Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 59-105.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 24

 

Page 274 of 444
PDF/HTML Page 301 of 471
single page version

background image
274 samayasAr nATak
AtmapadArthanun yathArtha svarUp (savaiyA tevIsA)
राग विरोध उदै जबलौं तबलौं,
यह जीव मृषा मग धावै।
ग्यान जग्यौ जब चेतनकौ तब,
कर्म दसा पर रूपकहावै।।
कर्म विलेछि करै अनुभौ तहां,
मोह मिथ्यात प्रवेश न पावै।
मोह गयें उपजै सुख केवल,
सिद्ध भयौ जगमांहि न आवै।। ५९।।
shabdArtha– virodh = dveSh. mRuShA mag = mithyAmArga. dhAvai = doDe chhe.
artha– jyAn sudhI A jIvane mithyAgnAnano uday rahe chhe, tyAn sudhI te rAg-
dveShamAn varte chhe, parantu jyAre tene gnAnano uday thaI jAy chhe, tyAre te karmapariNatine
potAnAthI bhinna gaNe chhe ane jyAre karmapariNati tathA AtmapariNatinun pRuthakkaraN
karIne Atma-anubhav kare chhe, tyAre mithyAmohanIyane sthAn maLatun nathI. ane moh
pUrNapaNe naShTa thatAn kevaLagnAn tathA anantasukh pragaT thAy chhe, jethI siddhapadanI
prApti thAy chhe ane pachhI janma-maraNarUp sansAramAn Avavun paDatun nathI. pa9.
paramAtmapadanI prAptino mArga (chhappA chhand)
जीव करम संजोग, सहज मिथ्यातरूप धर।
राग दोष परनति प्रभाव, जानै न आप पर।।
_________________________________________________________________
रागद्वेषद्वयमुदयते तावदेतन्न यावत्
ज्ञानं ज्ञानं भवति न पुनर्बोधतां याति बोध्यम्।
ज्ञानं ज्ञानं भवतु तदिदं न्यक्कृताज्ञानभावं
भावाभावौ भवतितिरयन् येन पूर्णस्वभावः।। २४।।
रागद्वेषाविह हि भवति ज्ञानमज्ञानभावात्
तौ वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ न किञ्चित्।
सम्यग्द्रष्टिः क्षपयतु ततस्तत्त्वद्रष्टया स्फुटन्तौ
ज्ञानज्योतिर्ज्वलति सहजं येनपूर्णाचलार्चिः।। २५।।

Page 275 of 444
PDF/HTML Page 302 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 27p
तम मिथ्यात मिटि गयौ, हुवो समकित उदोत ससि।
राग दोष कछु वस्तु नांहि, छिन मांहि
गये नसि।।
अनुभौ अभ्यास सुख रासि रमि,
भयौ निपुन तारन तरन।
पूरन प्रकास निहचल निरखि,
बानारसि वंदत चरन।। ६०।।
shabdArtha– udot = uday. sasi = shashi (chandramA). nipun = pUrNa gnAtA.
taran tAran = sansAr sAgarathI svayam taranAr ane bIjAone tAranAr.
artha– jIvAtmAno anAdikALathI karmonI sAthe sambandh chhe, tethI te sahaj ja
mithyAbhAvane prApta thAy chhe ane rAg-dveSh pariNatine kAraNe sva-par svarUpane
jANato nathI. paN mithyAtvarUp andhakArano nAsh ane samyaktvashashino uday thatAn
rAg-dveShanun astitva rahetun nathI-kShaNavAramAn nAsh pAmI jAy chhe, jethI Atma-
anubhavanA abhyAsarUp sukhamAn lIn thaIne tAraNataraN pUrNa paramAtmA thAy chhe.
evA pUrNa paramAtmAnA nishchay-svarUpanun avalokan karIne pt.. banArasIdAsajI
charaNavandanA kare chhe. 60.
rAg–dveShanun kAraN mithyAtva chhe (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ सिष्य कहै स्वामी राग दोष परिनाम,
ताकौ मूल प्रेरक कहहु तुम कौनहै।
पुग्गल करम जोग किंधौं इंद्रिनिकौ भोग,
किंधौं धन किंधौं परिजन किंधौं भौन है।।
गुरु कहै छहौं दर्व अपने अपने रूप,
सबनिकौ सदा असहाई परिनौन है।
_________________________________________________________________
रागद्वेषोत्पादकं तत्त्वद्रष्टया नान्यद्द्रव्यं वीक्ष्यतेकिञ्चनापि।
सर्वद्रव्योत्पत्तिरन्तश्चकास्ति व्यक्तात्यन्तं स्वस्वभावेन यस्मात्।। २६।।

Page 276 of 444
PDF/HTML Page 303 of 471
single page version

background image
276 samayasAr nATak
कोऊ दरब काहूकौ न प्रेरक कदाचि तातैं,
राग दोष मोह मृषा मदिरा अचौन है।। ६१।।
shabdArtha– mUl = asalI. prerak = preraNA karanAr. parijan = gharanA
mANaso. bhaun (bhavan) = makAn. parinaun = pariNaman. madirA = sharAb.
achaun (achavan) = pIvun te.
artha– shiShya prashna kare chhe ke he svAmI, rAg-dveSh pariNAmonun mukhya kAraN shun
chhe? paudgalik karma chhe? ke indriyonA bhog chhe? ke dhan chhe? ke gharanA mANaso chhe?
ke ghar chhe? te Ap kaho. tyAn shrIguru samAdhAn kare chhe ke chhaye dravya potapotAnA
svarUpamAn sadA nijAshrit pariNaman kare chhe, koI ek dravya koI dravyanI pariNatine
kadI paN prerak thatun nathI, mATe rAg-dveShanun mUL kAraN moh mithyAtvanun madirApAn
chhe. 61.
agnAnIonA vichAramAn rAg–dveShanun kAraN (doharA)
कोऊ मूरख यौंकहै, राग दोष परिनाम।
पुग्गलकी जोरावरी, वरतै, आतमराम।। ६२।।
ज्यौं ज्यौं पुग्गल बल करै, धरिधरि कर्मज भेष।
रागदोषकौ परिनमन, त्यौं त्यौं होइ
विशेष।। ६३।।
shabdArtha– parinAm = bhAv. jorAvarI = jabaradastI. bheSh (veSh) = rUp.
visheSh = vadhAre.
artha– koI koI mUrkha em kahe chhe ke AtmAmAn rAg-dveShabhAv pudgalanI
jabaradastIthI thAy chhe. 62. teo kahe chhe ke pudgal karmarUp pariNamananA udayamAn jem
jem jor kare chhe, tem tem atishayapaNe rAg-dveSh pariNAm thAy chhe. 63.
_________________________________________________________________
यदिह भवति रागद्वेषदोषप्रसूतिः
कतरदपि परेषां दूषणं नास्ति तत्र।
स्वयमयमपराधी तत्र सर्पत्यबोधो
भवतु विदितमस्तं यात्वबोधोऽस्मि बोधः।। २७।।

Page 277 of 444
PDF/HTML Page 304 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 277
agnAnIone satyamArgano upadesh (doharA)
इहिविधि जो विपरीत पख, गहै सद्दहै कोइ।
सो नर राग विरोधसौं, कबहूं भिन्न न होइ।। ६४।।
सुगुरु कहैजगमैं रहै, पुग्गल संग सदीव।
सहज सुद्ध परिनमनिकौ, औसर लहै न जीव।। ६५।।
तातैं चिदभावनि विषै, समरथ
चेतन राउ।
राग विरोध मिथ्यातमैं, समकितमैंसिव भाउ।। ६६।।
shabdArtha– viparIt pakh = ulaTI haTh. pariNAm = bhAv. ausar = tak.
chidbhAvani viShai = chaitanyabhAvomAn. ashuddhadashAmAn rAg-dveSh gnAnAvaraNIy Adi
ane shuddha dashAmAn pUrNagnAn, pUrNa Anand Adi. samarath (samartha) = baLavAn. chetan
rAu = chaitanya rAjA. siv bhAu = mokShanA bhAv-pUrNagnAn, pUrNa darshan, pUrNa
Anand, samyaktva, siddhatva Adi.
artha– shrI guru kahe chhe ke je koI A rIte ulaTI haTh pakaDIne shraddhAn kare chhe
teo kadI paN rAg-dveSh-mohathI chhUTI shakatA nathI. 64. ane jo jagatamAn jIvone
pudgal sAthe hammeshAn ja sambandh rahe, to tene shuddha bhAvonI prAptino koI paN
avasar nathI-arthAt te shuddha thaI ja nathI shakato. 6p. tethI chaitanyabhAv
upajAvavAmAn chaitanyarAjA ja samartha chhe, mithyAtvanI dashAmAn rAg-dveShabhAv upaje chhe
ane samyaktvadashAmAn shivabhAv arthAt gnAn, darshan, sukh Adi Upaje chhe. 66.
gnAnanun mAhAtmya (doharA)
ज्यौं दीपक रजनी समै, चहुं दिसि करै उदोत।
प्रगटै घटपटरूपमैं, घटपटरूप
न होत।। ६७।।
_________________________________________________________________
रागजन्मनि निमित्ततां परद्रव्यमेव कलयन्ति ये तु ते।
उत्तरन्ति न हि मोहवाहिनींशुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः।। २८।।
पूर्णैकाच्युतशुद्धबोधमहिमा बोधा न बोध्यादयं
यायात्कामपि विक्रियां तत इतो दीपः प्रकाश्यादिव।
तद्वस्तुस्थितिबोधबन्धधिषणा एते किमज्ञानिनो
रागद्वेषमयीभवन्ति सहजां मुञ्चन्त्युदासीनताम्।। २९।।

Page 278 of 444
PDF/HTML Page 305 of 471
single page version

background image
278 samayasAr nATak
त्यौं सुग्यानजानै सकल, ज्ञेय वस्तुकौ मर्म।
ज्ञेयाकृति परिनवै पै, तजैन आतम–धर्म।। ६८।।
ग्यानधर्म अविचल सदा, गहै विकार न कोइ।
राग विरोध
विमोहमय, कबहूं भूलि न होइ।। ६९।।
ऐसी महिमाग्यानकी, निहचै है घट मांहि।
मूरखमिथ्याद्रिष्टिसौं, सहज विलोकै नांहि।। ७०।।
artha– jevI rIte rAtre dIpak chAre taraph prakAsh pahonchADe chhe ane ghaT, paT
padArthone prakAshit kare chhe, paN ghaT-paTarUp thaI jato nathI. 67. tevI ja rIte gnAn
sarva gney padArthone jANe chhe ane gneyAkAr pariNaman kare chhe topaN potAnA
nijasvabhAvane chhoDatun nathI. 68. gnAnano jANavAno svabhAv sadA achaL rahe chhe,
temAn kadI koI paN prakArano vikAr thato nathI ane na te kadI bhUlathI paN rAg-
dveSh-moharUp thAy chhe. 69. nishchayanayathI AtmAmAn gnAnano evo mahimA chhe, parantu
agnAnI mithyAdraShTi AtmasvarUp taraph dekhatA paN nathI. 70.
agnAnI jIv paradravyamAn ja lIn rahe chhe (doharA)
पर सुभावमैं मगन ह्वै, ठानै राग विरोध।
धरै परिग्रह धारना, करै न आतम सोध।। ७१।।
shabdArtha– par subhAv = AtmasvabhAv vinAnA sarva achetan bhAv. ThAnai
= kare. rAg virodh = rAg dveSh. sodh = khoj.
artha– agnAnI jIv paradravyomAn masta rahe chhe, rAg-dveSh kare chhe ane
parigrahanI ichchhA kare chhe parantu AtmasvabhAvanI khoj karatA nathI. 71.
agnAnIne kumati ane gnAnIne sumati Upaje chhe (chopAI)
मूरखकै घट दुरमति भासी।
पंडित हियें सुमति परगासी।।

Page 279 of 444
PDF/HTML Page 306 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 279
दुरमति कुबिजा करम कमावै।
सुमति राधिकाराम रमावै।। ७२।।
(doharA)
कुबिजा कारी कूबरी, करै जगतमैं खेद।
अलख अराधै राधिका, जानै निज पर भेद।। ७३।।
artha– mUrkhanA hRudayamAn kumati utpanna thAy chhe ane gnAnIonA hRudayamAn
sumatino prakAsh rahe chhe. durbuddhi kubjA1 samAn chhe, navA karmono bandh kare chhe ane
subuddhi rAdhikA chhe, AtmarAmamAn ramaN karAve chhe. 72. kubuddhi kALI kUbaDI kubjA
samAn chhe, sansAramAn santAp upajAve chhe ane subuddhi rAdhikA samAn chhe,
nijaAtmAnI upAsanA karAve chhe tathA svaparano bhed jANe chhe. 73.
durmati ane kubjAnI samAnatA (savaiyA)
कुटिल कुरूप अंग लगी है पराये संग,
अपुनौ प्रवांन करि आपुही बिकाईहै।
गहै गति अंधकीसी सकति कबंधकीसी,
बंधकौ बढ़ाउ करै धंधहीमैं धाई है।
रांडकीसी रीत लियें मांडकीसी मतवारी,
सांड ज्यौं सुछंद डोलै भांडकीसी जाई है।
घरको न जानै भेद करै पराधीन खेद,
यातैं दुरबुद्धि दासी कुबजा कहाई है।। ७४।।
shabdArtha– kuTil = kapaTI. parAye =bIjAnA. sang = sAthe. kabandh = ek
rAkShasanun nAm. mAnD (maNDa) = sharAb. suchhand = svatantra. jAI =pedA thaI. yAtain =
ethI.
artha– kubuddhi mAyAno uday rahetAn thAy chhe tethI te kuTilA chhe, ane kubjA
_________________________________________________________________
1. hindu dharmamAn devI-bhAgavat Adi granthonun kathan chhe ke kubjA kansanI dAsI hatI. tenun sharIr kurUp,
kAntihIn hatun. rAjA shrIkRiShNachandra potAnI strI rAdhikAthI alag thaIne tenAmAn phasAI gayA hatA.
rAdhikAe ghaNA prayatno karatAn teo sanmArge AvyA. tenun ahIn draShTAnt mAtra lIdhun chhe.

Page 280 of 444
PDF/HTML Page 307 of 471
single page version

background image
280 samayasAr nATak
mAyAchAriNI hatI, teNe bIjAnA patine vash karI rAkhyo hato. kubuddhi jagatane
aNagamatI lAge chhe tethI kurUpA chhe, kubjA kALI, kAntihIn ja hatI tethI kurUpA hatI.
kubuddhi paradravyone apanAve chhe; kubjA bIjAnA pati sAthe sambandh rAkhatI hatI tethI
banne vyabhichAriNI thaI. kubuddhi potAnI ashuddhatAthI viShayone AdhIn thAy chhe
tethI vechAI gayelA jevI chhe, kubjA paravash paDI hatI tethI bIjAnA hAthe vechAI
1 ja
gaI hatI. durbuddhine athavA kubjAne potAnun bhalun-bUrUn dekhAtun nathI tethI bannenI dashA
AndhaLA jevI thaI. kubuddhi parapadArthomAn ahambuddhi karavAmAn samartha chhe, kubjA paN
kRiShNane kabajAmAn rAkhavA mATe samartha hatI tethI banne kabandh
2 samAn baLavAn chhe.
banne karmono bandh vadhAre chhe. bannenI pravRutti upadrav taraph rahe chhe. kubuddhi potAnA
pati AtmA taraph nathI jotI, kubjA paN potAnA pati taraph jotI na hatI, tethI
bannenI rAnD jevI rIt chhe. banney sharAbI samAn pAgal thaI rahI chhe. durbuddhimAn
koI dhArmik niyam Adinun bandhan nathI, kubjA paN potAnA pati AdinI AgnAmAn
rahetI nahotI, tethI banne sAnDh samAn svatantra chhe, banne bhAnDanI santati samAn
nirlajja chhe. durbuddhi potAnA AtmakShetrarUp gharano marma jANatI nathI, kubjA paN
durAchAramAn rat rahetI hatI, gharanI dashA jotI na hatI. durbuddhi karmane AdhIn chhe,
kubjA parapatine AdhIn, tethI banne parAdhInatAnA kaleshamAn chhe. A rIte durbuddhine
kubjA
3dAsInI upamA ApI chhe. 74.
_________________________________________________________________
1. vyabhichAriNI strIo potAnA moDhe potAnA sharIranun mUlya kare chhe-arthAt potAnun amUlya shIl
vechI de chhe, A vAt dhyAnamAn rAkhIne kavie kahyun chhe ke, ‘apuno pravAnn kari ApuhI bikAI hai.’
2. A paN hindu-dharmashAstronun draShTAnt mAtra lIdhun chhe ke kabandh pUrva janmamAn gandharva hato, teNe durvAsA
RuShine gIt sambhaLAvyun, paN teo kAI prasanna na thayA, tyAre teNe muninI mashkarI karI, tethI
durvAsAe krodhe bharAIne shAp Apyo ke tun rAkShas thaI jA. bas pachhI shun thAy? te rAkShas thaI
gayo. tene ek ek yojananA hAth hatA ane te khUb ja baLavAn hato. te potAnA hAthathI ek
yojan dUranA jIvone paN khAI jato hato ane khUb upadrav karato hato, tethI indre tene vajra mAryun
tethI tenun mAthun tenA ja peTamAn ghUsI gayun paN te shApane kAraNe maryo nahi tyArathI tenun nAm kabandh
paDayun. ek divas vanamAn pharatA rAm-lakShmaN banne bhAI enA sapATAmAn AvI gayA ane temane
paN khAvAnI teNe ichchhA karI tyAre rAmachandrajIe tenA hAth kApI nAkhyA ane tene svargamAn
pahonchADI dIdho.
3. dAsI = vivAh-vidhi vinA ja dharmaviruddha rAkhelI strI.

Page 281 of 444
PDF/HTML Page 308 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 281
subuddhi sAthe rAdhikAnI tulanA (savaiyA ekatrIsA)
रूपकी रसीली भ्रम कुलफकी कीली सील,
सुधाके समुद्र झीलीसीली सुखदाई है।
प्राची ग्यानभानकी, अजाची है निदानकी,
सुराची निरवाची ढौर साची ठकुराई है।।
धामकी खबरदारि रामकी रमनहारि,
राधा रस–पंथनिके ग्रंथनिमैं गाईहै।
संतनकी मानी निरबानी नूरकी निसानी,
यातैं सदबुद्धि रानी राधिकाकहाई है।। ७५।।
shabdArtha– kulaph = tALun. kIlI = chAvI. jhIlI = snAn karelI. sIlI =
bhInjAyelI. prAchI = pUrva dishA. ajAchI = na mAganArI. nidAn = AgAmI
viShayonI abhilAShA. niravAchI (niravAchya) = vachan-agochar. ThakurAI =
svAmIpaNun. dhAm = ghar. ramanahAri = moj karanArI. ras-panthanike granthanimain =
ras-mArganA shAstromAn. nirabAnI = gambhIr. nUrakI nisAnI = saundaryanun chihna.
artha– subuddhi AtmasvarUpamAn saras chhe, rAdhikA paN rUpavatI chhe. subuddhi
agnAnanun tALun kholavAnI chAvI chhe, rAdhikA paN potAnA patine shubh-sammati Ape
chhe. subuddhi ane rAdhikA banne shIlarUpI sudhAnA samudramAn snAn karelI chhe, banne
shAntasvabhAvavALI sukh ApanArI chhe. gnAnarUpI sUryano uday karavAmAn banne pUrva
dishA samAn chhe, subuddhi AgAmI viShayabhogonI vAnchhA rahit chhe, rAdhikA paN
AgAmI bhogonI yAchanA karatI nathI. subuddhi AtmasvarUpamAn sArI rIte rAche chhe,
rAdhikA paN pati premamAn lAge chhe. subuddhi ane rAdhikA rANI bannenA sthAnano
mahimA vachan-agochar arthAt mahAn chhe, subuddhinun AtmA upar sAchun svAmitva chhe,
rAdhikAnI paN potAnA ghar upar mAlikI chhe. subuddhi potAnA ghar arthAt AtmAnI
sAvadhAnI rAkhe chhe, rAdhikA paN gharanI dekharekh rAkhe chhe. subuddhi potAnA
AtmarAmamAn ramaN kare chhe, rAdhikA potAnA pati kRiShNanI sAthe ramaN kare chhe.

Page 282 of 444
PDF/HTML Page 309 of 471
single page version

background image
282 samayasAr nATak
subuddhino mahimA adhyAtmarasanA granthomAn vakhANavAmAn Avyo chhe ane rAdhikAno
mahimA shRungAraras Adi granthomAn kahevAmAn Avyo chhe. subuddhi sAdhujano dvArA
AdaraNIy chhe, rAdhikA gnAnIo dvArA mAnya chhe. subuddhi ane rAdhikA banne
kShobharahit arthAt gambhIr chhe. subuddhi shobhAsampanna chhe, rAdhikA paN kAntivAn chhe.
A rIte subuddhine rAdhikA rAnInI upamA ApavAmAn AvI chhe. 7p.
kumati ane sumatinun kArya (doharA)
वह कुबिजा वह राधिका, दोऊ गति मतिवानि।
वह अधिकारनि करमकी,
वह विवेककी खानि।। ७६।।
artha– kubuddhi kubjA chhe, subuddhi rAdhikA chhe, kubuddhi sansAramAn bhramaN
karAvanArI chhe ane subuddhi vivekavALI chhe. durbuddhi karmabandhane yogya chhe ane subuddhi
sva-par vivekanI khAN chhe.76.
dravyakarma, bhAvakarma ane vivekano nirNay (doharA)
दरबकरम पुग्गल दसा, भावकरम मति वक्र।
जो सुग्यानकौ परिनमन, सो विवेक गुरु चक्र।। ७७।।
shabdArtha– darabakarma (dravyakarma) = gnAnAvaraNIy Adi. bhAvakarma = rAg-dveSh
Adi. mati vakra = AtmAno vibhAv. guru chakra = moTo samUh.
artha– gnAnAvaraNIy Adi dravyakarma pudgalanI paryAyo chhe, rAg-dveSh Adi
bhAvakarma AtmAnA vibhAv chhe ane sva-par vivekanI pariNati gnAnano moTo samUh
chhe. 77.
karmanA uday upar chopATanun draShTAnt (kavitta)
जैसैं नर खिलार चौपरिकौ,
लाभ विचारि करै चितचाउ।
धरै संवारि सारि बुधिबलसौं,
पासा जो कुछ परै सु दाउ।।

Page 283 of 444
PDF/HTML Page 310 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 283
तैसैं जगत जीव स्वारथकौ,
करि उद्दिम चिंतवै उपाउ।
लिख्यौ ललाट होई सोई फल,
करम चक्रकौ यही सुभाउ।। ७८।।
shabdArtha– chitachAu = utsAh. sAri = sogaThI. upAu (upAy) = prayatna.
likhyau lalAT = kapALe lakhyun hoy te-prArabdha.
artha– jevI rIte chopAT ramanAro manamAn jItavAno utsAh rAkhIne potAnI
buddhinA baLe sambhALapUrvak barAbar rIte sogaThI goThave chhe, paN dAv to pAsAne
AdhIn chhe. tevI ja rIte jagatanA jIv potAnA prayojananI siddhi mATe prayatna
vichAre chhe paN jevo karmano uday hoy tevun ja thAy chhe, karmapariNatinI evI ja
rIt chhe. udayAvaLImAn Avelun karma phaL ApyA vinA aTakatun nathI. 78.
vivek–chakranA svabhAv upar shetaranjanun draShTAnt (kavitta)
जैसे नर खिलार सतरंजकौ,
समुझै सब सतरंजकी घात।
चलै चाल निरखै दोऊ दल,
मौंहरा गिनै विचारै मात।।
तैसैं साधु निपुन सिवपथमैं,
लच्छन लखै तजै उतपात।
साधै गुन चिंतवै अभयपद,
यह सुविवेक चक्रकी बात।। ७९।।
shabdArtha– ghAt = dAv pech. nirakhai = jue. maunharA = hAthI, ghoDA vagere.
mAt = chAl bandh karavI-harAvavun.
artha– jevI rIte shetaranjano khelADI shetaranjanA sarva dAv-pech samaje chhe ane
banne daL upar najar rAkhIne chAle chhe, athavA hAthI, ghoDA, vajIr, pyAdA,

Page 284 of 444
PDF/HTML Page 311 of 471
single page version

background image
284 samayasAr nATak
AdinI chAl dhyAnamAn rAkhato thako jItavAno vichAr kare chhe, tevI ja rIte
mokShamArgamAn pravIN gnAnI puruSh svarUpanI oLakhAN kare chhe ane bAdhak kAraNothI
bache chhe. te AtmaguNone nirmaL kare chhe ane jIv arthAt nirbhayapadanun chintavan kare
chhe. A gnAnapariNatinA hAl chhe. 79.
kumati kubjA ane sumati rAdhikAnun kArya (doharA)
सतरंग खेलै राधिका, कुबिजा खेलै सारि।
याकै निसिदिन जीतवौ, वाकै निसिदिन हारि।। ८०।।
जाके उर कुबिजा बसै, सोई अलख
अजान।
जाकै हिरदेराधिका, सो बुध सम्यकवान।। ८१।।
shabdArtha– nisidin = sadA. sAri = chopAT. alakh = je dekhAy nahi te
AtmA.
artha– rAdhikA arthAt subuddhi shetaranj khele chhe tethI tenI sadA jIt rahe chhe
ane kubjA arthAt durbuddhi chopAT rame chhe tethI tenI hammeshA hAr rahe chhe. 80. jenA
hRudayamAn kubjA arthAt durbuddhino vAs chhe, te jIv agnAnI chhe, ane jenA hRudayamAn
rAdhikA arthAt subuddhi chhe, te gnAnI samyagdraShTi chhe. 81.
bhAvArtha– agnAnI jIv karmachakra upar chAle chhe; tethI hAre chhe-arthAt
sansAramAn bhaTake chhe ane panDito vivekapUrvak chAlechhe tethI vijay pAme chhe arthAt
mukta thAy chhe.
jyAn shuddhagnAn chhe tyAn chAritra chhe. (savaiyA ekatrIsA)
जहाँ सुद्ध ग्यानकी कला उदोत दीसै तहाँ,
सुद्धता प्रवांन सुद्ध चारितकौ अंस है।
_________________________________________________________________
रागद्वेषविभावमुक्तमहसो नित्यं स्वभावस्पृशः
पूर्वागामिसमस्तकर्मविकला भिन्नास्तदात्वोदयात्।
दूरारूढचरित्रवैभवबलाच्चञ्चच्चिदर्चिर्मयीं
विन्दन्ति स्वरसाभिषिक्तभुवनां ज्ञानस्य संचेतनां।। ३०।।

Page 285 of 444
PDF/HTML Page 312 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 28p
ता कारन ग्यानी सब जानै ज्ञेय वस्तु मर्म,
वैराग विलास धर्म वाकौ सरवंसहै।।
राग दोष मोहकी दसासौं भिन्न रहै यातैं,
सर्वथा त्रिकाल कर्म जालकौ विधुंस है।
निरुपाधि आतम समाधिमैं बिराजै तातैं,
कहिए प्रगट पूरन परम हंस है।। ८२।।
shabdArtha– saravans (sarvasva) = pUrNa sampatti. jAnai gney vastu marma =
tyAgavA yogya ane grahaN karavA yogya padArthone jANe chhe.
artha– jyAn shuddha gnAnanI kaLAno prakAsh dekhAy chhe tyAn te pramANe chAritrano
ansh rahe chhe tethI gnAnI jIv sarva hey-upAdeyane samaje chhe, temanun sarvasva
vairAgyabhAv ja rahe chhe, teo rAg-dveSh-mohathI bhinna rahe chhe, tethI temanA pahelAnAn
bAndhelA karma khare chhe ane vartamAn ane bhaviShyamAn karmabandh thato nathI. teo shuddha
AtmAnI bhAvanAmAn sthir thAy chhe, tethI sAkShAt pUrNa paramAtmA ja chhe. 82.
vaLI–(doharA)
ग्यायक भावजहाँ तहाँ, सुद्ध चरनकी चाल।
तातैं ग्यान विराग मिलि, सिव साधै समकाल।। ८३।।
shabdArtha– gnAyakabhAv = AtmasvarUpanun gnAn. charan = chAritra. samakAl =
ek ja samayamAn.
artha– jyAn gnAnabhAv chhe tyAn shuddha chAritra rahe chhe, tethI gnAn ane vairAgya
ekasAthe maLIne mokSha sAdhe chhe. 83.
_________________________________________________________________
ज्ञानस्य संचेतनयैव नित्यं प्रकाशते ज्ञानमतीव शुद्धं।
अज्ञानसंचेतनया तु धावन् बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि बन्धः।। ३१।।

Page 286 of 444
PDF/HTML Page 313 of 471
single page version

background image
286 samayasAr nATak
gnAn ane chAritra upar pAngaLA ane AndhaLAnun draShTAnt (doharA)
जथा अंधके कंधपर, चढे पंगु नर कोइ।
वाके द्रगवाके चरन, होंहि पथिक मिलि दोइ।। ८४।।
जहाँ ग्यान किरिया मिलै, तहाँ मोख–मग सोइ।
वह जानै पदकौ
मरम, वह पदमै थिर होइ।। ८५।।
shabdArtha– pangu = langaDo. vAke = tenA. drag = Ankh. charan = pag. pathik
= raste chAlanAr. kriyA = chAritra. padakau maram = AtmAnun svarUp. padamain thir
hoI = AtmAmAn sthir thAy.
artha– jevI rIte koI langaDo manuShya AndhaLAnA khabhA upar bese, to
langaDAnI Ankho ane AndhaLAnA paganA sahakArathI bannenun gaman thAy chhe. 84.
tevI ja rIte jyAn gnAn ane chAritranI ekatA chhe tyAn mokShamArga chhe; gnAn AtmAnun
svarUp jANe chhe ane chAritra AtmAmAn sthir thAy chhe. 8p.
gnAn ane kriyAnI pariNati (doharA)
ग्यान जीवकी सजगता, करम जीवकी भूल।
ग्यान मोख अंकूर है, करम जगतकौ मूल।। ८६।।
ग्यान चेतनाके जगै, प्रगटै केवलराम।
कर्म चेतनामैं बसै, कर्मबंध परिनाम।। ८७।।
shabdArtha– sajagatA = sAvadhAnI. ankUr = chhoD. kevalarAm = AtmAnun shuddha
svarUp. karmachetanA = gnAnarahit bhAv. parinAm = bhAv.
artha– gnAn jIvanI sAvadhAnatA chhe ane shubhAshubh pariNati tene bhUlAve
chhe. gnAn mokShanun utpAdak chhe ane karma janma-maraNarUp sansAranun kAraN chhe. 86.
gnAnachetanAno uday thavAthI shuddha paramAtmA pragaT thAy chhe. ane shubhAshubh
pariNatithI bandh yogya bhAv utpanna thAy chhe.87.
_________________________________________________________________
1. ‘sahajagati’ evo paN pATh chhe.

Page 287 of 444
PDF/HTML Page 314 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 287
karma ane gnAnano bhinna bhinna prabhAv (chopAI)
जबलग ग्यानचेतना न्यारी
तबलग जीवविकल संसारी।।
जब घट ग्यानचेतना जागी।
तब समकिती सहज वैरागी।। ८८।।
सिद्ध समान रूप निज जानै।
पर संजोग भाव परमानै।।
सुद्धातम अनुभौ अभ्यासै।
त्रिविधि कर्मकी ममता नासै।। ८९।।
artha– jyAnsudhI gnAnachetanA potAthI bhinna chhe arthAt gnAn-chetanAno uday
thayo nathI tyAn sudhI jIv dukhI ane sansArI rahe chhe ane jyAre hRudayamAn gnAnachetanA
jAge chhe tyAre te potAnI meLe ja gnAnI vairAgI thAy chhe. 88. te potAnun svarUp
siddha samAn shuddha jANe chhe ane paranA nimitte utpanna bhAvone par-svarUp mAne chhe.
te shuddha AtmAnA anubhavano abhyAs kare chhe ane bhAvakarma, dravyakarma tathA nokarmane
potAnA mAnato nathI. 89.
gnAnInI AlochanA (doharA)
ग्यानवंत अपनी कथा, कहै आपसौं आप।
मैं
मिथ्यात दसाविषैं कीने बहुविधि पाप।। ९०।।
artha– gnAnI jIv potAnI kathA potAne kahe chhe, ke men mithyAtvanI dashAmAn
anek prakAranA pAp karyA. 90.
_________________________________________________________________
1. ‘jArI’ evo paN pATh Ave chhe.
कृतकारितानुमननैस्त्रिकालविषयं मनोवचनकायैः।
परिहृत्य कर्म सर्वं परमं नैष्कर्म्यमवलम्बे।। ३२।।
यदहमकार्षं यदहमचीकरं यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च वाचा च कायेन च तन्मिथ्या
मे दुष्कृतमिति।

Page 288 of 444
PDF/HTML Page 315 of 471
single page version

background image
288 samayasAr nATak
vaLI–(savaiyA ekatrIsA)
हिरदै हमारे महा मोहकी विकलताई,
तातैं हम करुना न कीनीजीवघातकी।
आप पाप कीनैं औरनिकौं उपदेस दीनैं,
हुती अनुमोदनाहमारे याही बातकी।।
मन वच कायामैं मगन ह्वै कमाये कर्म,
धाये भ्रमजालमैं कहाये हम पातकी।
ग्यानके उदय भए हमारी दसा ऐसी भई,
जैसैं भानु भासत अवस्था होत प्रातकी।। ९१।।
artha– amArA hRudayamAn mahAmoh-janit bhram hato, tethI ame jIvo par dayA
na karI. ame pote pAp karyA, bIjAone pApano upadesh Apyo ane koIne pAp
karatA joyA to tenun samarthan karyun, man, vachan, kAyAnI pravRuttinA nijatvamAn magna
thaIne karmabandh karyA ane bhramajALamAn bhaTakIne ame pApI kahevAyA. parantu gnAnano
uday thavAthI amArI evI avasthA thaI gaI, jevI sUryano uday thavAthI prabhAtanI
thAy chhe-arthAt prakAsh phelAI jAy ane andhakAr naShTa thaI jAy chhe. 91.
gnAnano uday thatAn agnAnadashA dUr thaI jAy chhe. (savaiyA ekatrIsA)
ग्यानभान भासत प्रवान ग्यानवान कहै,
करुना–निधान अमलान मेरौ रूपहै।
कालसौं अतीत कर्मजालसौं अजीत जोग–
जालसौं अभीत जाकी महिमा अनूप है।।
मोहकौ विलास यह जगतकौ वास मैं तौ,
जगतसौं सुन्न पाप पुन्नअंध कूप है।
_________________________________________________________________
मोहाद्यदहमकार्षं समस्तमपि कर्म तत्प्रतिक्रम्य।
आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्त्ते।। ३३।।

Page 289 of 444
PDF/HTML Page 316 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 289
पाप किनि कियौ कौन करै करिहै सु कौन,
क्रियाकौ विचार सुपिनेकी दौर धूप है।। ९२।।
shabdArtha– abhIt = nirbhay. kini = koNe? supine = svapna.
artha– gnAnasUryano uday thatAn ja gnAnI em vichAre chhe ke mArun svarUp
karuNAmay ane nirmaL chhe; tenAmAn mRutyunI pahonch nathI, te karma-pariNatine jItI le
chhe, te yog-samUhathI
1nirbhay chhe, teno mahimA aparampAr chhe, A jagatanI janjAL
mohajanit chhe, hun to sansAr arthAt janma-maraNathI rahit chhun ane shubhAshubh pravRutti
andh-kUp samAn chhe. koNe pAp karyA? pAp koN kare chhe? pAp koN karashe? A
jAtanI kriyAno vichAr gnAnIne svapnanI jem mithyA dekhAy chhe.
karma–prapanch mithyA chhe. (doharA)
मैं कीनौं मैं यौं करौं, अब यह मेरौ काम।
मन वच कायामैं बसै, एमिथ्या परिणाम।। ९३।।
मनवचकाया करमफल, करम–दसा जड़ अंग।
दरबित पुग्गल
पिंडमय, भावित भरम तरंग।। ९४।।
तातैं आतम धरमसौं, करम सुभाउ अपूठ।
कौनकरावै कौ करै, कोसल है सब झूठ।। ९५।।
shabdArtha– apUTh = ajAN. kosal (kaushal) = chaturAI.
artha– men A karyun, have Am karIsh, A mArun kArya chhe, A sarva mithyAbhAv
man-vachan-kAyamAn nivAs kare chhe. 93. man-vachan-kAyA karma-janit chhe, karma-
pariNati jaD chhe, dravyakarma pudgalanA pinD chhe ane bhAvakarma agnAnanI laher chhe. 94.
AtmAthI karmasvabhAv viparIt chhe, tethI karma koN karAve? koN kare? A badhI
chaturAI mithyA chhe. 9p.
_________________________________________________________________
1. e jANe chhe ke man, vachan, kAyAnA yog pudgalanA chhe, mArA svarUpane bagADI shakatA nathI.
न करोमि न कारयामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा च वाचा च कायेन चेति।

Page 290 of 444
PDF/HTML Page 317 of 471
single page version

background image
290 samayasAr nATak
mokShamArgamAn kriyAno niShedh (doharA)
करनी हित हरनी सदा, मुकति वितरनी नांहि।
गनी बंध–पद्धति
विषै, सनी महादुखमांहि।। ९६।।
artha– kriyA AtmAnun ahit karanAr chhe, mokSha ApanAr nathI, tethI kriyAnI
gaNatarI bandh-paddhatimAn karavAmAn AvI chhe, e mahA dukhathI lipta chhe. 96.
kriyAnI nindA (savaiyA ekatrIsA)
करनीकी धरनीमैं महा मोह राजा बसै,
करनी अग्यान भाव राकिसकी पुरी है।
करनी करम काया पुग्गलकी प्रतिछाया,
करनी प्रगट माया मिसरीकी छुरी है।।
करनीके जालमैं उरझि रह्यौ चिदानंद,
करनीकी वोटग्यानभान दुति दुरी है।
आचारज कहै करनीसौं विवहारी जीव,
करनी सदैव निहचै सुरूप बुरी है।। ९७।।
shabdArtha– rAkis = rAkShas. voT (oT) = ADe. durI hai = chhupAyelI chhe.
_________________________________________________________________
मोहविलासविजृभ्मितमिदमुदयत्कर्मसकलमालोच्य।
आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्त्ते।। ३४।।
न करिष्यामि न कारयिष्यामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि मनसा च वाचा च कायेन चेति।
A prakAranA upar traN ThekANe sanskRit gadya ApavAmAn AvyA chhe. A gadya banne mudrit pratiomAn
nathI, paN iDaranI pratimAnthI upalabdha thayel chhe. A gadyonA artha sAthe kavitAnA arthano barAbar
meL thato nathI. iDaranI pratimA kayAnkathI udghRut karavAmAn Avel chhe em lAge chhe.

Page 291 of 444
PDF/HTML Page 318 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 291
artha– kriyAnI bhUmi upar moh mahArAjAno nivAs chhe, kriyA
agnAnabhAvarUp rAkShasanun nagar chhe, kriyA, karma ane sharIr Adi pudgalonI mUrti chhe,
kriyA sAkShAt mAyArUp sAkar lapeTelI chharI chhe, kriyAnI janjALamAn AtmA phasAI
gayo chhe, kriyAnI AD gnAn-sUryanA prakAshane chhupAvI de chhe. shrI guru kahe chhe ke
kriyAthI jIv karmano kartA thAy chhe, nishchay svarUpathI juo to kriyA sadaiv dukhadAyak
chhe. 97.
gnAnIono vichAr (chopAI)
मृषा मोहकी परनति फैलीं।
तातैं करम चेतना मैली।
ग्यान होत हम समझी एती।
जीव सदीव भिन्न परसेती।। ९८।।
(dohA)
जीव अनादि सरूप मम, करम रहित निरुपाधि।
अविनासी असरन सदा,
सुखमय सिद्ध समाधि।। ९९।।
artha– pahelAn jUThA mohano uday phelAI rahyo hato, tenAthI mArI chetanA
karmasahit hovAthI malin thaI rahI hatI, have gnAnano uday thavAthI ame samajI
gayA ke AtmA sadA parapariNatithI bhinna chhe. 98. amArun svarUp chaitanya chhe,
anAdi chhe, karmarahit chhe, shuddha chhe, avinAshI chhe, svAdhIn chhe, nirvikalpa ane siddha
samAn sukhamay chhe. 99.
_________________________________________________________________
प्रत्याख्याय भविष्यत्कर्म समस्तं निरस्तसम्मोहः।
आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्त्ते।। ३५।।
समस्तमित्येवमपास्य कर्म त्रैकालिकं शुद्धनयावलम्बी।
विलीनमोहो रहितं
विकारैश्चिन्मात्रमात्मानमथावलम्बे।। ३६।।

Page 292 of 444
PDF/HTML Page 319 of 471
single page version

background image
292 samayasAr nATak
vaLI–(chopAi)
मैं त्रिकाल करनीसौं न्यारा।
चिदविलास पद जग उजयारा।।
राग विरोध मोह मम नांही।
मेरौ अवलंबन मुझमांही।। १००।।
artha– hun sadaiv karmathI bhinna chhun, mAro chaitanya padArtha jagatano prakAshak1 chhe,
rAg-dveSh-moh mArA nathI, mArun svarUp mArAmAn ja chhe. 100.
(savaiyA tevIsA)
सम्यकवंत कहै अपने गुन,
मैं नित राग विरोधसौं रीतौ।
मैं करतूति करूं निरवंछक,
मोहि विषैरस लागत तीतौ।।
सुद्ध सुचेतनकौ अनुभौ करि,
मैं जग मोह महा भट जीतौ।
मोख समीप भयौ अब मोकहुँ,
काल अनंत इहीं विधि बीतौ।। १०१।।
shabdArtha– rItau = rahit. mohi = mane. tItau (tikta) = tIkho.
artha– samyagdraShTi jIv potAnun svarUp vichAre chhe ke hun sadA rAg-dveSh-mohathI
rahit chhun, hun laukik kriyAo ichchhA vinA karun chhun, mane viShayaras tIkho lAge chhe, men
jagatamAn shuddha AtmAno anubhav karIne moharUpI mahAyoddhAne jItyo chhe, mokSha tadna
mArI samIp thayo chhe, have mAro anantakAL A ja rIte pasAr thAv. 101.
_________________________________________________________________
1. jo gnAn DhankAI jAy, to samasta sansAr andhakAramay ja chhe.
विगलन्तु कर्मविषतरुफलानि मम भुक्तिमन्तरेणैव।
संचेतयेऽहमचलं चैतन्यात्मानमात्मानम्।। २७।।

Page 293 of 444
PDF/HTML Page 320 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 293
(doharA)
कहै विचच्छन मैं रह्यौ, सदा ग्यान रस राचि।
सुद्धातम
अनुभूतिसौं,खलित न होहुं कदाचि।। १०२।।
पुव्वकरम विषतरु भए, उदै भोगफलफूल।
मैं इनको नहि भोगता, सहज होहुनिरमूल।। १०३।।
shabdArtha– vichachchhan = gnAnI puruSh. rAchi = ramaN. khalit = bhraShTa.
artha– gnAnI jIv vichAre chhe ke hun hameshAn gnAnarasamAn ramaN karun chhun ane
shuddha AtmA-anubhavathI kadI paN chhUTato nathI. 102. pUrvakRut karma viShavRukSha samAn
chhe, temano uday phaL-phUl samAn chhe, hun emane bhogavato nathI tethI potAnI meLe ja
naShTa thaI jashe. 103.
vairAgyano mahimA (doharA)
जो पूरवकृत करम–फल, रुचिसौं भुंजै नांहि।
मगन रहै आठौं पहर, सुद्धातम पद मांहि।। १०४।।
सो बुध करमदसा रहित, पावै मोख तुरंत।
भुंजै परम समाधि सुख, आगम काल अनंत।। १०५।।
shabdArtha– bhunjai = bhogave. Agat kAl = AgAmI kAL.
_________________________________________________________________
निःशेषकर्मफलसंन्यसनात्मनैवं
सर्वक्रियान्तरविहारनिवृत्तवृत्तेः।
चैतन्यलक्ष्म भजतो भृशमात्मतत्त्वं
कालावलीयमचलस्य वहत्वनन्ता।। ३८।।
यः पूर्वभावकृतकर्मविषद्रुमाणां
भुङ्क्ते फलानि न खलु स्वतः एव तृप्तः।
आपातकालरमणीयमुदर्करम्यं
निष्कर्मशर्ममयमेति दशान्तरं सः।। ३९।।