhe-arthAt AtmAnun ja raTaN lAgyun rahe chhe. 32.
samAdhi varNan (doharA)
राम–रसिक अर राम–रस, कहन सुननकौं दोइ।
जब समाधि परगट भई, तब दुबिधा नहि कोइ।। ३३।।
shabdArtha– rAm-rasik = AtmA. rAm-ras = anubhav. samAdhi =
AtmAmAn lIn thavun. duvidhA = bhed.
artha– AtmA ane Atma-anubhav e kahevA-sAmbhaLavAmAn be chhe, paN
jyAre AtmadhyAn pragaT thaI jAy chhe tyAre rasik ane rasano athavA bIjo koI
bhed raheto nathI.33.
_________________________________________________________________
1. jem chipiyo nAnI vastu paN upADI le chhe te ja rIte sUkShma tattvonun paN temanI buddhi grahaN kare
chhe.
2. jem mIN sahajamAn ogaLI jAy chhe athavA vaLI jAy chhe tem teo paN thoDAmAn ja komaL thaI
jAy chhe, tattvanI vAt thoDAmAn ja samajI jAy chhe, pachhI haTh karatA nathI.
यत्र प्रतिक्रमणमेव विषं प्रणीतम्
तत्राप्रतिक्रमणमेव सुधा कुतः स्यात्।
तत्किं प्रमाद्यति जनः प्रपतन्नधोऽधः
किं नोर्ध्वमूर्ध्वमधिरोहति निष्प्रमादः।। १०।।

Page 233 of 444
PDF/HTML Page 260 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 233
shubh kriyAonun spaShTIkaraN (doharA)
नंदन वंदनथुति करन, श्रवन चिंतवन जाप।
पढ़न पढ़ावन उपदिसन, बहुविधि क्रिया–कलाप।। ३४।।
shabdArtha– nandan = rasik avasthAno Anand. vandan = namaskAr karavA. thuti
(stuti) = guNagAn karavA. shravan (shravaN) = AtmasvarUpano upadesh Adi
sAmbhaLavA. chintavan = vichAr karavo. jAp = vAramvAr nAmanun uchchAraN karavun. paDhan
= bhaNavun. paDhAvan = bhaNAvavun. upadisan = vyAkhyAn devun.
artha– Anand mAnavo, namaskAr karavA, stavan karavun, upadesh sAmbhaLavo,
dhyAn dharavun, jAp japavo, bhaNavun, bhaNAvavun, vyAkhyAn Apavun Adi sarva shubh
kriyAo chhe. 34.
shuddhopayogamAn shubhopayogano niShedh (doharA)
सुद्धातम अनुभव जहां, सुभाचार तहांनांहि।
करम करम मारग विषैं, सिव मारग सिवमांहि।। ३५।।
shabdArtha– shubhAchAr = shubh pravRutti. karam mArag (karmamArga) = bandhanun
kAraN. siv mArag (shivamArga) = mokShanun kAraN. sivamAnhi = AtmAmAn.
artha– upar kahelI kriyAo karatAn karatAn jyAn AtmAno shuddha anubhav thaI
jAy chhe tyAn shubhopayog raheto nathI; shubh kriyA karmabandhanun kAraN chhe ane mokShanI
prApti Atma-anubhavamAn chhe. 3p.
vaLI–(chopAI)
इहि बिधि वस्तु–व्यवस्था जैसी।
कही जिनंद कही मैं तैसी।।
जे प्रमाद–संजुत मुनिराजा।
तिनके सुभाचारसौं काजा।। ३६।।
shabdArtha– vastuvyavasthA = padArthanun svarUp. pramAdasanjut = Atma-
anubhavamAn asAvadhAn, shubhopayogI.