Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53 (Moksha Dvar),1,2,3,4,5,6,7 (Sarva Vishuddhi Dvar),8 (Sarva Vishuddhi Dvar),9,10,11,12,13 (Sarva Vishuddhi Dvar),14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25 ; Nuvma adhikaarno saar; Sarva Vishuddhi Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 24

 

Page 234 of 444
PDF/HTML Page 261 of 471
single page version

background image
234 samayasAr nATak
artha– granthakAr kahe chhe ke A rIte padArthanun jevun svarUp jin-rAje kahyun chhe
tevun ame varNavyun. je munirAj pramAdadashAmAn rahe chhe, temane shubh kriyAnun avalamban
levun ja paDe chhe. 36.
जहां प्रमाद दसा नहि व्यापै।
तहां अवलंब आपनौ आपै।।
ता कारन प्रमाद उतपाती।
प्रगट मोख मारगकौ घाती।। ३७।।
shabdArtha– avalamb = AdhAr.
artha– jyAn shubh-ashubh pravRuttirUp pramAd nathI raheto, tyAn potAne potAnun
ja avalamban arthAt shuddhopayog hoy chhe, tethI spaShTa chhe ke pramAdanI utpatti
mokShamArgamAn bAdhak chhe. 37.
जे प्रमाद संजुगत गुसांई।
उठहिं गिरहिं गिंदुककी नांई।।
जे प्रमाद तजि उद्धत हौंहीं।
तिनकौं मोख निकट द्रिग सौंही।। ३८।।
shabdArtha– gusAnI = sAdhu. ginduk = daDo. nAnI = jem. drig = Ankh.
artha– je muni pramAd sahit hoy chhe teo daDAnI peThe nIchethI upar chaDe chhe
ane pAchhA nIche paDe chhe ane je pramAd chhoDIne svarUpamAn sAvadhAn hoy chhe, temanI
draShTimAn mokSha bilakul pAse ja dekhAy chhe.
visheSha– sAdhudashAmAn chhaThThun guNasthAnak pramatta muninun chhe, te chhaThThAmAnthI
sAtamAmAn ane sAtamAmAnthI chhaThThAmAn asankhyAt vAr chaDe-utare chhe. 38.
घटमैं है प्रमाद जब तांई।
पराधीन प्रानी तब तांई।।
जब प्रमादकी प्रभुता नासै।
तब प्रधान अनुभौ परगासै।। ३९।।

Page 235 of 444
PDF/HTML Page 262 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 23p
shabdArtha– jab tAni = jyAn sudhI. tab tAni = tyAn sudhI. prabhutA = baL.
nAsai (nAshai) = naShTa thAy pradhAn = mukhya. paragAsai (prakAshai) = pragaT thAy.
artha– jyAn sudhI hRudayamAn pramAd rahe chhe tyAn sudhI jIv parAdhIn rahe chhe
ane jyAre pramAdanI shakti naShTa thaI jAy chhe tyAre shuddha anubhavano uday thAy chhe.
39.
vaLI–(doharA)
ता कारन जगपंथ इत, उत सिव मारग जोर।
परमादी जगकौं धुकै, अपरमादि
सिव ओर।। ४०।।
shabdArtha– jagapanth = sansArabhramaNano upAy. it = ahIn. ut = tyAn.
sivamArag (shivamArga) = mokShano upAy. dhukai = dekhe. aparamAdi (apramAdI) =
pramAd rahit.
artha– tethI pramAd sansAranun kAraN chhe ane anubhav mokShanun kAraN chhe.
pramAdI jIv sansAr taraph dekhe chhe ane apramAdI jIv mokSha taraph dekhe chhe. 40.
जे परमादी आलसी, जिन्हकैं विकलप भूरि।
होइ सिथल अनुभौविषै, तिन्हकौं सिवपथ दूरि।। ४१।।
shabdArtha– AlasI = nirudyamI. vikalap (vikalpa) = rAg-dveShanI lahero.
bhUri = ghaNI. sithal (shithil) = asamartha. sivapath = svarUpAcharaN.
artha– je jIv pramAdI ane ALasu chhe, jemanA chittamAn anek vikalpo thAy
chhe ane je Atma-anubhavamAn shithil chhe, temanAthI svarUpAcharaN dUr ja rahe chhe.
41.
जे परमादी आलसी, ते अभिमानी जीव।
जे अविकलपी अनुभवी, ते समरसी सदीव।। ४२।।
_________________________________________________________________
प्रमादकलितः कथं भवति शुद्धभावोऽलसः
कषायभरगौरवादलसत्ता प्रमादो यतः।
अतः स्वरसनिर्भरे नियमितः स्वभावे भवन्
मुनिः परमशुद्धतां व्रजति मुच्यते वाऽचिरात्।। ११।।

Page 236 of 444
PDF/HTML Page 263 of 471
single page version

background image
236 samayasAr nATak
shabdArtha– abhimAnI = ahankAr sahit. avikalapI (avikalpI) = rAg-
dveSh rahit.
artha– je jIv pramAd sahit ane anubhavamAn shithil chhe, teo sharIr
AdimAn ahambuddhi kare chhe ane je nirvikalpa anubhavamAn rahe chhe temanA chittamAn sadA
samatA-ras rahe chhe.42.
जे अविकलपी अनुभवी, सुद्ध चेतना युक्त।
ते मुनिवर लघुकालमैं, हौंहि करमसौं मुक्त।। ४३।।
shabdArtha– suddha chetanA = shuddha gnAn-darshan.
artha– je munirAj vikalpa rahit chhe. anubhav ane shuddha gnAn-darshan sahit
chhe, teo thoDA ja samayamAn karmarahit thAy chhe arthAt mokSha prApta kare chhe. 43.
gnAnamAn sarva jIv ekasarakhA bhAse chhe. (kavitta)
जैसैं पुरुष लखै परवत चढ़ि,
भूचर–पुरुष ताहि लघु लग्गै।
भूचर–पुरुष लखै ताकौं लघु,
उतरि मिलैं दुहुकौ भ्रम भग्गै।।
तैसैं अभिमानी उन्नत लग,
और जीवकौ लघुपद दग्गै।
अभिमानीकौं कहैं तुच्छ सब,
ग्यानजगै समता रस जग्गै।। ४४।।
shabdArtha– bhUchar = dharatI par rahenAr. laghu = nAno. unnat lag = Unchun
mastak rAkhanAr.
artha– jevI rIte parvat upar chaDelA manuShyane nIcheno manuShya nAno dekhAy
chhe ane nIchenA manuShyane parvat upar chaDelo manuShya nAno dekhAy chhe, paN jyAre te
nIche Ave chhe tyAre banneno bhram dUr thaI jAy chhe ane viShamatA maTI jAy chhe,
tevI ja rIte Unchun mastak rAkhanAr abhimAnI manuShyane badhA manuShyo tuchchha

Page 237 of 444
PDF/HTML Page 264 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 237
dekhAy chhe ane badhAne te abhimAnI tuchchha dekhAy chhe, parantu jyAre gnAnano uday
thAy chhe tyAre mAn-kaShAy gaLI javAthI samatA pragaT thAy chhe. gnAnamAn koI nAnun-
moTun dekhAtun nathI, sarva jIvo ekasarakhA bhAse chhe. 44.
abhimAnI jIvonI dashA (savaiyA ekatrIsA)
करमके भारी समुझैं न गुनकौ मरम,
परम अनीति अधरम रीति गहे हैं।
हौहिं न नरम चित्त गरम घरमहूतैं,
चरमकी द्रिष्टिसौं भरम भूलि रहे हैं।।
आसन न खोलैं मुख वचन न बोलैं,
सिर नाये हू न डोलैं मानौं पाथरके चहे हैं।
देखनेके हाऊ भव पंथके बढ़ाऊ ऐसे,
मायाके खटाऊ अभिमानी जीव कहे हैं।। ४५।।
shabdArtha– karamake bhArI = atyant karmabandhan vALA. maram = rahasya. adharam
(adharma) = pAp. naram = komaL. dharam = taDako. charam driShTi (charmadraShTi) =
indriyajanit gnAn. chahe (chay) = jaDelA. hAu = bhayankar. baDhAu = vadhAranAr.
khaTAu = majabUt.
artha– jemaNe karmonA tIvra bandh bAndhyA chhe, jeo guNonun rahasya1 jANatA
nathI, atyant ayogya ane pApamay mArganun grahaN kare chhe, komaL chittavALA hotA
nathI, taDakAthI paN adhik garam rahe chhe ane indriy-gnAnamAn ja bhUlI rahyA
2 chhe,
dekhADavA mATe ek Asane besI rahe chhe athavA UbhA rahe chhe, maun rahe chhe, mahant
samajIne koI namaskAr kare to uttaramAn ang paN halAvatA nathI jANe patthar ja
khoDayo hoy, dekhavAmAn bhayankar chhe, sansAramArgane vadhAranAr chhe, mAyAchAramAn pAkA
chhe, evA abhimAnI jIv hoy chhe. 4p.
_________________________________________________________________
1. doShane ja guN samajI jAy chhe.
2. AtmagnAn thatun nathI.

Page 238 of 444
PDF/HTML Page 265 of 471
single page version

background image
238 samayasAr nATak
gnAnI jIvonI dashA (savaiyA ekatrIsA)
धीरके धरैया भव नीरके तरैया भय,
भीरकै हरैया बरबीरज्यौं उमहे हैं।
मारके मरैया सुविचारके करैया सुख,
ढारके ढरैयागुन लौसाैं लहलहे हैं।।
रूपके रिझैया सब नैके समझैया सब, –
हीके लघु भैया सबके कुबोलसहे हैं।
बामके बमैय दुख दामके दमैया ऐसे,
रामके रमैया नर ग्यानी जीव कहे हैं।। ४६।।
shabdArtha– bhavanIr = sansAr-samudra. bhIr = samUh. barabIr = mahAn
yoddho. umahe = umang sahit-utsAhit. mAr = kAmanI vAsanA. lahalahe =
lIlAchham. rUpake rijhaiyA = AtmasvarUpanI ruchivALA. laghu bhaiyA = nAnA banIne
namratApUrvak chAlanAr. kubol = kaThor vachan. bAm = vakratA. dukh dAmake damaiyA =
dukhonI paramparAno nAsh karanAr. rAmake ramaiyA = AtmasvarUpamAn sthir thanAr.
artha– je dhairya dhAraN karanAr chhe, sansAr-samudrane taranAr chhe, sarva prakAranA
bhayono nAsh karanAr chhe, mahAyoddhA samAn dharmamAn utsAhI rahe chhe, viShay-
vAsanAone bALI nAkhe chhe, Atmahitanun chintavan karyA kare chhe, sukh-shAntinI chAl
chAle chhe, sadguNonA prakAshathI jhagamage chhe, AtmasvarUpamAn ruchi rAkhe chhe, badhA
nayonun rahasya jANe chhe, evA kShamA shIl chhe ke badhAnA nAnA bhAI banIne rahe chhe
athavA temanI sArI-narasI vAto sahan kare chhe, hRudayanI kuTilatA chhoDIne saraL
chittavALA thayA chhe, dukh-santApanA mArge chAlatA nathI, AtmasvarUpamAn vishrAm karyA
kare chhe, evA mahAnubhAv gnAnI kahevAy chhe. 46.

Page 239 of 444
PDF/HTML Page 266 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 239
samyaktvI jIvono mahimA (chopAI)
जे समकिती जीव समचेती।
तिनकी कथा कहौं तुमसेती।।
जहां प्रमाद क्रिया नहि कोई।
निरविकलप अनुभौ पद सोई।। ४७।।
परिग्रह त्याग जोग थिरतीनौं।
करम बंध नहि होय नवीनौं।।
जहां न राग दोष रस मोहै।
प्रगट मोख मारग मुखसोहै।। ४८।।
पूरव बंध उदय नहि व्यापै।
जहां न भेद पुन्न अरु पापै।।
दरव भाव गुन निरमल धारा।
बोध विधान विविधविस्तारा।। ४९।।
जिन्हकी सहज अवस्था ऐसी।
तिन्हकै हिरदै दुविधा कैसी।।
जे मुनि छपकश्रेणि चढ़ि धाये।
ते केवलि भगवान कहाये।। ५०।।
shabdArtha– samachetI = samatA bhAvavALA. kathA = vArtA. tumasetI =
tamArAthI. pramAdakriyA = shubhAchAr. jog thir tInon = man-vachan-kAyAnA yogono
nigrah. navInaun = navo. punna (puNya) = shubhopayog. dravyabhAv = bAhya ane
antarang. bodhi = ratnatray. chhapakashreNI = mohakarmano nAsh karavAnI sIDI. dhAye =
chaDe.
_________________________________________________________________
त्यक्त्वाऽशुद्धिविधायि तत्किल परद्रव्यं समग्रं स्वयं
स्वद्रव्ये रतिमेति यः स नियतं सर्वापराधच्युतः।
बन्धध्वंसमुपेत्य नित्यमुदितः स्वज्योतिरच्छोच्छल–
च्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा शुद्धो भवन्मुच्यते।। १२।।

Page 240 of 444
PDF/HTML Page 267 of 471
single page version

background image
240 samayasAr nATak
artha– he bhavya jIvo! samatA svabhAvanA dhArak samyagdraShTi jIvonI dashA
tamane kahun chhun, jyAn shubhAchAranI pravRutti nathI tyAn nirvikalpa anubhavapad rahe chhe.
47. je sarva parigrah chhoDIne man-vachan-kAyAnA traNe yogono nigrah karIne bandh-
paramparAno samvar kare chhe, jemane rAg-dveSh-moh rahetA nathI teo sAkShAt
mokShamArganI sanmukh rahe chhe. 48. je pUrvabandhanA udayamAn mamatva karatA nathI, puNya-
pApane ekasarakhA jANe chhe, antarang ane bAhyamAn nirvikAr rahe chhe.
1 jemanA
samyagdarshan-gnAn-chAritra guN unnati par chhe. 49. AvI jemanI svAbhAvik dashA
chhe, temane AtmasvarUpanI duvidhA kevI rIte hoI shake? te munio kShapakashreNI upar
chaDe chhe ane kevaLI bhagavAn bane chhe. pa0.
samyagdraShTi jIvone vandan. (doharA)
इहि विधि जे पूरन भये, अष्टकरम बन दाहि।
तिन्हकी महिमा जो लखै, नमै बनारसि ताहि।। ५१।।
shabdArtha– pUran bhaye = paripUrNa unnatine prApta thayA. dAhi = bALIne.
lakhai = jANe.
artha– je A rIte ATh karmanun van bALIne paripUrNa thayA chhe, temano
mahimA je jANe chhe tene panDit banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. pa1.
mokShaprAptino kram (chhappA chhand)
भयौ सुद्ध अंकूर, गयौ मिथ्यात मूर नसि।
क्रम क्रम होत उदोत,
सहज जिम सुकल पक्ष ससि।।
_________________________________________________________________
1. dekhAvamAn netronI lAlAsh athavA chaherAnI vakratA rahit sharIranI mudrA rahe chhe ane antarangamAn
krodhAdi vikAr hotA nathI.
बन्धच्छेदात्कलयदतुलं मोक्षमक्षप्यमेत–
न्नित्योद्योतस्फुटितसहजावस्थमेकान्तशुद्धम्।
एकाकारस्वरसभरतोऽत्यन्तगम्भीरधीरं
पूर्णं ज्ञानं ज्वलितमचले स्वस्य लीनं महिम्नि।। १३।।
इति मोक्षो निष्क्रान्तः।। ९।।

Page 241 of 444
PDF/HTML Page 268 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 241
केवल रूप प्रकासि,
भासि सुख रासि धरम धुव।
करि पूरन थिति आऊ,
त्यागि गत लाभ परम हुव।।
इह विधि अनन्य प्रभुता धरत,
प्रगटि बूंदि सागर थयौ।
अविचल अखंड अनुभय अखय,
जीव दरव जग मंहि जयौ।। ५२।।
shabdArtha– ankUr (ankur) = chhoD. mUr (mUl) = mULamAnthI. sukal pakSha
sasi (shukal pakSha shashi) = ajavALiyAno chandra. ananya = jenA samAn bIjun na
hoy te-sarvashreShTha.
artha– shuddhatAno ankur pragaT thayo, mithyAtva mULamAnthI dUr thayun, shukal
pakShanA chandramA samAn kramekrame gnAnano uday vadhyo, kevaLagnAnano prakAsh thayo,
AtmAno nitya ane pUrNa Anandamay svabhAv bhAsavA lAgyo, manuShyanA AyuShya
ane karmanI sthiti pUrI thaI, manuShya gatino abhAv thayo ane pUrNa paramAtmA
banyA. A rIte sarvashreShTha mahimA prApta karIne pANInA TIpAmAnthI samudra thavA samAn
avichaL, akhanD, nirbhay ane akShay jIv padArtha, sansAramAn jayavant thayo. par.
ATh karmo nAsh pAmavAthI ATh guNonun pragaT thavun.
(savaiyA ekatrIsA)
ग्यानावरनीकै गयैं जानियै जु है सु सब,
दर्सनावरनकै गयैतैं सब देखियै।
वेदनी करमके गयैतैं निराबाध सुख,
मोहनीके गयैं सुद्ध चारित विसेखियै।।

Page 242 of 444
PDF/HTML Page 269 of 471
single page version

background image
242 samayasAr nATak
आउकर्म गयैं अवगाहना अटल होइ,
नामकर्म गयैतैं अमूरतीक पेखियै।
अगुरु अलघुरूप होत गोत्रकर्म गयैं,
अंतराय गयैतैं अनंत बल लेखियै।। ५३।।
shabdArtha– nirAbAdh ras = shAtA-ashAtAnA kShobhano abhAv. aTal
avagAhanA = chAre gatinA bhramaNano abhAv. amUratIk = charmachakShuothI
agochar. aguru alaghu = na unch, na nIch.
artha– gnAnAvaraNIy karmanA abhAvathI kevaLagnAn, darshanAvaraNIy karmanA
abhAvathI kevaLadarshan, vedanIy karmanA abhAvathI nirAbAdhatA, mohanIy karmanA
abhAvathI shuddha chAritra, AyuShya karmanA abhAvathI aTaL avagAhanA, nAmakarmanA
abhAvathI amUrtikapaNun, gotrakarmanA abhAvathI agurulaghutva ane antarAyakarmano
nAsh thavAthI anantavIrya pragaT thAy chhe. A rIte siddha bhagavAnamAn aShTa karma rahit
hovAthI aShTa guN hoy chhe. pa3.
navamA adhikArano sAr
prasiddha chhe ke mithyAtva ja Asrav bandh chhe ane mithyAtvano abhAv arthAt
samyaktva te samvar, nirjarA tathA mokSha chhe ane mokSha AtmAno nijasvabhAv arthAt
jIvanI karmamaL rahit avasthA chhe. vAstavamAn vichAravAmAn Ave to mokSha thato ja
nathI, kemake nishchayanayamAn jIv bandhAyo nathI-abandh chhe, ane jyAre abandh chhe tyAre
chhUTashe shun? jIvano mokSha thayo e kathan vyavahAr mAtra chhe, nahi to te hameshAn
mokSharUp ja chhe.
A vAt jagaprasiddha chhe ke je manuShya bIjAnA dhan upar potAno adhikAr
jamAve chhe, te mUrkhane loko anyAyI kahe chhe. jo te potAnI ja sampattino upayog
kare chhe to loko tene nyAyashIl kahe chhe. evI ja rIte jyAre AtmA paradravyomAn
ahankAr kare chhe, tyAre te agnAnI, mithyAtvI thAy chhe ane jyAre AvI Tev chhoDIne
te AdhyAtmik vidyAno abhyAs kare chhe tathA Atmikarasano svAd le chhe tyAre
pramAdanun patan karIne puNya-pApano bhed

Page 243 of 444
PDF/HTML Page 270 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 243
maTADI de chhe ane kShapakashreNI chaDIne kevaLI bhagavAn bane chhe. pachhI thoDA ja samayamAn
ATh karma rahit ane ATh guN sahit siddhapadane pAme chhe.
mukhya abhiprAy mamatA dUr karavAno ane samatA lAvavAno chhe. jevI rIte
sonInA sange sonAnI judI judI avasthAo thAy chhe parantu tenun suvarNapaNun chAlyun
jatun nathI, gALavAthI pAchhun sonAnun sonun ja banyun rahe chhe; tevI ja rIte A
jIvAtmA anAtmAnA sansargathI anek vesh dhAraN kare chhe, parantu tenun chaitanyapaNun
kayAny chAlyun jatun nathI-te to brahmanun brahma ja banyun rahe chhe. tethI sharIranun mithyA
abhimAn chhoDIne AtmasattA ane anAtmasattAnun pRuthakkaraN karavun joIe, em
karavAthI thoDA ja samayamAn Adhunik bund mAtra gnAn alpakALamAn ja samudrarUp
pariNaman kare chhe ane avichaL, akhanD, akShay, anabhay ane shuddhasvarUp thAy chhe.

Page 244 of 444
PDF/HTML Page 271 of 471
single page version

background image


sarvavishuddhi dvAr
(10)
pratignA (doharA)
इति श्री नाटक ग्रंथमैं, कहौ मोख अधिकार।
अब बरनौं संछेपसौं, सर्व
विसुद्धी द्वार।। १।।
artha– nATak samayasAr granthanA mokSha adhikAranI pUrNatA karI. have
sarvavishuddhi dvAr sankShepamAn kahIe chhIe. 1.
sarva upAdhi rahit shuddha AtmAnun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
कर्मनिकौ करता है भोगनिकौ भोगता है,
जाकी प्रभुतामैं ऐसौ कथन अहित है।
जामैं एक इंद्री आदि पंचधा कथन नांहि,
सदा निरदोष बंध मोखसौं रहित है।।
ग्यानकौ समूह ग्यानगम्य है सुभाव जाकौ,
लोक व्यापी लोकातीत लोकमैं महित है।
सुद्ध बंस सुद्ध चेतनाकै रस अंस भरयौ,
ऐसौ हंस परम पुनीतता सहित है।। २।।
shabdArtha– prabhutA = sAmarthya. ahit = burun karanAr. panchadhA = pAnch
prakAranI. lokAtIt = lokathI par. mahit = pUjanIy. param punIt = atyant
pavitra.
_________________________________________________________________
नीत्वा सम्यक् प्रलयमखिलान् कर्तृभोक्त्रादिभावान्
दूरीभूतः प्रतिपदमयं बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः।
शुद्धः शुद्धः स्वरसविसरापूर्णपुण्याचलार्चि–
ष्टंकोत्कीर्णप्रकटमहिमा स्फूर्जति ज्ञानपुंजः।। १।।

Page 245 of 444
PDF/HTML Page 272 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 24p
artha– jenA sAmarthyamAn (te) karmano kartA chhe ane karmano bhoktA chhe em
kahevun hAnikArak1 chhe, panchendriy bhedanun kathan jemAn nathI, je sarva doSh rahit chhe, je na
karmathI bandhAy chhe na chhUTe chhe, je gnAnano pinD ane gnAnagochar chhe, je lokavyApI chhe,
lokathI par chhe, sansAramAn pUjanIy arthAt upAdey chhe, jenI jAti shuddha chhe, jemAn
chaitanyaras bharyo chhe, evo hans arthAt AtmA param pavitra chhe. 2.
vaLI (doharA)
जो निहचै निरमल सदा, आदि मध्य अरु अंत।
सो चिद्रूप बनारसी, जगत मांहि
जयवंत।। ३।।
shabdArtha– nihachai = nishchayanayathI. nirmal = pavitra. chidrUp = chaitanyarUp.
artha– je nishchayanayathI Adi, madhya ane antamAn sadaiv nirmaL chhe, pt..
banArasIdAsajI kahe chhe ke te chaitanyapinD AtmA jagatamAn sadA jayavant rahe. 3.
vAstavamAn jIv karmano kartA–bhoktA nathI (chopAI)
जीव करम करता नहि ऐसैं।
रसभोगता सुभाव न तैसैं।।
मिथ्यामतिसौं करता होई।
गएं अग्यान अकरतासोई।। ४।।
artha– jIv padArtha vAstavamAn karmano kartA nathI ane na karmarasano bhoktA
chhe, mithyAmatithI karmano kartA-bhoktA thAy chhe, agnAn dUr thatAn karmano akartA-
abhoktA ja thAy chhe. 4.
_________________________________________________________________
1. vyavahAranay jIvane karmano kartA-bhoktA kahe chhe, parantu vAstavamAn jIv karmano kartA-bhoktA nathI,
potAnA gnAn-darshan svabhAvano kartA-bhoktA chhe.
कर्त्तृत्वं न स्वभावोऽस्य चितो वेदयितृत्ववत्।
अज्ञानादेव कर्तायं
तदभावादकारकः।। २।।

Page 246 of 444
PDF/HTML Page 273 of 471
single page version

background image
246 samayasAr nATak
agnAnamAn jIv karmano kartA chhe (savaiyA ekatrIsA)
निहचै निहारत सुभाव याहि आतमाकौ,
आतमीक धरम परम परकासना।
अतीत अनागत बरतमान काल जाकौ,
केवल स्वरूप गुन लोकालोक भासना।।
सोई जीव संसार अवस्था मांहि करमकौ,
करतासौ दीसै लीए भरम उपासना।
यहै महा मोहकौ पसार यहै मिथ्याचार,
यहै भौ विकार यह विवहार वासना।। ५।।
shabdArtha– nihArat = jovAthI. upAsanA = sevA. pasAr = vistAr.
mithyAchAr = nijasvabhAvathI viparIt AcharaN. bhau = janma-maraN-rUp sansAr.
vyavahAr = koI nimittanA vashe ek padArthane bIjA padArtharUp jANanAr gnAnane
vyavahAranay kahe chhe, jem ke-mATInA ghaDAne ghInA nimitte ghIno ghaDo kahevo.
artha– nishchayanayathI juo to A AtmAno nijasvabhAv param prakAsharUp
chhe ane jemAn lokAlokanA chhae dravyonA bhUt, bhaviShya, vartamAnanA trikALavartI
anant guN-paryAyo pratibhAsit thAy chhe. te ja jIv sansArI dashAmAn mithyAtvanI
sevA karavAthI karmano kartA dekhAy chhe, A mithyAtvanI sevA mohano vistAr chhe,
mithyAcharaN chhe, janma-maraNarUp sansArano vikAr chhe, vyavahAranA viShayabhUt AtmAno
ashuddha svabhAv chhe. pa.
jem jIv karmano akartA chhe tem abhoktA paN chhe (chopAI)
यथा जीव करता न कहावै।
तथा भोगता नाम न पावै।
_________________________________________________________________
अकर्ता जीवोऽयं स्थित इति विशुद्धः स्वरसतः
स्फुरच्चिज्ज्योतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः।
तथाप्यस्यासौ स्याद्यदिह किल बन्धः प्रकृतिभिः
स खल्वज्ञानस्य स्फुरति महिमा कोऽपि गहनः।। ३।।

Page 247 of 444
PDF/HTML Page 274 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 247
है भोगी मिथ्यामति मांही।
गयैं मिथ्यात भोगता नांही।। ६।।
artha– jevI rIte jIv karmano kartA nathI tevI ja rIte bhoktA paN nathI,
mithyAtvanA udayamAn karmano bhoktA chhe, mithyAtvanA abhAvamAn bhoktA nathI. 6.
agnAnI jIv viShayano bhoktA chhe gnAnI nathI, (savaiyA ekatrIsA)
जगवासी अग्यानी त्रिकाल परजाइ बुद्धी,
सो तौ विषै भोगनिकौ भोगता कहायौ है।
समकिती जीव जोग भोगसौं उदासी तातैं,
सहज अभोगता गरंथनिमैं गायौ है।।
याही भांति वस्तुकी व्यवस्था अवधारि बुध,
परभाउ त्यागि अपनौ सुभाउआयौ है।
निरविकलप निरुपाधि आतम अराधि,
साधि जोगजुगति समाधिमैं समायौ है।। ७।।
shabdArtha– jagavAsI = sansArI, viShai (viShay) = pAnch indriy ane mananA
bhog. garanthanimain = shAstromAn. avadhAri = nirNay karIne. budh = gnAnI. jog
jugati = yog nigrahano upAy.
artha– shAstromAn manuShya Adi paryAyomAn hammeshAn ahambuddhi rAkhanAr agnAnI
sansArI jIvane potAnA svarUpano gnAtA na hovAthI viShayabhogono bhoktA kahyo chhe
ane gnAnI samyagdraShTi jIvane bhogothI viraktabhAv rAkhavAne kAraNe viShay
bhogavavA chhatAn paN abhoktA kahyo chhe. gnAnIo A rIte vastusvarUpano nirNay
karIne vibhAvabhAv chhoDI svabhAvanun grahaN kare chhe, ane vikalpa tathA upAdhi rahit
_________________________________________________________________
भोक्तृत्वं न स्वभावोऽस्य स्मृतः कर्तृत्ववच्चितः।
अज्ञानादेव भोक्ताऽयं
तदभावादवेदकः।। ४।।

Page 248 of 444
PDF/HTML Page 275 of 471
single page version

background image
248 samayasAr nATak
AtmAnI ArAdhanA athavA yog-nigrah mArganun grahaN karIne nij-svarUpamAn lIn
thAy chhe.7.
gnAnI karmanA kartA–bhoktA nathI enun kAraN. (savaiyA ekatrIsA)
चिनमुद्राधारी ध्रुव धर्म अधिकारी गुन,
रतन भंडारी अपहारीकर्म रोगकौ।
प्यारौ पंडितनकौ हुस्यारौ मोख मारगमैं,
न्यारौ पुदगलसौं उज्यारौ उपयोगकौ।
जानै निज पर तत्त रहै जगमैं विरत्त,
गहै न ममत्त मन वच कायजोगकौ।
ता कारन ग्यानी ग्यानावरनादि करमकौ,
करता न होइ भोगता न होई भोगकौ।। ८।।
shabdArtha– chinmudrA = chaitanya, chihna. dhruv = nitya. apahArI karmarogakaun =
karmarUpI rogano nAsh karanAr. husyArau (hoshyAr) = pravIN. ujyArau = prakAsh.
upayog = gnAnadarshan. tatta (tattva) = nijasvarUp. virat (virakta) = vairAgI.
mamatta (mamatva) = potApaNun.
artha– chaitanya-chihnano dhArak, potAnA nitya svabhAvano svAmI, gnAn Adi
guNarUp ratnono bhanDAr, karmarUp rogono nAsh karanAr, gnAnIone priy, mokShamArgamAn
kushaL, sharIr Adi pudgalothI bhinna, gnAnadarshanano prakAshak, nij-par tattvano
gnAtA, sansArathI virakta, man-vachan-kAyAnA yogonA mamatva rahit hovAne kAraNe
gnAnI jIv gnAnAvaraNAdi karmono kartA ane bhogono bhoktA thato nathI. 8.
_________________________________________________________________
अज्ञानी प्रकृतिस्वभावनिरतो नित्यं भवेद्वेदको
ज्ञानी तु प्रकृतिस्वभावविरतो नो जातुचिद्वेदकः।
इत्येवं नियमं निरूप्य निपुणैरज्ञानिता त्यज्यतां
शुद्धैकात्ममये महस्यचलितैरासैव्यतां ज्ञानिता।। ५।।

Page 249 of 444
PDF/HTML Page 276 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 249
(dohA)
निरभिलाष करनी करै, भोग अरुचि घट मांहि।
तातैं साधक
सिद्धसम, करता भुगता नांहि।। ९।।
shabdArtha– nirabhilASh = ichchhA rahit. aruchi = anurAgano abhAv.
sAdhak = mokShano sAdhak samyagdraShTi jIv. bhugatA (bhoktA) = bhogavanAr.
artha– samyagdraShTi jIv ichchhA rahit kriyA kare chhe ane antarang bhogothI
virakta rahe chhe, tethI teo siddha bhagavAn samAn mAtra gnAtA-draShTA chhe, kartA-bhoktA
nathI. 9.
agnAnI jIv karmano kartA–bhoktA chhe enun kAraN. (kavitta)
ज्यौं हिय अंध विकल मिथ्यात धर,
मृषा सकल विकलप उपजावत।
गहि एकंत पक्ष आतमकौ,
करता मानि अधोमुख धावत।।
त्यौं जिनमती दरबचारित्री,
कर करनी करतार कहावत।
वंछित मुकति तथापि मूढ़मति,
विन समकित भव पार न पावत।। १०।।
artha– hRudayano andh agnAnI jIv mithyAtvathI vyAkuL thaIne manamAn anek
prakAranA jUThA vikalpo utpanna kare chhe ane ekAnt pakShanun grahaN karIne AtmAne
_________________________________________________________________
ज्ञानी करोति न न वेदयते च कर्म
जानाति केवलमयं किल तत्स्वभावम्।
जानन्परं करणवेदनयोरभावा–
च्छुद्धस्वभावनियतः स हि मुक्त एव।। ६।।
ये तु कर्तारमात्मानं पश्यन्ति तमसा तताः।
सामान्यजनवत्तेषां न मोक्षोऽपि मुमुक्षताम्।। ७।।

Page 250 of 444
PDF/HTML Page 277 of 471
single page version

background image
2pa0 samayasAr nATak
karmano kartA mAnI nIch gatino panth pakaDe chhe. te vyavahAr samyaktvI bhAvachAritra
vinA bAhya chAritrano svIkAr karIne shubh kriyAthI karmano kartA kahevAy chhe. te mUrkha
mokSha to chAhe chhe parantu nishchay samyaktva vinA sansAr-samudrane tarI shakato nathI.
10.
vAstavamAn jIv karmano akartA chhe enun kAraN.
(chopAI)
चेतन अंकजीव लखि लीन्हा।
पुदगल कर्म अचेतन चीन्हा।।
बासी एक खेतके दोऊ।
जदपि तथापि मिलैं नहिं कोऊ।। ११।।
artha– jIvanun chaitanyachihna jANI lIdhun ane pudgal karmane achetan oLakhI
lIdhun. jo ke e banne ekakShetrAvagAhI chhe to paN ekabIjAne maLatA nathI.
vaLI–(doharA)
निज निज भाव क्रियासहित, व्यापक व्यापि न कोइ।
कर्त्ता पुदगल करमकौ,
जीव कहांसौं होइ।। १२।।
shabdArtha– vyApak = je vyApe, pravesh kare. vyApi = jemAn vyApe, jemAn pravesh
kare.
artha– banne dravyo potapotAnA guN-paryAyamAn rahe chhe, koI koInun vyApya-
vyApak nathI, arthAt jIvamAn na to pudgalano pravesh thAy chhe ane na pudgalamAn
jIvano pravesh thAy chhe. tethI jIv padArtha paudgalik karmono kartA kevI rIte hoI
shake? 12.
_________________________________________________________________
नास्ति सर्वोऽपि सम्बन्धः परद्रव्यात्मतत्त्वयोः।
कर्तृकर्मत्वसम्बन्धाभावे
तत्कर्तृता कुतः।। ८।।

Page 251 of 444
PDF/HTML Page 278 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 2pa1
agnAnamAn jIv karmano kartA ane gnAnamAn akartA chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जीव अरु पुदगल करम रहैं एक खेत,
जदपि तथापि सत्ता न्यारीन्यारी कही है।
लक्षन स्वरूप गुन परजै प्रकृति भेद,
दुहूंमै अनादिहीकी दुविधा ह्वै रही है।।
एतेपर भिन्नता न भासै जीव करमकी,
जौलौं मिथ्याभाव तौलौं ओंधि बाउ बही है।
ग्यानकै उदोत होत ऐसी सूधी द्रिष्टि भई,
जीव कर्म पिंडकौ अकरतार सही है।। १३।।
shabdArtha– sattA = astitva. duvidhA = bhedabhAv. ondhi = ulaTI. sUdhI
driShTi = sAchI shraddhA. sahI = kharekhar.
artha– jo ke jIv ane paudgalik karma ekakShetrAvagAh sthit chhe topaN
bannenI sattA judI judI chhe. temanA lakShaN, svarUp, guN, paryAy, svabhAvamAn
anAdino ja bhed chhe. ATalun hovA chhatAn paN jyAn sudhI mithyAbhAvano ulaTo
vichAr chAle chhe tyAn sudhI jIv-pudgalanI bhinnatA bhAsatI nathI, tethI agnAnI
jIv potAne karmano kartA mAne chhe, paN gnAnano uday thatAn ja evun satya shraddhAn thayun
ke kharekhar jIv karmano kartA nathI.
visheSha– jIvanun lakShaN upayog chhe, pudgalanun lakShaN sparsha, ras, gandh, varNa
chhe. jIv amUrtik chhe, pudgal mUrtik chhe. jIvanA guN darshan, gnAn, sukh Adi chhe,
pudgalanA guN, sparsha, ras, gandh varNa Adi chhe. jIvanI paryAyo nar-nArak Adi chhe,
pudgalanI paryAyo inT, patthar, pRithvI Adi chhe. jIv abandh ane akhanD dravya chhe,
pudgalamAn snigdha-rukShapaNun chhe. tethI tenA paramANu maLe chhe ane chhUTA paDe chhe. bhAv
e chhe ke bannenA dravya,
_________________________________________________________________
एकस्य वस्तुन इहान्यतरेण सार्धं
सम्बन्ध एव सकलोऽपि यतो निषिद्धः।
तत्कर्तृकर्मघटनास्ति न वस्तुभेदे
पश्यन्त्वकर्तृ मुनयश्च जनाश्च तत्त्वम्।। ९।।

Page 252 of 444
PDF/HTML Page 279 of 471
single page version

background image
2pa2 samayasAr nATak
kShetra, kAL, ane bhAvanA chatuShTay judA judA chhe ane judI judI sattA chhe. banney
potAnA ja guN-paryAyonA kartA-bhoktA chhe, koI koI bIjAnA kartA-bhoktA nathI.
13.
vaLI–(doharA)
एक वस्तु जैसी जु है,तासौं मिलै न आन।
जीव अकरता करमकौ, यह अनुभौ परवांन।। १४।।
artha– je padArtha jevo chhe te tevo ja chhe, temAn anya padArtha maLI shakato
nathI, tethI jIv karmano akartA chhe, e vignAnathI sarvathA satya chhe. 14.
agnAnI jIv–ashubh bhAvono kartA hovAthI bhAvakarmano kartA chhe. (chopAI)
जो दुरमती विकल अग्यानी।
जिन्हि सु रीति पर रीति न जानी।।
माया मगन भरमके भरता।
ते जिय भाव करमके करता।। १५।।
artha– je durbuddhithI vyAkuL ane agnAnI chhe teo nij-pariNati ane par-
pariNatine jANatA nathI, mAyAmAn magna chhe ane bhramamAn bhUlelA chhe tethI teo
bhAvakarmanA kartA chhe. 1p.
जे मिथ्यामति तिमिरसौं, लखै न जीव अजीव।
तेई भावित
करमके, करता होंहि सदीव।। १६।।
जे असुद्ध परनति धरैं, करैं अहं परवांन।
ते असुद्ध परिनामके, करता होंहिं अजान।। १७।।
artha– je mithyAgnAnanA andhakArathI jIv-ajIvane jANatA nathI teo ja
_________________________________________________________________
ये तु स्वभावनियमं कलयन्ति नेम–
मज्ञानमग्नमहसो बत तेवराकाः।
कुर्वन्ति कर्म तत एव हि भावकर्म–
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः।। १०।।

Page 253 of 444
PDF/HTML Page 280 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 2pa3
hammeshAn bhAvakarmanA kartA chhe. 16. jeo vibhAvapariNatine kAraNe parapadArthomAn
ahambuddhi kare chhe te agnAnI ashuddha bhAvonA kartA hovAthI bhAvakarmonA kartA chhe. 17.
A viShayamAn shiShyano prashna (doharA)
शिष्य कहै प्रभु तुम कह्यौ, दुबिधि करमकौ रूप।
दरब कर्म पुदगल मई, भावकर्म
चिद्रूप।। १८।।
करतादरवित करमकौ, जीव न होइ त्रिकाल।
अब यह भावित करम तुम,कहौ कौनकी चाल।। १९।।
करता याकौ कौन है, कौन करै फल भोग।
कै पुदगलकै आतमा, कै दुहुंकौ संजोग?।। २०।।
artha– shiShya prashna kare chhe ke he svAmI! Ape kahyun ke karmanun svarUp be
prakAranun chhe, ek pudgalamay dravyakarma chhe ane bIjun chaitanyanA vikArarUp bhAvakarma chhe.
18. Ape em paN kahyun ke jIv, dravyakarmono kartA kadI traN kALamAn paN thaI shakato
nathI, to have Ap kaho ke bhAvakarma konI pariNati chhe? 19. A bhAvakarmono kartA
koN chhe? ane temanA phaLano bhoktA koN chhe? bhAvakarmono kartA-bhoktA pudgal chhe
athavA jIv chhe athavA bannenA sanyogathI kartA-bhoktA chhe? 20.
A viShayamAn shrIguru samAdhAn kare chhe. (doharA)
क्रिया एक करता जुगल, यौं न जिनागम मांहि।
अथवा करनी औरकी, और
करै यौं नांहि।। २१।।
करै और फल भोगवै, और बनै नहि एम।
जो करता सो भोगता, यहै
जथावत जेम।। २२।।
_________________________________________________________________
कार्यत्वादकृतं न कर्म न च तज्जीवप्रकृत्योर्द्वयो–
रज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषंगात्कृतिः।
नैकस्याः प्रकृतेरचित्त्वलसनाज्जीवोऽस्य कर्ता ततो
जीवस्यैव च कर्म तच्चिदनुगं ज्ञाता न यत्पुद्गलः।। ११।।