Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 26-58 (Sarva Vishuddhi Dvar).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 24

 

Page 254 of 444
PDF/HTML Page 281 of 471
single page version

background image
2pa4 samayasAr nATak
भावकरम करतंव्यता, स्वयंसिद्ध नहि होइ।
जो जगकी करनी करै, जगवासी जियसोइ।। २३।।
जिय करता जिय भोगता, भावकरम जियचाल।
पुदगल करै न
भोगवै, दुविधा मिथ्याजाल।। २४।।
तातैं भावित करमकौं, करै मिथ्याती जीव।
सुख दुख
आपद संपदा, भुंजै सहज सदीव।। २५।।
shabdArtha– jugal (yugal) = be. jinAgam (jin+Agam) =
jinarAjano upadesh. jathAvat = vAstavamAn. kartavyatA = kArya. svayamsiddha = potAnI
meLe. jagavAsI jiy = sansArI jIv. jiy chAl = jIvanI pariNati. duvidhA =
banne taraph jhukAv hovo. Apad = iShTa viyog, aniShTa sanyog, sampadA = aniShTa
viyog, iShTa sanyog. bhunjai = bhogave.
artha– kriyA ek ane kartA be evun kathan jinarAjanA AgamamAn nathI,
athavA koInI kriyA koI kare, em paN banI shakatun nathI. 21. kriyA koI kare ane
phaL koI bhogave evun jin-vachanamAn nathI kemake je kartA hoy chhe, te ja vAstavamAn
bhoktA hoy chhe. 22. bhAvakarmano utpAd potAnI meLe thato nathI, je sansAranI
kriyA-halan, chalan, chaturgati bhramaN Adi kare chhe, te ja sansArI jIv bhAvakarmano
kartA chhe. 23. bhAvakarmono kartA jIv chhe, bhAvakarmono bhoktA jIv chhe, bhAvakarma
jIvanI vibhAvapariNati chhe. eno kartA-bhoktA pudgal nathI. pudgal tathA jIv
bannene (kartA-bhoktA) mAnavA te mithyA janjAL chhe. 24. tethI spaShTa chhe ke
bhAvakarmono kartA mithyAtvI jIv chhe ane te ja tenA phaL sukh-dukh athavA
sanyog-viyogane sadA bhogave chhe. 2p.
karmanA kartA–bhoktA bAbatamAn ekAnt pakSha upar vichAr. (savaiyA ekatrIsA)
केई मूढ़ विकल एकंत पच्छ गहैं कहैं,
आतमा अकरतार पूरन परम है।
_________________________________________________________________
कर्मैव प्रवितर्क्य कर्तृ हतकैः क्षिप्त्वात्मनः कर्तृतां
कर्तात्मैष कथंचिदित्यचलिता कैश्चिच्छुतिः कोपिता।
तेषामुद्धतमोहमुद्रितधियां बोधस्य संशुद्धये
स्याद्वादप्रतिबन्धलब्धविजया वस्तुस्थितिः स्तूयते।। १२।।

Page 255 of 444
PDF/HTML Page 282 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 2pap
तिन्हिसौं जु कोऊ कहै जीव करता है तासौं,
फेरि कहैं करमकौ करता करम है।।
ऐसै मिथ्यामगन मिथ्यातो ब्रह्मघाती जीव,
जिन्हिकैं हिए अनादि मोहकौ भरम है।
तिन्हिकौं मिथ्यात दूर करिबैकौं कहैं गुरु,
स्यादवाद परवांन आतम धरमहै।। २६।।
shabdArtha– vikal = dukhI, ekAnt pakSha = padArthanA ek dharmane tenun svarUp
mAnavAnI haTh. brahmaghAtI = potAnA jIvanun ahit karanAr.
artha– agnAnathI dukhI anek ekAntavAdI kahe chhe ke AtmA karmano kartA
nathI, te pUrNa paramAtmA chhe. ane temane koI kahe ke karmono kartA jIv chhe, to te
ekAntapakShI
1 kahe chhe ke karmano kartA karma ja chhe. AvA mithyAtvamAn lAgelA mithyAtvI
jIvo AtmAnA ghAtak chhe, temanA hRudayamAn anAdikALathI mohakarmajanit bhUl bharelI
chhe. temanun mithyAtva dUr karavAne mATe shrIgurue syAdvAdarUp AtmAnA svarUpanun varNan
karyun chhe. 26.
syAdvAdamAn AtmAnun svarUp. (doharA)
चेतन करता भोगता, मिथ्या मगन अजान।
नहि करता नहि भोगता, निहचै सम्यकवान।। २७।।
artha– mithyAtvamAn lAgelo agnAnI jIv karmano kartA-bhoktA chhe, nishchayanun
avalamban lenAr samyagdraShTi karmano na kartA chhe, na bhoktA chhe. 27.
A viShayanA ekAntapakShanun khanDan karanAr syAdvAdano upadesh (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं सांख्यमती कहैं अलख अकरता है,
सर्वथा प्रकार करता न होइ कबहीं।
_________________________________________________________________
1. sAnkhyamatI ityAdi.
माऽकर्तारममी स्पृशन्तु पुरुषं सांख्या इवाप्यार्हताः
कर्तारं कलयन्तु तं किल सदा भेदावबोधादधः।
ऊर्ध्वं तूद्धतबोधधामनियतं प्रत्यक्षमेनं स्वयम्
पश्यन्तु च्युतकर्तृभावमचलं ज्ञातारमेकं परम्।। १३।।

Page 256 of 444
PDF/HTML Page 283 of 471
single page version

background image
2pa6 samayasAr nATak
तैसैं जिनमती गुरुमुख एक पक्ष सुनि,
याहि भांति मानै सौ एकंत तजौअबहीं।।
जौलौं दुरमती तौलौं करमकौ करता है,
सुमती सदाअकरतार कह्यौ सबहीं।
जाकै घटि ग्यायक सुभाउ जग्यौ जबहीसौं,
सो तौ जगजालसौं निरालौ भयौ तबहीं।। २८।।
shabdArtha– jinamatI = jinarAj kathit syAdvAd vidyAnA gnAtA.
artha– jevI rIte sAnkhyamatI kahe chhe ke AtmA akartA chhe, koI paN hAlatamAn
kadI kartA thaI shakato nathI. jainamatI paN potAnA gurunA mukhe ek nayanun kathan
sAmbhaLIne A ja rIte mAne chhe, paN A ekAntavAdane atyAre ja chhoDI dyo, satyArtha
vAt e chhe ke jyAn sudhI agnAn chhe, tyAn sudhI ja jIv karmano kartA chhe,
samyaggnAnanI sarva hAlatomAn sadaiv akartA kahyo chhe. jenA hRudayamAn jyArathI
gnAyakasvabhAv pragaT thayo chhe te tyArathI jagatanI janjALathI nirALo thayo chhe-arthAt
mokSha sanmukh thayo chhe. 28.
A viShayamAn bauddhamat vALAono vichAr (doharA)
बौध छिनकवादी कहै, छिनभंगुर तनमांहि।
प्रथम समय जो जीव है, दुतिय समय सो नांहि।। २९।।
तातैं मेरे मतविषैं, करै करम जो कोइ।
सो न भोगवै सरवथा,
और भोगता होइ।। ३०।।
artha– kShaNikavAdI bauddhamatavALA kahe chhe ke jIv sharIramAn kShaNabhar rahe chhe,
_________________________________________________________________
क्षणिकमिदमिहैकः कल्पयित्वात्मतत्त्वं
निजमनसि विधत्ते कर्तृभोक्त्रोर्विभेदम्
अपहरति विमोहं तस्य नित्यामृतौघैः
स्वयमयमभिषिञ्चंश्चिच्चमत्कार एव।। १४।।

Page 257 of 444
PDF/HTML Page 284 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 2pa7
sadaiv raheto nathI. pratham samaye je jIv chhe te bIjA samaye1 raheto nathI. 29. tethI
mArA vichAr pramANe je karma kare chhe te koI hAlatamAn paN bhoktA thaI shakato nathI,
bhogavanAr bIjo ja hoy chhe. 30.
bauddhamatavALAono ekAnt vichAr dUr karavA mATe draShTAnt dvArA samajAve chhe. (doharA)
यह एकंत मिथ्यात पख, दूर करनकै काज।
चिद्विलास अविचल कथा, भाषै श्री जिनराज।। ३१।।
बालापन काहू पुरुष, देख्यौ पुर एक कोइ।
तरुन भए फिरिकैं लख्यौ, कहै नगर यह सोइ।। ३२।।
जो दुहु पनमें एक थौ तौ तिनि सुमिरन कीय।
और पुरुषकौ अनुभव्यौ, और न जानैं जीय।। ३३।।
जब यह वचन प्रगट सुन्यौ, सुन्यौ जैनमत सुद्ध।
तब इकंतवादी पुरुष, जैन भयौ
प्रतिबुद्ध।। ३४।।
artha– A ekAntavAdano mithyApakSha dur karavA mATe shrImad jinendradev
AtmAnA nitya svarUpanun kathan karatAn kahe chhe. 31. ke koI mANase bALapaNamAn koI
shaher joyun ane pachhI keTalAk divaso pachhI yuvAn avasthAmAn te ja shaher joyun to
kahe chhe ke A te ja shaher chhe je pahelAn joyun hatun. 32. banne avasthAomAn te ek
ja jIv hato tethI to eNe yAd karyun, koI bIjA jIvanun jANelun te jANI shakato
nahoto. 33. jyAre A jAtanun spaShTa kathan sAmbhaL‌yun ane sAcho jainamatano upadesh
maL‌yo tyAre te ekAntavAdI manuShya gnAnI thayo ane teNe jainamat angIkAr karyo.
34.
_________________________________________________________________
1. ek sekanDamAn asankhya samay hoy chhe.

Page 258 of 444
PDF/HTML Page 285 of 471
single page version

background image
2pa8 samayasAr nATak
bauddho paN jIv dravyane kShaNabhangur kevI rIte mAnI beThA enun kAraN batAve chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
एक परजाइ एक समैमैं विनसि जाइ,
दूजी परजाइ दूजै समैउपजति है।
ताकौ छल पकरिकैं बौध कहै समै समै,
नवौजीव उपजै पुरातनकी छति है।।
तातै मानै करमकौ करता है और जीव,
भोगता है और वाकै हिए ऐसी मति है।
परजौ प्रवांनकौं सरवथा दरब जानैं,
ऐसे दुरबुद्धिकौं अवसि दुरगति है।। ३५।।
shabdArtha– parajAI = avasthA. purAtan = prAchIn. chhati (kShati) = nAsh.
mati = samajaN. parajau pravAnn = avasthAo pramANe. durabuddhi = mUrkha.
artha– jIvanI ek paryAy ek samayamAn nAsh pAme chhe ane bIjA samaye
bIjI paryAy upaje chhe evo jainamatano siddhAnt paN chhe tethI te ja vAt pakaDIne
bauddhamat kahe chhe ke kShaNe kShaNe navo jIv upaje chhe ane jUno nAsh pAme chhe. tethI
teo mAne chhe ke karmano kartA bIjo jIv chhe ane bhoktA bIjo ja chhe. emanA
manamAn AvI ulaTI samajaN besI gaI chhe. shrI guru kahe chhe ke je paryAy pramANe ja
dravyane sarvathA anitya mAne chhe evA mUrkhanI avashya kugati thAy chhe.
visheSha– kShaNikavAdI jANe chhe ke je mAns-bhakShaN Adi anAchAramAn vartanAr
jIv chhe te naShTa thaI jashe, anAchAramAn vartanArane to kAI bhogavavun ja nahi paDe,
tethI moj kare chhe ane svachchhandapaNe varte chhe. parantu karelun karma bhogavavun ja paDe chhe.
tethI niyamathI teo potAnA AtmAne kugatimAn nAkhe chhe. 3p.
_________________________________________________________________
वृत्त्यंशभेदतोऽत्यन्तं वृत्तिमन्नाशकल्पनात्।
अन्यः करोति भुङ्क्तेऽन्य इत्येकान्तश्चकास्तु मा।। १५।।

Page 259 of 444
PDF/HTML Page 286 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 2pa9
durbuddhinI durgati ja thAy chhe. (doharA)
कहैअनातमकी कथा, चहै न आतम सुद्धि।
रहैअध्यातमसौं विमुख, दुराराधि दुरबुद्धि।। ३६।।
दुरबुद्धी मिथ्यामती, दुरगति मिथ्याचाल।
गहि एकंत दुरबुद्धिसौं, मुक्त न होइ त्रिकाल।। ३७।।
shabdArtha– anAtam = ajIv. adhyAtam = AtmagnAn. vimukh = viruddha.
durArAdhi = koI paN rIte na samajanAr. durabuddhi = mUrkha.
artha– mUrkha manuShya anAtmAnI charchA karyA kare chhe, AtmAno abhAv kahe
chhe-Atmashuddhi ichchhato nathI. te AtmagnAnathI parAngmukh rahe chhe, bahu parishramapUrvak
samajAvavA chhatAn paN samajato nathI. 36. mithyAdraShTi jIv agnAnI chhe ane tenI
mithyA pravRutti durgatinun kAraN chhe, te ekAntapakShanun grahaN kare chhe ane evI mUrkhAIthI
te kadI paN mukta thaI shakato nathI. 37.
durbuddhinI bhUl par draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
कायासौं विचारै प्रीति मायाहीसौं हारि जीति,
लियै हठरीति जैसैं हारिलकी लकरी।
चंगुलकै जोर जैसैं गोह गहि रहै भूमि,
त्यौंही पाइ गाड़ै पै न छाड़ै टेक पकरी।।
मोहकी मरोरसौं भरमकौ न छोर पावै,
धावै चहुं वौर ज्यौं बढ़ावै जाल मकरी।
ऐसी दुरबुद्धि भूली झूठकै झरोखे झूली,
फूली फिरै ममता जंजीरनिसौं जकरी।। ३८।।
shabdArtha– kAyA = sharIr. haTh = durAgrah. gahi rahai = pakaDI rAkhe. lakarI
= lAThI. changul = pakaD. pAI gADai = draDhatAthI Ubho rahe chhe. Tek = haTh. dhAvai =
bhaTake.
artha– agnAnI jIv sharIr upar sneh kare chhe, dhan ochhun thAy tyAn hAr
ane dhan vadhe temAn jIt mAne chhe. haThIlo to eTalo chhe ke jevI rIte hariyal

Page 260 of 444
PDF/HTML Page 287 of 471
single page version

background image
260 samayasAr nATak
pakShI potAnA pagathI lAkaDI khUb majabUt pakaDe chhe athavA jevI rIte gho1 jamIn
athavA dIvAl pakaDIne chonTI rahe chhe, tevI ja rIte te potAnI kuTevo chhoDato nathI.
temAn ja aDag rahe chhe. mohanI laherothI tenA bhramano chheDo maLato nathI arthAt tenun
mithyAtva anant hoy chhe, te chAr gatimAn bhaTakato thako karoLiyAnI jem jAL
vistAre chhe. AvI rIte tenI mUrkhAI agnAnathI jUThA mArgamAn lherAy chhe ane
mamatAnI sAnkaLothI jakaDAyelI vadhI rahI chhe. 38.
durbuddhinI pariNati (savaiyA ekatrIsA)
बात सुनि चौंकि उठै बातहीसौं भौंकि उठै,
बातसौं नरम होइबातहीसौं अकरी।
निंदा करै साधुकी प्रसंसा करै हिंसककी,
साता मानैं प्रभुता असाता मानैं फकरी।।
मोख न सुहाइ दोष देखै तहां पैठि जाइ,
कालसौं डराइ जैसैं नाहरसौं बकरी।
ऐसी दुरबद्धि भूली झूठकै झरोखे झूली,
फूली फिरै ममता जंजीरनिसौं जकरी।। ३९।।
shabdArtha– chaunki uThe = ugra banI jAy. bhaunki uThe = kUtarAnI jem bhasavA
lAge. akarI = akaDAI jAy. prabhutA = moTAI. phakarI (phakIrI) = garIbI. kAl
= mRutyu. nAhar = vAgh, sinh.
artha– agnAnI jIv hitAhitano vichAr karato nathI, vAt sAmbhaLatAn ja
tapI jAy chhe, vAt ja sAmbhaLIne kUtarAnI jem bhasavA mAnDe chhe, manane ruche tevI
vAt sAmbhaLIne naram thaI jAy chhe ane aNagamatI vAt hoy to akkaD banI
jAy chhe. mokShamArgI sAdhuonI nindA kare chhe, hinsak adharmIonI prashansA kare chhe,
shAtAnA udayamAn potAne mahAn ane ashAtAnA udayamAn tuchchha gaNe chhe.
_________________________________________________________________
1. gho ek prakAranun prANI chhe. chor tene pAse rAkhe chhe, jyAre temane Unche makAnomAn upar chaDavun hoy
tyAre teo ghonI keDe dorI bAndhI tene upar phenke chhe tyAre te uparanI jamIn athavA bhIntane khUb
majabUt pakaDI le chhe ane chor laTakatI dorI pakaDIne upar chaDhI jAy chhe.

Page 261 of 444
PDF/HTML Page 288 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 261
tene mokSha gamato nathI, kayAny durguN dekhe to tene tarat ja angIkAr karI le chhe.
sharIramAn ahambuddhi hovAnA kAraNe motathI to evo Dare chhe jem vAghathI bakarI Dare
chhe, A rIte tenI mUrkhAI agnAnathI jUThA mArgamAn jhUlI rahI chhe ane mamatAnI
sAnkaLothI jakaDAyelI vadhI rahI chhe.39.
anekAntano mahimA (kavitta)
केई कहैं जीव क्षनभंगुर,
केई कहैं करमकरतार।
केई करमरहित नित जंपहिं,
नय अनंत नानापरकार।।
जे एकांत गहैं ते मूरख,
पंडित अनेकांत पख धार।
जैसैं भिन्न भिन्न मुक्ताहल,
गुनसौं गहतकहावै हार।। ४०।।
shabdArtha– kShanabhangur = anitya. jampahin = kahe chhe. ekAnt = ek ja nay.
anekAnt = apekShit anek nay. pakh dhAr = pakSha grahaN karavo. muktAhal
(muktAphal) = motI. gun = doro.
artha– bauddhamatI jIvane anitya ja kahe chhe, mImAnsak matavALA jIvane karmano
kartA ja kahe chhe. sAnkhyamatI jIvane karmarahit ja kahe chhe, AvA anek matavALA ek
ek dharma grahaN karIne anek prakAranA kahe chhe, paN je ekAntanun grahaN kare chhe te
mUrkha chhe, vidvAno anekAntano svIkAr kare chhe. jevI rIte motI judA judA hoy chhe,
paN dorAmAn gunthavAthI hAr banI jAy chhe. tevI ja rIte anekAntathI
_________________________________________________________________
आत्मानं परिशुद्धमीप्सुभिरतिव्याप्तिं प्रपद्यान्धकैः
कालोपाधिबलादशुद्धिमधिकांतत्रापि मत्वा परैः।
चैतन्यं क्षणिकं प्रकल्प्य पृथुकेः शुद्धर्जुसूत्रे रतैः
आत्मा व्युज्झित एष हारवदहो निःसूत्रमुक्तेक्षिभिः।। १६।।

Page 262 of 444
PDF/HTML Page 289 of 471
single page version

background image
262 samayasAr nATak
padArthanI siddhi thAy chhe ane jevI rIte judA judA motI hAranun kAm ApatA nathI
tevI ja rIte ek nayathI padArthanun svarUp spaShTa thatun nathI, balke viparIt thaI jAy
chhe. 40.
vaLI–(doharA)
यथा सूत संग्रह बिना, मुक्त माल नहि होइ।
तथा स्यादवादी बिना,
मोख न साधै कोइ।। ४१।।
shabdArtha– sangrah = ekaThA. mukta mAl = motInI mALA.
artha– jevI rIte sUtaramAn parovyA vinA motIonI mALA banatI nathI
tevI ja rIte syAdvAdI vinA koI mokShamArga sAdhI shakatun nathI. 41.
vaLI–(doharA)
पद सुभाव पूरब उदै, निहचै उद्यमकाल।
पच्छपात मिथ्यात पथ, सरवंगी सिव चाल।। ४२।।
shabdArtha– pad = padArtha. subhAv (svabhAv) = nijadharma. udyam = puruShArtha.
kAl = samay. pakShapAt = ek ja nayanun grahaN. saravangI = anek nayanun grahaN.
artha– koI padArthanA svabhAvane ja, koI pUrvakarmanA udayane ja, koI mAtra
nishchayane, koI puruShArthane ane koI kALane ja mAne chhe, paN ek ja pakShanI haTh
levI te mithyAtva chhe ane apekShAthI sarvano svIkAr karavo te satyArtha chhe. 42.
bhAvArtha– koI kahe chhe ke je kAI thAy chhe, te svabhAvathI ja arthAt
prakRitithI ja thAy chhe, koI kahe chhe ke je kAI thAy chhe te prArabdhathI thAy chhe; koI kahe
chhe ke ek brahma ja chhe, na kAI utpanna thAy chhe na kAI naShTa thAy chhe, koI kahe chhe
ke puruShArtha ja mukhya chhe, koI kahe chhe ke je kAI kare chhe te kAL ja kare chhe; parantu A
pAnchemAnthI koI ekane ja mAnavun bAkInA chArano abhAv karavo e ekAnt chhe.
_________________________________________________________________
कर्तुर्वेदयितुश्च युक्तिवशतो भेदोऽस्त्वभेदोऽपि वा
कर्त्ता वेदयिता च मा भवतु वा वस्त्वेव सञ्चिन्त्यताम्।
प्रोता सूत्र इवात्मनीह निपुणैर्भेत्तुं न शक्या क्वचि–
च्चिच्चिन्तामणिमालिकेयमभितोऽप्येकाचकास्त्वेव नः।। १७।।

Page 263 of 444
PDF/HTML Page 290 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 263
chha e matavALAono jIvapadArtha viShe vichAr (savaiyA ekatrIsA)
एक जीव वस्तुके अनेक गुन रूप नाम,
निजजोग सुद्ध परजोगसौं असुद्ध है।
वेदपाठी ब्रह्म कहैं मीमांसक कर्म कहैं,
सिवमती सिव कहैं बौद्ध कहैं बुद्ध है।।
जैनी कहैं जिन न्यायवादी करतार कहैं,
छहौं दरसनमें वचनकौ विरुद्ध है।
वस्तुकौ सुरूप पहिचानै सोई परवीन,
वचनकै भेद भेद मानै सोईमुद्ध है।। ४३।।
shabdArtha– nijajog = nijasvarUpathI. parajog = anya padArthanA sanyogathI.
darasan (darshan) = mat. vastukau surUp = padArthano nijasvabhAv. paravIn (pravIN)
= panDit.
artha– ek jIv padArthanA anek guN, anek rUp, anek nAm chhe, te
parapadArthanA sanyog vinA arthAt nijasvarUpathI shuddha chhe ane paradravyanA sanyogathI
ashuddha chhe. tene vedapAThI arthAt vedAntI brahma kahe chhe, mImAnsak karma kahe chhe, shaiv-
vaisheShik matavALA shiv kahe chhe, bauddha matavALA buddha kahe chhe, jaino jin kahe chhe,
naiyAyik kartA kahe chhe. A rIte chhaye matanA kathanamAn vachanano virodh chhe. parantu je
padArthanun nij-svarUp jANe chhe te ja panDit chhe ane je vachananA bhedathI padArthamAn bhed
mAne chhe te ja mUrkha chhe. 43.
pAnche matavALA ekAntI ane jaino syAdvAdI chhe. (savaiyA ekatrIsA)
वेदपाठी ब्रह्म मांनि निहचै सुरूप गहैं,
मीमांसक कर्म मांनि उदैमैं रहत है।

Page 264 of 444
PDF/HTML Page 291 of 471
single page version

background image
264 samayasAr nATak
बौद्धमती बुद्ध मांनि सूच्छम सुभाव साधै,
शिवमती शिवरूप कालकौं कहत है।।
न्याय ग्रंथके पढ़ैया थापैं करतार रूप,
उद्दिम उदीरि उर आनंदलहत है।
पांचौं दरसनि तेतौ पोषैं एक एक अंग,
जैनी जिनपंथीसरवंगी नै गहत है।। ४४।।
shabdArtha– udmi = kriyA. Anand = harSha. pauShain = puShTa kare. jinapanthI =
jain matanA upAsak. saravangI nai = sarvanay-syAdvAd.
artha– vedAntI jIvane nishchayanayanI draShTie joIne tene sarvathA brahma kahe chhe,
mImAnsak jIvanA karma-uday taraph draShTi ApIne tene karma kahe chhe, bauddhamatI jIvane
buddha mAne chhe ane teno kShaNabhangur sUkShma svabhAv siddha kare chhe. shaiv jIvane shiv
mAne chhe ane shivane kALarUp kahe chhe; naiyAyik jIvane kriyAno kartA joIne Anandit
thAy chhe ane tene kartA mAne chhe. A rIte pAnche matavALA jIvanA ek ek dharmanI
puShTi kare chhe, parantu jainadharmanA anuyAyI jaino sarva nayanA viShayabhUt AtmAne jANe
chhe arthAt jainamat jIvane apekShAe brahma paN mAne chhe, karmarUp paN mAne chhe,
anitya paN mAne chhe, shivasvarUp paN mAne chhe, kartA paN mAne chhe, niShkarma paN
mAne chhe, paN ekAntarUpe nahi. jainamat sivAy badhA mat matavALA chhe, sarvathA ek
pakShanA pakShapAtI hovAthI temane svarUpanI samajaN nathI. 44.
pAnche matonA ek–ek anganun jainamat samarthan kare chhe. (savaiyA ekatrIsA)
निहचै अभेद अंग उदै गुनकी तरंग,
उद्दिमकी रीति लिए उद्धता सकति है।
परजाइ रूपकौ प्रवान सूच्छम सुभाव,
कालकीसी ढाल परिनाम चक्र गति है।।

Page 265 of 444
PDF/HTML Page 292 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 26p
याही भांति आतम दरबके अनेक अंग,
एक मानै एककौं न मानै सो कुमति है।
टेक डारि एकमैं अनेक खोजैं सो सुबुद्धि,
खोजी जीवै वादी भरे सांचि कहवति है।। ४५।।
shabdArtha– yAhI bhAnti = A rIte. kumati = mithyAgnAn. khojai = gote.
subuddhi = samyaggnAn. khojI = udyogI.
artha– jIv padArthanA lakShaNamAn bhed nathI, sarva jIv samAn chhe, tethI
vedAntIno mAnelo advaitavAd satya chhe. jIvanA udayamAn guNonA tarango uThe chhe, tethI
mImAnsakano mAnelo uday paN satya chhe. jIvamAn anant shakti hovAthI svabhAvamAn
pravarte chhe, tethI naiyAyikanun mAnelun, udyam ang paN satya chhe. jIvanI paryAyo kShaNe
kShaNe badale chhe, tethI bauddhamatIno mAnelo kShaNikabhAv paN satya chhe. jIvanA pariNAm
kALanA chakranI jem phare chhe ane te pariNAmonA pariNamanamAn kALadravya sahAyak chhe,
tethI shaivono mAnelo kAL paN satya chhe. A rIte AtmapadArthanA anek ang chhe.
ekane mAnavun ane ekane na mAnavun e mithyAgnAn chhe ane durAgrah chhoDIne ekamAn
anek dharmo gotavA e samyaggnAn chhe. tethI sansAramAn je kahevat chhe ke, ‘khojI pAve
vAdI mare’ te satya chhe. 4p.
syAdvAdanun vyAkhyAn (savaiyA ekatrIsA)
एकमैं अनेक है अनेकहीमैं एक है सो,
एक न अनेककछु कह्यो न परतु है।
करता अकरता है भोगता अभोगता है,
उपजै न उपजत मूएं न मरतु है।।
बोलत विचारत न बोलै न विचारै कछू,
भेखकौ न भाजन पै भेखसौ धरतु है।

Page 266 of 444
PDF/HTML Page 293 of 471
single page version

background image
266 samayasAr nATak
ऐसौ प्रभु चेतन अचेतनकी संगतिसौं,
उलट पलट नटबाजीसी करतु है।। ४६।।
artha– jIvamAn anek paryAyo thAy chhe tethI ekamAn anek chhe, anek paryAyo
ek ja jIvadravyanI chhe tethI anekamAn ek chhe, tethI ek chhe ke anek chhe em kAI
kahI ja shakAtun nathI. ek paN nathI, anek paN nathI, apekShit ek chhe, apekShit
anek chhe. te vyavahAranayathI kartA chhe nishchayathI akartA chhe, vyavahAranayathI karmono
bhoktA chhe, nishchayathI karmono abhoktA chhe, vyavahAranayathI Upaje chhe, nishchayanayathI
Upajato nathI-Upajato nahoto-ane Upajashe nahi, vyavahAranayathI mare chhe
nishchayanayathI amar chhe, vyavahAranayathI bole chhe, vichAre chhe, nishchayanayathI na bole
chhe, na vichAre chhe, nishchayanayathI tenun koI rUp nathI, vyavahAranayathI anek rUpono
dhArak chhe. evo chaitanyaparameshvar paudgalik karmonI sangatithI ulaT-palaT thaI rahyo
chhe, jANe naT jevo khel khelI rahyo chhe. 46.
nirvikalpa upayog ja anubhavavA yogya chhe. (doharA)
नटबाजी विकलप दसा, नांही अनुभौ जोग।
केवल अनुभौ करनकौ, निरविकलप उपजोग।। ४७।।
shabdArtha– naTabAjI = naTano khel. jog = yogya.
artha– jIvanI naTanI jem ulaTI-sulaTI savikalpa avasthA chhe te anubhavavA
yogya nathI. anubhav karavA yogya to tenI phakta nirvikalpa avasthA ja chhe. 47.
anubhavamAn vikalpa tyAgavAnun draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं काहू चतुर संवारी है मुक्त माल,
मालाकीं क्रियामैं नाना भांतिकौ विग्यान है।
क्रियाकौ विकलप न देखै पहिरनवारौ,
मोतिनकी सोभामैं मगन सुखवान है।।
_________________________________________________________________
1. ‘ghaTavAsI’ evo paN pATh chhe.

Page 267 of 444
PDF/HTML Page 294 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 267
तैसैं न करै न भुंजै अथवा करै सो भुंजै,
और करै और भुंजै सब नय प्रवांन है।
जदपि तथापि विकलप विधि त्याग जोग,
निरविकलप अनुभौ अमृत पानहै।। ४८।।
shabdArtha– samvArI = sajAvI. mukta mAl = motIonI mALA. vigyAn =
chaturAI. magan = masta. amRut pAn = amRut pIvun te.
artha– jem koI chatur manuShye motInI mALA banAvI, mALA banAvavAmAn
anek prakAranI chaturAI karavAmAn AvI, parantu paheranAr mALA banAvavAnI
kArIgIrI upar dhyAn deto nathI, motInI shobhAmAn masta thaIne Anand mAne chhe;
tevI ja rIte joke jIv na kartA chhe, na bhoktA chhe, je kartA chhe te ja bhoktA chhe, kartA
bIjo chhe, bhoktA bIjo chhe; A badhA nay mAnya chhe to paN anubhavamAn A badhI
vikalpa-jAL tyAgavA yogya chhe, kevaL nirvikalpa anubhavanun ja amRutapAn karavAnun
chhe. 48.
kayA nayathI AtmA karmono kartA chhe ane kayA nayathI nathI. (doharA)
दरब करम करता अलख, यह विवहार कहाउ।
निहचै जो
जैसौ दरब, तैसौ ताकौ भाउ।। ४९।।
shabdArtha– darab karam (dravyakarma) = gnAnAvaraNIy Adi karmonI dhUL. alakh
= AtmA. tAkau = teno. bhAu = svabhAv.
artha– dravyakarmano kartA AtmA chhe em vyavahAranay kahe chhe, paN
nishchayanayathI to je dravya jevun chhe teno tevo ja svabhAv hoy chhe-arthAt achetan
dravya achetanano kartA chhe ane chetanabhAvano kartA chaitanya chhe. 49.
_________________________________________________________________
व्यावहारिकद्रशैव केवलं कर्तृ कर्म च विभिन्नमिष्यते।
निश्चयेन यदि वस्तु चिन्त्यते कर्तृ कर्म च सदैकमिष्यते।। १८।।

Page 268 of 444
PDF/HTML Page 295 of 471
single page version

background image
268 samayasAr nATak
gnAnanun gneyAkArarUp pariNaman hoy chhe paN te gneyarUp thaI jatun nathI.
(savaiyA ekatrIsA)
ग्यानकौ सहज ज्ञेयाकार रूप परिणवै,
यद्यपि तथापि ग्यान ग्यानरूप कह्यौ है।
ज्ञेय ज्ञेयरूप यौं अनादिहीकी मरजाद,
काहू वस्तु काहूकौ सुभाव नहि गह्यो है।।
एतेपर कोऊ मिथ्यामती कहै ज्ञेयाकार,
प्रतिभासनसौं ग्यान असुद्ध ह्वै रह्यौ है।
याही दुरबुद्धिसौं विकल भयौ डोलत है,
समुझै न धरम यौं भरम मांहि वह्यो है।। ५०।।
shabdArtha– gneyAkAr = gneyanA AkAr. gney = jANavA yogya ghaT-paTAdi
padArtha. marajAd (maryAdA) = sImA. pratibhAsanA = chhAyA paDavI. bharam = bhrAnti.
artha– jo ke gnAnano svabhAv gneyAkArarUp pariNaman karavAno chhe, to paN
gnAn, gnAn ja rahe chhe ane gney gney ja rahe chhe. A maryAdA anAdikALathI chAlI
Ave chhe, koI koInA svabhAvanun grahaN karatun nathI. arthAt gnAn gney thaI jatun
_________________________________________________________________
ननु परिणाम एव किल कर्म विनिश्चयतः
स भवति नापरस्यपरिणामिन एव भवेत्।
न भवति कर्तृशून्यमिह कर्म न चैकतया
स्थितिरिह वस्तुनो भवतु कर्तृ तदेव ततः।।
A shlok kalakattAnI chhApelI paramAdhyAtmatarangiNImAn chhe. parantu tenI sanskRit TIkA prakAshakane
upalabdha thaI nathI. kAshInA chhapAyelA pratham guchchhamAn A shlok nathI. iDar bhanDAranI prAchIn
hastalikhit pratimAn paN A shlok nathI ane enI kavitA ya nathI.
बहिर्लुठति यद्यपि स्फुटदनन्तशक्तिः स्वयं
तथाऽप्यपरवस्तुनो विशति नान्यवस्त्वन्तरं।
स्वभावनियतं यतः सकलमेव वस्त्विष्यते
स्वभावचलनाकुलः किमिह मोहितः क्लिश्यते।। १९।।

Page 269 of 444
PDF/HTML Page 296 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 269
nathI ane gney gnAn thaI jatun nathI. Am chhatAn koI mithyAmatI-vaisheShik Adi kahe
chhe ke gneyAkAr pariNamanathI gnAn ashuddha thaI rahyun chhe, tethI teo A ja mUrkhAIthI
vyAkuL thaI bhaTake chhe-vastusvabhAvane na samajatAn bhramamAn bhUlelA chhe.
visheSha– vaisheShikono ekAnt siddhAnt chhe ke jagatanA padArtho gnAnamAn
pratibimbit thAy chhe, tethI gnAn ashuddha thaI jAy chhe, jyAn sudhI ashuddhatA nahi maTe
tyAn sudhI mukta nahi thAy. parantu em nathI. gnAn svachchha ArasI samAn chhe, tenA
upar padArthonI chhAyA paDe chhe, tethI vyavahArathI kahevun paDe chhe ke amuk rangano padArtha
jhaLakavAthI kAch amuk rangano dekhAy chhe, paN vAstavamAn chhAyA paDavAthI kAchamAn kAI
parivartan thatun nathI, jemano tem banI rahe chhe. pa0.
jagatanA padArtha paraspar avyApak chhe (chopAI)
सकल वस्तु जगमैं असहाई।
वस्तु वस्तुसौंमिलै न काई।।
जीव वस्तु जानै जग जेती।
सोऊ भिन्न रहै सबसेती।। ५१।।
shabdArtha– asahAI = svAdhIn. jetI = jeTalI.
artha– nishchayanayathI jagatamAn badhA padArtho svAdhIn chhe, koI koInI apekShA
rAkhatA nathI ane na koI padArtha koI padArthamAn maLe chhe. jIvAtmA, jagatanA jeTalA
padArtho chhe temane jANe chhe paN te badhA tenAthI bhinna rahe chhe.
bhAvArtha– vyavahAranayathI jagatanA dravyo ekabIjAne maLe chhe, ekabIjAmAn
pravesh kare chhe ane ekabIjAne avakAsh Ape chhe paN nishchayanayathI sarva nijAshrit
chhe, koI koIne maLatun nathI. jIvanA pUrNa gnAnamAn te badhA ane apUrNa gnAnamAn
yathAsambhav jagatanA padArtho pratibhAsit thAy chhe, paN gnAn temane maLatun nathI ane
na te padArtho gnAnane maLe chhe. pa1.
_________________________________________________________________
वस्तु चैकमिह नान्यवस्तुनो येन तेन खलु वस्तु वस्तु तत्।
निश्चयोऽयमपरो
परस्य कः किं करोति हि बहिर्लुठन्नपि।। २०।।

Page 270 of 444
PDF/HTML Page 297 of 471
single page version

background image
270 samayasAr nATak
karma karavun ane phaL bhogavavun e jIvanun nijasvarUp nathI. (doharA)
करम करै फल भोगवै, जीव अग्यानीकोइ।
यह कथनी विवहारकी, वस्तु स्वरूप न होइ।। ५२।।
shabdArtha– kathanI = charchA. vastu = padArtha.
artha– agnAnI jIv karma kare chhe ane tenun phaL bhogave chhe, A kathan
vyavahAranayanun chhe, padArthanun nijasvarUp nathI. pa2.
gnAn ane gneyanI bhinnatA (kavitta)
ज्ञेयाकार ग्यानकी परिणति,
पै वह ग्यान ज्ञेय नहि होइ।
ज्ञेय रूप षट दरब भिन्न पद,
ग्यानरूप आतम पद सोइ।।
जानै भेदभाउ सु विचच्छन,
गुन लच्छन सम्यक्द्रिग जोइ।
मूरख कहै ग्यानमय आकृति,
प्रगट कलंकलखै नहि कोइ।। ५३।।
shabdArtha– gnAn = jANavun. gney = jANavA yogya padArtha.
artha– gnAnanI pariNati gneyanA AkAre thayA kare chhe, paN gnAn gneyarUp thaI
jatun nathI, chhaye dravya gney chhe ane te AtmAnA nijasvabhAv-gnAnathI bhinna chhe, je
gney-gnAyakano bhedabhAv guN-lakShaNathI jANe chhe te bhedavignAnI samyagdraShTi
_________________________________________________________________
यत्तु वस्तु कुरुतेऽन्यवस्तुनः किञ्चनापि परिणामिनः स्वयम्।
व्यावहारिकद्रशैव तन्मतं नान्यदस्ति किमपीह
निश्चयात्।। २१।।
शुद्धद्रव्यनिरूपणार्पितमतेस्तत्त्वं समुत्पश्यतो
नैकद्रव्यगतं चकास्ति किमपि द्रव्यान्तरं जातुचित्।
ज्ञानं ज्ञेयमवैति यत्तु तदयं शुद्धस्वभावोदयः
किं द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियस्तत्वाच्च्यवन्ते जनाः।। २२।।

Page 271 of 444
PDF/HTML Page 298 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 271
chhe. vaisheShik Adi agnAnI gnAnamAn AkArano vikalpa joIne kahe chhe ke gnAnamAn
gneyanI AkRuti chhe, tethI gnAn spaShTapaNe ashuddha thaI jAy chhe. loko A ashuddhatAne
dekhatA nathI.
visheSha– jIv padArtha gnAyak chhe, gnAn teno guN chhe, te potAnA gnAnaguNathI
jagatanA chhaye dravyone jANe chhe ane potAne paN jANe chhe, tethI jagatanA sarva jIv-
ajIv padArtha ne pote AtmA gney chhe, ane AtmA sva-parane jANavAthI gnAyak chhe,
bhAv e chhe AtmA gney paN chhe, gnAyak paN chhe ane AtmA sivAy sarva padArtho
gney chhe. tethI jyAre koI gney padArtha gnAnamAn pratibhAsit thAy chhe tyAre gnAnanI
gneyAkAr pariNati thAy chhe, paN gnAn gnAn ja rahe chhe gney thaI jatun nathI ane gney
gney ja rahe chhe, gnAn thaI jatun nathI, na koI koImAn maLe chhe. gneyanA dravya, kShetra,
kAL, bhAv chatuShTay judA rahe chhe ane gnAyakanA dravya, kShetra, kAL, bhAv chatuShTay judA
rahe chhe parantu vivekashUnya vaisheShik Adi gnAnamAn gneyanI AkRuti joIne gnAnamAn
ashuddhatA TharAve chhe. pa3. teo kahe chhe ke-
gney ane gnAn sambandhamAn agnAnIono hetu (chopAI)
निराकार जोब्रह्म कहावै।
सो साकार नाम क्यौं पावै।।
ज्ञेयाकार ग्यान जबतांई।
पूरन ब्रह्म नांहि तब तांई।। ५४।।
shabdArtha– nirAkAr = AkAr rahit. brahma = AtmA, ishvar. sAkAr
=AkAr sahit. pUran (pUrNa) = pUrun. tAnI = tyAn sudhI.
artha– je nirAkAr brahma chhe te sAkAr kevI rIte thaI shake? tethI jyAn sudhI
gnAn gneyAkAr rahe chhe tyAn sudhI pUrNa brahma thaI shakatun nathI. pa4.
A viShayamAn agnAnIone sambodhan (chopAI)
ज्ञेयाकार ब्रह्म मल मानै।
नास करनकौ उद्दिम ठानै।

Page 272 of 444
PDF/HTML Page 299 of 471
single page version

background image
272 samayasAr nATak
वस्तु सुभाव मिटै नहि क्यौंही।
तातैं खेद करैं सठ यौंही।। ५५।।
shabdArtha– mal = doSh. uddim = prayatna kayaunhI = koI prakAre
artha– vaisheShik Adi brahmanI gneyAkAr pariNatine doSh mAne chhe ane tene
maTADavAno prayatna kare chhe, tyAn koI paN prayatne vastuno svabhAv maTI shakato nathI
tethI te mUrkha nirarthak ja kaShTa kare chhe. pap.
vaLI–(doharA)
मूढ़ मरम जानैं नहीं, गहै एकंत कुपक्ष।
स्यादवाद सरवंग नै, मानै दक्ष
प्रतक्ष।। ५६।।
artha– agnAnIo padArthanun vAstavikapaNun jANatA nathI ane ekAnt kuTev
pakaDe chhe, syAdvAdI padArthanA sarva angonA gnAtA chhe ane padArthanA sarva dharmone
sAkShAt mAne chhe.
bhAvArtha– syAdvAd gnAnanI nirAkAr ane sAkAr banne pariNatine mAne chhe.
sAkAr to tethI ke gnAnanI gneyAkAr pariNati thAy chhe ane nirAkAr eTalA mATe ke
gnAnamAn gneyajanit koI vikAr thato nathI. pa6.
syAdvAdI samyagdraShTinI prashansA (doharA)
सुद्ध दरब अनुभौ करै, सुद्धद्रिष्टि घटमांहि।
तातैं समकितवंत नर, सहज उछेदक नांहि।। ५७।।
shabdArtha– ghaT = hRuday uchhedak = lop karanAr
artha– samyagdraShTi jIv shuddha dravyano anubhav kare chhe ane shuddha vastu
jANavAthI hRudayamAn shuddha draShTi rAkhe chhe, tethI teo sAhajik svabhAvano lop karatA
nathI; abhiprAy e chhe ke gneyAkAr thavun e gnAnano sahaj svabhAv chhe. tethI
samyagdraShTi jIvanA svabhAvano lop karatA nathI. pa7.

Page 273 of 444
PDF/HTML Page 300 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 273
gnAn gneyamAn avyApak chhe enun draShTAnt
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं चंद किरनि प्रगटि भूमि सेत करै,
भूमिसी न दीसै सदा जोतिसी रहति है।
तैसैं ग्यान सकति प्रकासै हेय उपादेय,
ज्ञेयाकार दीसै पै न ज्ञेयकौं गहति है।।
सुद्ध वस्तु सुद्ध परजाइरूप परिनवै,
सत्ता परवांन माहें ढाहें न ढहति है।
सो तौ औररूप कबहूं न होइ सरवथा,
निहचै अनादि जिनवानी यौं कहतिहै।। ५८।।
shabdArtha– pragaTi = uday thaIne. bhUmi = dharatI. jotisI = kiraNarUp.
prakAsai = prakAshit kare. sattA paravAnn = potAnA kShetrAvagAh pramANe. DhAhen =
vichalit karavAthI. na Dhahati hai = vichalit thatI nathI. kabahUn = kadI paN. sarvathA
= badhI hAlatamAn.
artha– jevI rIte chandranA kiraNo prakAshit thaIne dharatIne saphed karI nAkhe chhe
paN dharatIrUp thaI jatA nathI-jyotirUp ja rahe chhe, tevI ja rIte gnAnashakti hey-
upAdeyarUp gney padArthone prakAshit kare chhe, paN gneyarUp thaI jatI nathI; shuddhavastu
shuddhaparyAyarUp pariNaman kare chhe ane nijasattApramAN rahe chhe, te kadI paN koI paN
hAlatamAn anyarUp thatI nathI e vAt nishchit chhe ane anAdikALanI jinavANI
em kahI rahI chhe. pa8.
_________________________________________________________________
शुद्धद्रव्यस्वरसभवनात्किं स्वभावस्य शेष–
मन्यद्रव्यं भवति यदि वा तस्य किं स्वात्स्वभावः।
ज्योत्स्नारूपं स्नपयति भुवं नैव तस्यास्ति भूमि–
र्ज्ञानं ज्ञेयं कलयति सदा ज्ञेयमस्यास्तिनैव।। २३।।