Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139 (Sarva Vishuddhi Dvar),1,2,3,4,5,6,7 ; Dusma adhikaarno saar; Syadvad Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 24

 

Page 294 of 444
PDF/HTML Page 321 of 471
single page version

background image
294 samayasAr nATak
artha– je gnAnI jIv pUrve meLavelA shubhAshubh karmaphaLane anurAgapUrvak
bhogavatA nathI ane hammeshAn shuddha Atma-padArthamAn masta rahe chhe, te tarat ja
karmapariNatirahit mokShapadane prApta kare chhe ane AgAmI kALamAn param gnAnano
Anand anant kAL sudhI bhogave chhe. 104. 10p.
gnAnInI unnatino kram (chhappA)
जोपूरवकृतकरम, विरख–विष–फल नहि भुंजै।
जोग जुगतिकारिज करंति, ममता न प्रयुंजै।।
राग विरोध निरोधि, संग विकलप सब छंडइ।
सुद्धातम अनुभौ अभ्यासि, सिव नाटक मंडइ।।
जो ग्यानवंत इहिमग चलत, पूरन ह्वै केवल लहै।
सो परमअतींद्रिय सुख विषैं, मगन रूप संतत रहै।। १०६।।
shabdArtha– virakh-viSh-phaL = viShavRukShanA phaL. kArij = kArya. prayunjai =
kare. chhanDaI = chhoDe. manDaI = kare. santat = sadaiv.
artha– je pUrve kamAyelA karmarUp viShavRukShanA viShaphaL bhogavatA nathI arthAt
shubhaphaLamAn rati ane ashubh phaLamAn arati karatA nathI, je man-vachan-kAyAnA
yogono nigrah karatA thakA varte chhe ane mamatA rahit rAg-dveSh rokIne
parigrahajanit sarva vikalpono tyAg kare chhe tathA shuddha AtmAnA anubhavano
abhyAs karIne muktinun nATak khele chhe, te gnAnI upar kahelA mArganun grahaN karIne
pUrNasvabhAv prApta karI kevaLagnAn pAme chhe ane sadaiv utkRuShTa atIndriy sukhamAn
masta rahe chhe. 106.
_________________________________________________________________
अत्यन्तं भावयित्वा विरतिमविरतं कर्मणस्तत्फलाच्च
प्रस्पष्टं नाटयित्वा प्रलयनमखिलाज्ञानसंचेतनायाः।
पूर्णं कृत्वा स्वभावं स्वरसपरिगतं ज्ञानसंचेतनां स्वां
सानन्दं नाटयन्तः प्रशमरसमितः सर्वकालं पिबन्तु।। ४०।।

Page 295 of 444
PDF/HTML Page 322 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 29p
shuddhAtma dravyane namaskAr (savaiyA ekatrIsA)
निरभै निराकुल निगम वेद निरभेद,
जाके परगासमैं जगत माइयतुहै।
रूप रस गंध फास पुदगलकौ विलास,
तासौं उदवास जाकौ जस गाइयतु है।
विग्रहसौं विरत परिग्रहसौं न्यारौ सदा,
जामैं जोग निग्रह चिहन पाइयतु है।
सो है ग्यान परवांन चेतन निधान ताहि,
अविनासी ईस जानि सीस नाईयतु है।। १०७।।
shabdArtha– nirAkul = kShobharahit. nigam = utkRuShTa. nirabhai (nirbhay) =
bhay rahit. paragAs = prakAsh. mAIyatu hai = samAy chhe. udavAs = rahit. vigrah
= sharIr. nigrah = nirALun. chihan = lakShaN.
artha– AtmA nirbhay, Anandamay, sarvotkRuShTa, gnAnarUp ane bhedarahit chhe.
tenA gnAnarUp prakAshamAn traNalokano samAvesh thAy chhe. sparsha, ras, gandh, varNa e
pudgalanA guN chhe, enAthI teno mahimA judo kahevAmAn Avyo chhe. tenun lakShaN
sharIrathI bhinna, parigrah rahit, man-vachan-kAyAnA yogothI nirALun chhe, te
gnAnasvarUp chaitanyapinD chhe, tene avinAshI ishvar mAnIne mastak namAvun chhun. 107.
shuddha Atmadravya arthAt paramAtmAnun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
जैसौ निरभेदरूप निहचै अतीत हुतौ,
तैसौ निरभेद अब भेद कौन कहैगौ।
_________________________________________________________________
इतः पदार्थप्रथनावगुण्ठनाद्विना कृतेरेकमनाकुलं ज्वलत्।
समस्तवस्तुव्यतिरेकनिश्चयाद्विवेचितं ज्ञानमिहावतिष्ठते।। ४१।।
अन्येभ्यो व्यतिरिक्तमात्मनियतं बिभ्रत् पृथग्वस्तुता–
मादानोज्झनशून्यमैतदमलं ज्ञानं तथावस्थितम्।
मध्याद्यन्तविभागमुक्तसहजस्फारप्रभाभासुरः
शुद्धज्ञानघनो यथास्य महिमा नित्योदितस्तिष्ठति।। ४२।।

Page 296 of 444
PDF/HTML Page 323 of 471
single page version

background image
296 samayasAr nATak
दीसै कर्म रहित सहित सुख समाधान,
पायौ निजस्थान फिर बाहरि न बहैगौ।।
कबहूं कदाचि अपनौ सुभाव त्यागि करि,
राग रसराचिकैं न पर वस्तु गहैगौ।
अमलान ग्यान विद्यमान परगट भयौ,
याही भांति आगम अनंत काल रहैगौ।। १०८।।
shabdArtha– nirabhed = bhedarahit. atIt = pahelAn. rAchikain = lIn thaIne.
amalAn = maL rahit. Agam = AgAmI.
artha– pUrve arthAt sansArI dashAmAn nishchayanayathI AtmA jevo abhedarUp
hato, tevo pragaT thaI gayo. te paramAtmAne have bhedarUp koN kaheshe? arthAt koI
nahi. je karma rahit ane sukhashAnti sahit dekhAy chhe tathA jeNe nijasthAn arthAt
mokShanI prApti karI chhe te bahAr arthAt janma-maraNarUp sansAramAn nahi Ave. te
kadI paN potAno nijasvabhAv chhoDIne, rAg-dveShamAn lAgIne parapadArtha arthAt sharIr
Adinun grahaN nahi kare, kAraN ke vartamAnakALamAn je nirmaL pUrNa gnAn pragaT thayun
chhe, te to AgAmI anant kAL sudhI evun ja raheshe. 108.
vaLI–(savaiyA ekatrIsA)
जबहीतैं चेतन विभावसौं उलटि आपु,
समै पाइ अपनौ सुभाउ गहि लीनौ है।
तबहीतैं जो जो लेने जोग सो सो सब लीनौ,
जो जो त्यागजोग सो सो सब छांड़ि दीनौ है।।
लैबेकौं न रही ठौर त्यागिवेकौं नांहि और,
बाकी कहा उबरयौ जु कारजु नवीनौ है।
_________________________________________________________________
उन्मुक्तमुन्मोच्यमशेषतस्तत्तथात्तमादेयमशेषतस्तत्।
यदात्मनः संहृतसर्वशक्तेः पूर्णस्य सन्धारणमात्मनीह।। ४३।।

Page 297 of 444
PDF/HTML Page 324 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 297
संग त्यागि अंग त्यागि वचन तरंग त्यागि,
मन त्यागि बुद्धि त्यागि आपा सुद्ध कीनौ है।। १०९।।
shabdArtha– ulaTi = vimukh thaIne. samai (samay) = avasar. ubarayau =
bAkI rahyun. kAraju (kArya) = kAm. sang = parigrah. ang = sharIr. tarang =
laher. buddhi = indriyajanit gnAn. ApA = nij-AtmA.
artha– avasar maLatAn jyArathI AtmAe vibhAv pariNati chhoDIne
nijasvabhAvanun grahaN karyun chhe, tyArathI je je vAto upAdey arthAt grahaN karavA
yogya hatI te te badhInun grahaN karyun chhe ane je je vAto hey arthAt tyAgavA yogya
hatI te badhI chhoDI dIdhI chhe. have grahaN karavA yogya ane chhoDavA yogya kAI rahI
gayun nathI ane navun kAm karavAnun bAkI hoy evun paN kAI bAkI rahyun nathI.
parigrah chhoDI dIdho, sharIr chhoDI dIdhun, vachananI kriyAthI rahit thayo, mananA vikalpo
chhoDI dIdhA, indriyajanit gnAn chhoDayun ane AtmAne shuddha karyo. 109.
muktinun mULakAraN dravyaling nathI (doharA)
सुद्ध ग्यानकै देह नहि, मुद्रा भेष नकोइ।
तातै कारन मोखकौ, दरबलिंग नहि होइ।। ११०।।
दरबलिंग न्यारौ प्रगट, कला वचनविग्यान।
अष्ट महारिधि अष्ट सिधि, एऊ होहि न ग्यान।। १११।।
shabdArtha– mudrA = AkRuti. bhes (veSh) = banAvaT. darabaling = bAhya
vesh. pragaT = spaShTa. eU = A.
artha– AtmA shuddhagnAnamay chhe ane shuddha gnAnane sharIr nathI ane na
AkAr-vesh Adi chhe; tethI dravyaling mokShanun kAraN nathI. 110. bAhya vesh judA chhe,
_________________________________________________________________
व्यतिरिक्तं परद्रव्यादेवं ज्ञानमवस्थितम्।
कथमाहारकं तत्स्याद्येन देहोऽस्य शङ्क्यते।। ४४।।
एवं ज्ञानस्य शुद्धस्य देह एव न विद्यते।
ततो देहमयंज्ञातुर्न लिङ्गं मोक्षकारणम्।। ४५।।

Page 298 of 444
PDF/HTML Page 325 of 471
single page version

background image
298 samayasAr nATak
kaLA-kaushal judA chhe, vachanachAturI judI chhe, ATh mahA Ruddhio1 judI chhe, siddhio2
judI chhe ane A koI gnAn nathI. 111.
AtmA sivAy bIje gnAn nathI (savaiyA ekatrIsA)
भेषमैं न ग्यान नहि ग्यान गुरु वर्तनमैं,
मंत्र जंत्रतंत्रमैं न ग्यानकी कहानी है।
ग्रंथमैं न ग्यान नहि ग्यान कवि चातुरीमैं,
बातनिमैं ग्यान नहि ग्यानकहा बानी है।।
तातैं भेष गुरुता कवित्त ग्रंथ मंत्र बात,
इनतैं अतीत ग्यान चेतना निसानी है।
ग्यानहीमैं ग्यान नहि ग्यान और ठौर कहूं,
जाकै घट ग्यान सोई ग्यानका निदानी है।। ११२।।
shabdArtha– mantra = jhApaTavun, phunkavun. jantra = tAvIj. tantra = ToTakA. kahAnI =
vAt. granth = shAstra. nisAnI = chihna. bAnI = vachan. Thaur = sthAn. nidAnI =
kAraN.
artha– veshamAn gnAn nathI, mahantajI banIne pharavAmAn gnAn nathI, mantra, tantra,
jantramAn gnAnanI vAt nathI, shAstramAn gnAn nathI, kavitA-kaushalyamAn gnAn nathI,
vyAkhyAnamAn gnAn nathI, kAraN ke vachan jaD chhe, tethI vesh, gurupaNun, kavitA, shAstra,
mantra-tantra, vyAkhyAn enAthI chaitanyalakShaNanun dhArak gnAn judun chhe. gnAn gnAnamAn ja
chhe, bIje nathI. jemanA hRudayamAn gnAn utpanna thayun chhe te ja gnAnanun mULakAraN arthAt
AtmA chhe. 112.
_________________________________________________________________
1. ATh Ruddhio-
दोहा –अणिमा महिमा गरमिता, लघिमा प्राप्ती काम।
वशीकरण अरु ईशता, अष्टरिद्धिके नाम।।
2. ATh siddhio-AchAr, shrut, sharIr, vachan, vAchan, buddhi, upayog ane sangrah sanlInatA.

Page 299 of 444
PDF/HTML Page 326 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 299
gnAn vinA veshadhArI viShayanA bhikhArI chhe (savaiyA ekatrIsA)
भेष धरी लोकनिकौं बंचे सौ धरम ठग,
गुरू सो कहावै गुरुवाई जाहि चहिये।
मंत्र तंत्र साधक कहावै गुनी जादूगर,
पंडित कहावै पंडिताई जामैं लहिये।।
कवित्तकी कलामैं प्रवीन सो कहावै कवि,
बात कहि जानै सोपवारगीर कहिये।
एतौ सब विषैके भिखारी मायाधारी जीव,
इन्हकौं विलोकिकै दयालरूपरहिये।। ११३।।
shabdArtha– banchai = Thage. pravIn = chatur. pavAragIr = vAt-chItamAn
hoshiyAr-sabhAchatur. vilaukikai = joIne.
artha– je veSh banAvIne lokone Thage chhe, te dharma-Thag kahevAy chhe, jemAn
laukik moTAI hoy chhe te moTo kahevAy chhe, jenAmAn mantra-tantra sAdhavAno guN chhe te
jAdUgar kahevAy chhe, je kavitAmAn hoshiyAr chhe te kavi kahevAy chhe, je vAtachItamAn
chatur chhe te vyAkhyAtA kahevAy chhe. A badhA kapaTI jIv viShayanA bhikhArI chhe,
viShayonI pUrti mATe yAchanA karatA phare chhe, emanAmAn svArthatyAgano ansh paN nathI.
emane joIne dayA AvavI joIe. 113.
anubhavanI yogyatA (doharA)
जो दयालता भाव सो, प्रगट ग्यानकौ अंग।
पै तथापिअनुभौ दसा, वरतै विगत तरंग।। ११४।।
दरसन ग्यान चरन दसा, करै एक जो कोइ।
थिर ह्वै साधै मोख–मग,
सुधी अनुभवी सोइ।। ११५।।
_________________________________________________________________
दर्शनज्ञानचारित्रत्रयात्मा तत्त्वमात्मनः।
एक एव सदा सेव्यो मोक्षमार्गो मुमुक्षुणा।। ४६।।

Page 300 of 444
PDF/HTML Page 327 of 471
single page version

background image
300 samayasAr nATak
shabdArtha– pragaT = sAkShAt. tathApi = topaN. vigat = rahit. tarang =
vikalpa. sudhI = bhedavignAnI.
artha– joke karuNAbhAv gnAnanun sAkShAt ang chhe, topaN anubhavanI pariNati
nirvikalpa rahe chhe. 114. je samyagdarshan-gnAn-chAritranI ekatApUrvak AtmasvarUpamAn
sthir thaIne mokShamArgane sAdhe chhe, te ja bhedavignAnI anubhavI chhe. 11p.
Atma–anubhavanun pariNAm. (savaiyA ekatrIsA)
जोई द्रिग ग्यान चरनातममैं बैठि ठौर,
भयौ निरदौर पर वस्तुकौं न परसै।
सुद्धता विचारै ध्यावै सुद्धतामैं केलि करै,
सुद्धतामैं थिर ह्वै अमृत–धाराबरसै।।
त्यागि तन कष्ट ह्वै सपष्ट अष्ट करमकौ,
करि थान भ्रष्ट नष्ट करै और करसै।
सो तौ विकलप विजई अलप काल मांहि,
त्यागि भौ विधान निरवान पद परसै।। ११६।।
shabdArtha– niradaur = pariNAmonI chanchaLatA rahit. thAn (sthAn) = kShetra.
parasai (sparshe) = aDe. keli = moj. sapaShTa (spaShTa) = khulAso. karasai (kRush
kare) = jIrNa kare. vikalap vijaI = vikalponI jALane jItanAr. alap (alpa)
= thoDun. bhau vidhAn = janma-maraNanA pherA. niravAn (nirvAN) = mokSha.
artha– je koI samyagdarshan-gnAn-chAritrarUp AtmAmAn atyant draDh sthir
thaIne vikalpa jALane dUr kare chhe ane tenA pariNAme parapadArthone aDatA paN nathI.
je AtmashuddhinI bhAvanA ane dhyAn kare chhe athavA shuddha AtmAmAn moj kare chhe
athavA em kaho ke shuddha AtmAmAn sthir thaIne AtmIy AnandanI amRut dhArA
varasAve chhe, te shArIrik kaShTone gaNatA nathI ane spaShTapaNe AThe karmonI sattAne
shithil ane vichalit karI nAnkhe chhe, tathA temanI nirjarA ane nAsh kare chhe. te
nirvikalpa gnAnI thoDA ja samayamAn janma-maraNarUp sansAr chhoDIne paramadhAm arthAt
mokSha pAme chhe. 116.

Page 301 of 444
PDF/HTML Page 328 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 301
Atma–anubhav karavAno upadesh (chopAI)
गुन परजैमें द्रिष्टि न दीजै।
निरविकलप अनुभौ–रस पीजै।।
आप समाइ आपमैं लीजै।
तनुपौ मेटि अपनुपौ कीजै।। ११७।।
shabdArtha– driShTi = najar. ras = amRut. tanupau = sharIramAn ahankAr.
apanupau = AtmAne potAno mAnavo.
artha– AtmAnA anek guN-paryAyonA vikalpamAn na paDatAn nirvikalpa
Atma-anubhavanun amRut pIo. tame potAnA svarUpamAn lIn thaI jAv, ane
sharIramAn ahambuddhi chhoDIne nij AtmAne apanAvo. 117.
vaLI–(doharA)
तजि विभाउ हूजै मगन, सुद्धातम पद मांहि।
एक
मोख–मारग यहै, और दूसरौ नांहि।। ११८।।
artha– rAg-dveSh Adi vibhAvapariNati dUr karIne shuddha AtmapadamAn lIn
thAv, e ja ek mokShano rasto chhe, bIjo mArga koI nathI. 118.
Atma–anubhav vinA bAhya chAritra hovA chhatAn paN jIv avratI chhe (savaiyA ekatrIsA)
केई मिथ्याद्रिष्टी जीव धरै जिनमुद्रा भेष,
क्रियामैं मगन रहैं कहैं हम जती हैं।
_________________________________________________________________
एको मोक्षपथो य एष नियतो द्रग्ज्ञप्तिवृत्त्यात्मक–
स्तत्रैव स्थितिमेति यस्तमनिशं ध्यायेच्च तं चेतति।
तस्मिन्नेव निरन्तरं विहरति द्रव्यान्तराण्यस्पृशन्
सोऽवश्यं समयस्य सारमचिरान्नित्योदयं विन्दति।। ४७।।
ये त्वेनं परिहृत्य संवृतिपथप्रस्थापितेनात्मना
लिङ्गे द्रव्यमये वहन्ति ममतां तत्त्वावबोधच्युताः।
नित्योद्योतमखण्डमेकमतुलालोकं स्वभावप्रभा–
प्राग्भारंसमयस्य सारममलं नाद्यापि पश्यन्ति ते।। ४८।।

Page 302 of 444
PDF/HTML Page 329 of 471
single page version

background image
302 samayasAr nATak
अतुल अखंड मल रहित सदा उदोत,
ऐसे ग्यान भावसौं विमुख मूढ़मती हैं।।
आगम संभालैं दोस टालैं विवहार भालैं,
पालैं व्रत जदपि तथापि अविरती हैं।
आपुकौं कहावैं मोख मारगके अधिकारी,
मोखसौं सदीव रुष्ट दुष्ट दुरमती हैं।। ११९।।
shabdArtha– kriyA = bAhya chAritra. jatI (yati) = sAdhu. atul = upamA
rahit. akhanD = nitya. sadA udot = hammeshAn prakAshit rahenAr. vimukh =
parAngmukh. mUDhamatI = agnAnI. Agam = shAstra. bhAlain = dekhe. avirati
(avratI) = vrat rahit. ruShTa = nArAj. duramatI = khoTI buddhivALA.
artha– keTalAk mithyAdraShTi jIv jinaling dhAraN karIne shubhAchAramAn lAgyA
rahe chhe ane kahe chhe ke ame sAdhu chhIe. te mUrkha, anupam, akhanD, amal,
avinAshI ane sadA prakAshavAn evA gnAnabhAvathI sadA parAngmukh chhe. joke teo
siddhAntanun adhyayan kare chhe, nirdoSh AhAr-vihAr kare chhe, ane vratonun pAlan kare
chhe, topaN avratI chhe. teo potAne mokShamArganA adhikArI kahe chhe, parantu te duShTo
mokShamArgathI vimukh chhe ane durmati chhe. 119.
vaLI–(chopAI)
जैसैं मुगध धान पहिचानै।
तुष तंदुलकौ भैद न जानै।।
तैसैं मूढ़मती विवहारी।
लखै न बंध मोख गति न्यारी।। ।। १२०।।
artha– jevI rIte bhoLo manuShya anAjane oLakhe ane photarA tathA
_________________________________________________________________
1. ‘duragatI’ evo paN pATh chhe.
व्यवहारविमूढद्रष्टयः परमार्थं कलयन्ति नो जनाः।
तुषबोधविमुग्धबुद्धयः कलयन्तीह तुषं न तण्डुलम्।। ४९।।

Page 303 of 444
PDF/HTML Page 330 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 303
anAjanA dANAno bhed na jANe, tevI ja rIte bAhya-kriyAmAn lIn rahenAr agnAnI
bandh ane mokShanI bhinnatA jANato nathI. 120.
vaLI–(doharA)
जे विवहारी मूढ़ नर, परजै बुद्धी जीव।
तिन्हेकौं बाहिज क्रियाविषै, है अवलंब सदीव।। १२१।।
कुमतीबाहिज द्रष्टिसौं, बाहिज क्रिया करंत।
मानै मोख परंपरा, मनमैं हरष धरंत।। १२२।।
सुद्धातम अनुभौ कथा, कहै समकिती कोइ।
सो सुनिकैं तासौं कहै,यह सिवपंथ न होइ।। १२३।।
artha– je vyavahAramAn lIn ane paryAyamAn ja ahambuddhi karanAr bhoLA
manuShyo chhe, temane hameshAn bAhya kriyAkAnDanun ja baL rahe chhe. 121. je bahirdraShTi ane
agnAnI chhe teo bAhya chAritrane ja angIkAr kare chhe ane manamAn prasanna thaIne
tene mokShamArga samaje chhe. 122. jo koI samyagdraShTi jIv te mithyAtvIo sAthe shuddha
Atma-anubhavanI vArtA kare to te sAmbhaLIne teo kahe chhe ke A mokShamArga nathI.
123.
agnAnI ane gnAnIonI pariNatimAn bhed chhe (kavitta)
जिन्हके देहबुद्धि घट अंतर,
मुनि–मुद्रा धरि क्रिया प्रवांनहि।
ते हिय अंध बंधके करता,
परम तत्तकौ भेद न जानहि।।
जिन्हके हिए सुमतिकी कनिका,
बाहिज क्रिया भेष परमानहि।
_________________________________________________________________
द्रव्यलिङ्गममकारमीलितैर्द्रश्यते समयसार एव न।
द्रव्यलिङ्गमिह यत्किलान्यतो ज्ञानमेकमिदमेव हि स्वतः।। ५०।।

Page 304 of 444
PDF/HTML Page 331 of 471
single page version

background image
304 samayasAr nATak
ते समकिती मोख मारग मुख,
करि प्रस्थान भवस्थिति भानहि।। १२४।।
shabdArtha– dehabuddhi = sharIrane potAnun mAnavun. pramAnahi = satya mAnavun.
hiy = hRuday. paramatatta = AtmapadArtha. kanikA = kiraN. bhavasthiti = sansAranI
sthiti. bhAnahi = naShTa kare chhe.
artha– jemanA hRudayamAn sharIr upar ahambuddhi chhe, te munino vesh dhAraN
karIne bAhya chAritrane ja satya mAne chhe. te hRudayanA AndhaLA bandhanA kartA chhe,
Atma-padArthano marma jANatA nathI, ane je samyagdraShTi jIvonA hRudayamAn samyaggnAnanun
kiraN prakAshit thayun chhe, teo bAhyakriyA ane veShane potAnun nijasvarUp samajatA
nathI, teo mokShamArganI sanmukh gaman karIne bhavasthitine naShTa kare chhe. 124.
samayasArano sAr (savaiyA ekatrIsA)
आचारज कहैं जिन वचनकौ विसतार,
अगम अपार है कहैंगे हम कितनौ।
बहुत बोलिबेसौं न मकसूद चुप्प भली,
बोलिये सुवचन प्रयोजन है जितनौ।।
नानारूप जलपसौं नाना विकलप उठैं,
तातैं जेतौ कारज कथन भलौ तितनौ।
सुद्ध परमातमाकौ अनुभौ अभ्यास कीजै,
यहै मोख–पंथ परमारथ है इतनौ।। १२५।।
shabdArtha– visatAr (vistAr) = phelAvo. agam = athAh. makasUd =
iShTa. jalap = bakavAd. kAraj = kAm. paramArath (paramArtha) = param padArtha.
_________________________________________________________________
अलमलमतिजल्पैर्दुर्विकल्पैरनल्पै–
रयमहि परमार्थश्चेत्यतां नित्यमेकः।
स्वरसविसरपूर्णज्ञानविस्फूर्तिमात्रा–
न्न खलु समयसारादुत्तरं किञ्चिदस्ति।। ५१।।

Page 305 of 444
PDF/HTML Page 332 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 30p
artha– shrIguru kahe chhe ke jinavANIno vistAr vishAL ane aparampAr chhe,
ame kayAn sudhI kahIshun vadhAre bolavun amAre yogya nathI, tethI have maun thaI rahevun
sArun chhe, kAraN ke vachan eTalA ja bolavA joIe, jeTalAthI prayojan sadhAy.
anek prakArano bakavAd karavAthI anek vikalpa UThe chhe, tethI teTalun ja kathan karavun
barAbar chhe jeTalAnun kAm hoy. bas, shuddha paramAtmAnA anubhavano abhyAs karo,
e ja mokShamArga chhe ane eTalo ja paramArtha chhe. 12p.
vaLI–(doharA)
सुद्धातम अनुभौ क्रिया, सुद्ध ग्यान द्रिग दौर।
मुकति–पंथ साधन यहै,
वागजाल सब और।। १२६।।
shabdArtha– kriyA = chAritra. drig = darshan. vAgajAl = vachanono ADambar.
artha– shuddha AtmAno anubhav karavo te ja samyagdarshan-gnAn-chAritra chhe,
bAkI badho vachanano ADambar chhe. 126.
anubhav yogya shuddha AtmAnun svarUp. (doharA)
जगत चक्षु आनंदमय, ग्यान चेतनाभास।
निरविकलप सासुत सुथिर, कीजै अनुभौ तास।। १२७।।
अचल अखंडित ग्यानमय, पूरन वीत
ममत्व।
ग्यान गम्य बाधा रहित, सो है आतमतत्त्व।। १२८।।
artha– AtmapadArtha jagatanA sarva padArthone dekhavA mATe netra chhe, Anandamay
chhe, gnAn-chetanAthI prakAshit chhe, sankalpa-vikalpa rahit chhe, svayamsiddha chhe, avinAshI
_________________________________________________________________
इदमेंकं जगच्चक्षुरक्षयं याति पूर्णताम्।
विज्ञानघनमानन्दमयमध्यक्षतां
नयत्।। ५२।।
इतीदमात्मनस्तत्त्वं ज्ञानमात्रमवस्थितम्।
अखण्डमेकमचलं
स्वसंवेद्यमबाधितम्।। ५३।।
इति सर्वविशुद्धिज्ञानाधिकारः।। १०।।

Page 306 of 444
PDF/HTML Page 333 of 471
single page version

background image
306 samayasAr nATak
chhe, achaL chhe, akhanDit chhe, gnAnano pinD chhe, sukh Adi anant guNothI paripUrNa chhe,
vItarAg chhe, indriyothI agochar chhe, gnAnagochar chhe, janma-maraN athavA kShudhA-tRuShA
AdinI bAdhAthI rahit nirAbAdh chhe. AvA Atma-tattvano anubhav karo. 127.
128.
(doharA)
सर्व विसुद्धि द्वार यह, कह्यौ प्रगट सिवपंथ।
कुंदकुंद मुनिराज कृत, पूरन भयौ
गरंथ।। १२९।।
artha– sAkShAt mokShano mArga (evo) A sarvavishuddhi adhikAr kahyo ane
svAmI kundakundamuni rachit shAstra samApta thayun. 129.
granthakartAnun nAm ane granthano mahimA (chopAI)
कुंदकुंद मुनिराज प्रवीना।
तिन्ह यह ग्रंथ इहांलौं कीना।।
गाथा बद्ध सुप्राकृत वानी।
गुरुपरंपरा रीति बखानी।। १३०।।
भयौ गिरंथजगत विख्याता।
सुनत महा सुख पावहि ग्याता।।
जे नव रस जगमांहि बखानै।
ते सब समयसार रस सानै।। १३९।।
artha– AdhyAtmik vidyAmAn kushaL svAmI kundakunda munie A granth ahIn
sudhI rachyo chhe, ane te guru-paramparAnA kathan anusAr prAkRit bhAShAmAn gAthAbaddha
kathan karyun chhe. 130. A granth jagatprasiddha chhe, ene sAmbhaLI gnAnIo paramAnand
prApta kare chhe. lokomAn je navaras prasiddha chhe te badhA A samayasAranA rasamAn
samAyelA chhe. 131
_________________________________________________________________
1. ‘mAnai’ evo paN pATh chhe.

Page 307 of 444
PDF/HTML Page 334 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 307
vaLI–(doharA)
प्रगटरूप संसारमैं, नव रसनाटक होइ।
नवरस गर्भित ग्यानमय, विरला जानैं कोइ।। १३२।।
artha– sansAramAn prasiddha chhe ke nATak navaras sahit hoy chhe, paN gnAnamAn
navey ras garbhit chhe, e vAt koI viralA ja jANe chhe.
bhAvArtha– navarasomAn badhAno nAyak shAntaras chhe ane shAntaras gnAnamAn chhe.
132.
nav rasonA nAm (kavitta)
प्रथम सिंगार वीर दूजौ रस,
तीजौ रस करुना सुखदायक।
हास्य चतुर्थ रुद्र रस पंचम,
छट्ठम रस बीभच्छ विभायक।।
सप्तम भय अट्ठम रस अद्भुत,
नवमो शांत रसनिकौ नायक।
ए नव रस एई नव नाटक,
जो जहं मगन सोइ तिहि लायक।। १३३।।
artha– pahelo shRungAr, bIjo vIraras, trIjo sukhadAyak karuNAras, chotho
hAsya, pAnchamo raudra ras, chhaThTho ghRuNAspad bIbhatsa ras, sAtamo bhayAnak, AThamo
adbhut ane navamo sarva rasono shiratAj shAntaras chhe. A nav ras chhe. ane e
ja nATakarUp chhe. je, je rasamAn magna thAy tene te ja ruchikar lAge chhe. 133.
nav rasonA laukik sthAn (savaiyA ekatrIsA)
सोभामैं सिंगार बसै वीर पुरुषारथमैं,
कोमल हिएमैं करुना रस बखानिये।

Page 308 of 444
PDF/HTML Page 335 of 471
single page version

background image
308 samayasAr nATak
आनंदमैं हास्य रुंड मुंडमैं विराजै रुद्र,
बीभत्स तहां जहां गिलानी मन आनिये।।
चिंतामैं भयानक अथाहतामैं अदभुत,
मायाकी अरुचितामैं सांत रस मानिये।
एई नव रस भवरूप एई भावरूप,
इनिकौविलेछिन सुद्रिष्टि जागैं जानिये।। १३४।।
shabdArtha– runD-munD = raN-sangrAm. vilechhin = pRuthakkaraN.
artha– shobhAmAn shRungAr, puruShArthamAn vIr, komaL hRudayamAn karuNA, AnandamAn
hAsya, raN-sangrAmamAn raudra, glAnimAn bIbhatsa, shok maraNAdinI chintAmAn bhayAnak,
AshcharyamAn adbhut ane vairAgyamAn shAntarasano nivAs chhe. A nav ras laukik chhe
ane pAramArthik chhe, enun pRuthakkaraN gnAnadraShTino uday thatAn thAy chhe. 134.
nav rasonA pAramArthik sthAn (chhappA)
गुन विचार सिंगार, वीर उद्यम उदार रुख।
करुनासमरस रीति, हास हिरदै उछाह सुख।।
अष्ट करम दलमलन, रुद्रवरतै तिहि थानक।
तन विलेछ बीभच्छ, दुंद मुखदसा भयानक।।
अदभुत अनंत बल चिंतवन, सांत सहज वैराग धुव।
नव रस विलास परगास तब,
जब सुबोध घट प्रगट हुव।। १३५।।
shabdArtha– uchhAh = utsAh. dalamalan = naShTa karavun. vilechh = ashuchi.
artha– AtmAne gnAnaguNathI vibhUShit karavAno vichAr te shrRungAr ras chhe,
karma-nirjarAno udyam te vIraras chhe, potAnA ja jevA sarva jIvone samajavA te
karuNA ras chhe, manamAn Atma-anubhavano utsAh te hAsyaras chhe, ATh karmono

Page 309 of 444
PDF/HTML Page 336 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 309
nAsh karavo te raudra ras chhe, sharIranI ashuchino vichAr karavo te bIbhatsa ras chhe,
janma-maraN Adinun dukh chintavavun te bhayAnak ras chhe, AtmAnI anant shaktinun
chintavan karavun te adbhut ras chhe, draDh vairAgya dhAraN karavo te shAnt ras chhe. jyAre
hRudayamAn samyaggnAn pragaT thAy chhe tyAre A rIte navarasano vilAs prakAshit thAy
chhe. 13p.
(chopAI)
जब सुबोध घटमैं परगासै।
तब रस विरस विषमता नासै।।
नव रस लखै एक रस मांही।
तातैं विरस भाव मिटि जांही।। १३६।।
shabdArtha– subodh = samyaggnAn. viShamatA = bhed.
artha– jyAre hRudayamAn samyaggnAn pragaT thAy chhe, tyAre ras-virasano bhed
maTI jAy chhe. ek ja rasamAn nav ras dekhAy chhe, tethI virasabhAv naShTa thaIne ek
shAnt rasamAn ja AtmA vishrAm le chhe. 136.
(doharA)
सबरसगर्भित मूल रस, नाटक नाम गरंथ।
जाके सुनत प्रवांन जिय, समुझै पंथ कुपंथ।। १३७।।
shabdArtha– mUl ras = pradhAnaras. kupanth = mithyAmArga.
artha– A nATak samayasAr granth sarva rasothI garbhit AtmAnubhavarUp mUL
rasamay chhe, te sAmbhaLatA ja jIv sanmArga ane unmArgane samajI jAy chhe. 137.
(chopAI)
वरतै ग्रंथ जगत हित काजा।
प्रगटे अमृतचंद्र मुनिराजा।।
तब तिन्हि ग्रंथ जानि अति नीका।
रची बनाई संसकृत टीका।। १३८।।

Page 310 of 444
PDF/HTML Page 337 of 471
single page version

background image
310 samayasAr nATak
artha– A jagahitakArI granth prAkRit bhAShAmAn hato, amRutachandra svAmIe tene
atyant shreShTha jANIne enI sanskRit TIkA banAvI. 138.
(doharA)
सरब विसुद्धी द्वारलौं, आए करत बखान।
तब आचारज भगतिसौं, करै ग्रंथ गुन गान।। १३९।।
artha– amRutachandra svAmIe sarvavishuddhi dvAr sudhI A granthanun sanskRit bhAShAmAn
vyAkhyAn karyun chhe ane bhaktipUrvak guNAnuvAd gAyA chhe. 139.
dasamA adhikArano sAr
anantakALathI janma-maraNarUp sansAramAn nivAs karatAn A mohI jIve
pudgalonA samAgamathI kadI potAnA svarUpano AsvAd lIdho nathI; ane rAg-dveSh
Adi mithyAbhAvomAn tatpar rahyo. have sAvadhAn thaIne nijAtmaabhiruchirUp sumati
rAdhikA sAthe sambandh karavo ane parapadArthomAn ahambuddhirUp kumati kubjAthI virakta
thavun uchit chhe. sumati rAdhikA shetaranjanA khelADI samAn puruShArthane mukhya kare chhe
ane kumati kubjA chopATanA khelADInI jem ‘pAsA paDe so dAv’nI nItithI
bhAgyanun avalamban le chhe. A draShTAntathI spaShTa chhe ke nItithI potAnA buddhibaL ane
bAhya sAdhanono sangrah karIne udyogamAn tatpar thavAnI shikhAmaN ApavAmAn AvI
chhe. nasIbanI vAt chhe, karma jevo ras Apashe te thashe, bhAgyamAn nathI, ityAdi
bhAgyane rovun tene agnAnabhAv kahyo chhe, kAraN ke bhAgya AndhaLun chhe ane puruShArtha
dekhato chhe.
AtmA pUrvakarmarUp viShavRukShono kartA-bhoktA nathI, A jAtano vichAr draDh
rAkhavAthI ane shuddhAtmapadamAn masta rahevAthI te karma-samUh potAnI meLe naShTa thaI
jAy chhe. jo AndhaLo manuShya langaDA manuShyane potAnA khabhA upar laI le, to
AndhaLo langaDAnA gnAn ane langaDo AndhaLAnA paganI madadathI rasto pasAr karI
shake chhe. parantu AndhaLo ekalo ja rahe ane langaDo paN tenAthI judo rahe to, te
banne ichchhit kShetre pahonchI shakatA nathI ane vipatti upar vijay meLavI shakatA
nathI. e ja dashA gnAn ane chAritranI chhe. sAchun pUchho to, gnAn vinA chAritra
chAritra ja nathI, ane chAritra vinA gnAn gnAn ja nathI, kAraN

Page 311 of 444
PDF/HTML Page 338 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvAr 311
ke gnAn vinA padArthanun svarUp koN oLakhashe ane chAritra vinA svarUpamAn vishrAm
kevI rIte maLashe? tethI spaShTa chhe ke gnAn-vairAgyanI joDI chhe. kriyAnA phaLamAn lIn
thavAno jainamatamAn kAI mahimA nathI, tene “karanI hit haranI sadA, mukati vitaranI
nAnhi” kahyun chhe. tethI gnAnIo gnAnagochar ane gnAnasvarUp AtmAno ja anubhav
kare chhe.
yAd rahe ke gnAn AtmAno asAdhAraN guN chhe, jyAre te gneyanun grahaN kare
chhe arthAt jANe chhe, tyAre tenI pariNati gneyAkAr thAy chhe kAraN ke gnAn savikalpa
chhe, darshan samAn nirvikalpa nathI, arthAt gnAn gneyanA AkAr Adino vikalpa kare
chhe ke A nAnun chhe, A moTun chhe, vAnkun chhe, sIdhun chhe, Unchun chhe, nIchun chhe, goL chhe,
trikoN chhe, mIThun chhe, kaDavun chhe, sAdhak chhe, bAdhak chhe, hey chhe, upAdey chhe, ityAdi.
parantu gnAn gnAn ja rahe chhe, gneyanun gnAyak hovAthI athavA gneyAkAre pariNamavAthI
gneyarUp thatun nathI, parantu gnAnamAn gneyanI AkRuti pratibimbit thavAthI athavA temAn
AkAr Adino vikalpa thavAthI agnAnIo gnAnano doSh samaje chhe ane kahe chhe ke
jyAre A gnAnanI savikalpatA maTI jashe-arthAt AtmA shUnya jaD jevo thaI jashe,
tyAre gnAn nirdoSh thashe, parantu ‘vastubhAv miTai nahi kayonhI’nI nItithI temano
vichAr niShphaL chhe. ghaNunkharun jovAmAn Avyun chhe ke ApaNe kAI ne kAI chintavan karyA
ja karIe chhIe, tenAthI khedakhinna thayA karIe chhIe ane ichchhIe chhIe ke A
chintavan na thayA kare. e mATe ApaNo anubhav evo chhe ke chetayitA chetan to
chetato ja rahe chhe, chetato hato ane chetato raheshe, teno chetanA svabhAv maTI shakato
nathI. “tAtain khed karain saTh yonhI”nI nItithI khinnatA pratIt thAy chhe, mATe
chintavan, dharma-dhyAn ane mandakaShAyarUp thavun joIe. em karavAthI ghaNI shAnti maLe
chhe tathA svabhAvano svAd maLavAthI sAnsArik santAp satAvI shakatA nathI, tethI sadA
sAvadhAn rahIne iShTa-viyog, aniShTa-sanyog parigrah-sangrah Adine atyant gauN
karIne nirbhay, nirAkuL, nigam, nirbhed AtmAnA anubhavano abhyAs karavo
joIe.

Page 312 of 444
PDF/HTML Page 339 of 471
single page version

background image


syAdvAd dvAr
(11)
svAmI amRutachandra muninI pratignA (chopAI)
अदभुत ग्रंथ अध्यातम वानी।
समुझै कोऊ विरला ग्यानी।।
यामैं स्यादवाद अधिकारा।
ताकौ जो कीजै बिसतारा।। १।।
तो गरंथ अति सोभा पावै।
वह मंदिरयहु कलस कहावै।।
तब चित अमृत वचन गढि खोले।
अमृतचंद्र आचारज बोले।। २।।
shabdArtha– adbhut = athAh. biralA = koI koI. gaDhi = rachIne.
artha– A adhyAtma-kathanano gahan granth chhe. ene koI viralA manuShya ja
samajI shake chhe. jo emAn syAdvAd adhikAr vadhAravAmAn Ave to A granth atyant
sundar thaI jAy, arthAt jo kundakundasvAmI rachit granthanI rachanA mandiravat chhe, to tenA
upar syAdvAdanun kathan kaLash samAn sushobhit thashe. evo vichAr karIne amRut-
vachanonI rachanA karIne amRutachandra svAmI kahe chhe. 1.2.
vaLI–(doharA)
कुंदकुंद नाटक विषै, कह्योदरब अधिकार।
स्यादवाद नै साधिमैं, कहौं अवस्था द्वार।। ३।।
कहौं मुकति–पदकी कथा, कहौं मुकतिकौ पंथ।
जैसैं घृत
कारज जहां, तहां कारन दधि मंथ।। ४।।

Page 313 of 444
PDF/HTML Page 340 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 313
artha– svAmI kundakundAchArye nATak granthamAn jIv-ajIv dravyonun svarUp varNavyun
chhe, have hun syAdvAd, nay ane sAdhya-sAdhak adhikAr kahun chhun. 3. sAdhya-svarUp
mokShapad ane sAdhak-svarUp mokShamArganun kathan karun chhun, jevI rIte ghI-rUp padArthanI
prApti mATe dahIn valovavun te kAraN chhe. 4.
bhAvArtha– jevI rIte dadhimanthanarUp kAraN maLavAthI ghRut padArthanI prAptirUp
kArya siddha thAy chhe, tevI ja rIte mokShamArganun grahaN karavAthI mokShapadArthanI prApti
thAy chhe. mokShamArga kAraN chhe ane mokShapadArtha kArya chhe. kAraN vinA kAryanI siddhi
thatI nathI, tethI kAraNasvarUp mokShamArga ane kAryasvarUp mokSha bannenun varNan karavAmAn
Ave chhe.
(chopAI)
अमृतचंद्र बोले मृदुवानी।
स्यादवादकीसुनौ कहानी।।
कोऊ कहै जीव जग मांही।
कोऊ कहै जीव है नांही।। ५।।
(doharA)
एकरूप कोऊ कहै, कोऊ अगनित अंग।
छिनभंगुरकोऊकहै, कोऊ कहै अभंग।। ६।।
नै अनंत इहबिधि, कही मिलै न काहू कोइ।
जो सब नै साधन करै, स्यादवाद है सोई।। ७।।
shabdArtha– kahAnI = kathan. aganit ang = anek rUp. chhinabhangur =
anitya. abhang = nitya.
artha– amRutachandra svAmIe mRudu vachanomAn kahyun ke syAdvAdanun kathan sAmbhaLo;
koI kahe chhe ke sansAramAn jIv chhe, koI kahe chhe ke jIv nathI. pa. koI jIvane ekarUp
ane koI anekarUp kahe chhe, koI jIvane anitya ane koI nitya kahe chhe. 6. A
rIte anek nay chhe, koI koImAn maLatA nathI, paraspar viruddha chhe ane je sarva
nayone sAdhe chhe te syAdvAd chhe. 7.