Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 8-29 ; Agiyaarma adhikaarno saar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 24

 

Page 314 of 444
PDF/HTML Page 341 of 471
single page version

background image
314 samayasAr nATak
visheSha– koI jIv padArthane astisvarUp ane koI jIv padArthane
nAstisvarUp kahe chhe. advaitavAdI jIvane ek brahmarUp kahe chhe, naiyAyik jIvane
anekarUp kahe chhe, bauddhamatavALA jIvane anitya kahe chhe, sAnkhyamatavALA shAshvat
arthAt nitya kahe chhe. ane A sarva paraspar viruddha chhe, koI koIne maLatA nathI,
paN syAdvAdI sarva nayone aviruddha sAdhe chhe.
syAdvAd sansAr–sAgarathI tAranAr chhe (doharA)
स्यादवाद अधिकार अब, कहौं जैनकौमूल।
जाके जानत जगत जन, लहैं जगत–जल–कूल।। ८।।
shabdArtha– mUl = mukhya. jagat-jan = sansAranA manuShya. kUl = kinAro.
artha– jainamatano mUL siddhAnt ‘syAdvAd adhikAr’ kahun chhun, jenun gnAn
thavAthI jagatanA manuShya sansAr-sAgarathI pAr thAy chhe. 8.
nay samUh viShe shiShyanI shankA ane gurunun samAdhAn (savaiyA ekatrIsA)
शिष्य कहै स्वामी जीव स्वाधीन कि पराधीन,
जीव एक है किधौं अनेक मानि लीजिए।
जीव है सदीव किधौं नांही है जगत मांहि,
जीव अविनश्वर कि नश्वर कहीजिए।।
सतगुरु कहै जीव है सदीव निजाधीन,
एक अविनश्वर दरव–द्रिष्टि दीजिए।
जीव पराधीन छिनभंगुर अनेक रूप,
नांही जहां तहां परजै प्रवांनकीजिए।। ९।।
_________________________________________________________________
अत्र स्याद्वादशुद्धयर्थं वस्तुतत्त्वव्यवस्थितिः।
उपायोपेयभावश्च
मनाग्भूयोऽपि चिंत्यते।। १।।
ब्राह्यार्थैः परिपीतमुज्झितनिजप्रव्यक्तिरिक्तीभवद्
विश्रान्तं पररूप एव परितो ज्ञानं पशोः सीदति।
यत्तत्तत्तदिह स्वरूपत इति स्याद्वादिनस्तत्पुन–
र्दूरोन्मग्नघनस्वभावभरतः पूर्णं समुन्मज्जति।। २।।

Page 315 of 444
PDF/HTML Page 342 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 31p
shabdArtha– avinashvar = nitya. nashvar = anitya. nijAdhIn = potAne
AdhIn. parAdhIn = bIjAne AdhIn. nAnhI =naShTa thanAr.
artha– shiShya pUchhe chhe ke he svAmI! jagatamAn jIv svAdhIn chhe ke parAdhIn?
jIv ek chhe athavA anek? jIv sadAkAL chhe athavA koIvAr jagatamAn nathI
raheto? jIv avinAshI chhe athavA nAshavAn chhe? shrIguru kahe chhe ke dravyadraShTithI
juo to jIv sadAkAL chhe, svAdhIn chhe, ek chhe ane avinAshI chhe. paryAyadraShTie
parAdhIn, kShaNabhangur, anekarUp ane nAshavAn chhe, tethI jyAn je apekShAe kahevAmAn
Avyun hoy tene pramAN karavun joIe.
visheSha– jyAre jIvanI karmarahit shuddha avasthA upar draShTi mUkavAmAn Ave chhe,
tyAre te svAdhIn chhe, jyAre tenI karmAdhIn dashA upar dhyAn ApavAmAn Ave chhe,
tyAre te parAdhIn chhe. lakShaNanI draShTie sarva jIvadravya ek chhe, sankhyAnI draShTie
anek chhe. jIv hato, jIv chhe, jIv raheshe, e draShTie jIv sadAkAL chhe, jIv ek
gatimAnthI bIjI gatimAn jAy chhe, tethI ek gatimAn sadAkAL nathI. jIv padArtha kadI
naShTa thaI jato nathI, tethI te avinAshI chhe, kShaNe-kShaNe pariNaman kare chhe tethI te
anitya chhe. 9.
padArtha sva–chatuShTayanI apekShAe astitvarUp ane par–chatuShTayanI apekShAe nAstirUp chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
दर्व खेत काल भाव च्यारौं भेद वस्तुहीमैं,
अपने चतुष्क वस्तुअस्तिरूप मानियै।
परके चतुष्क वस्तु नासति नियत अंग,
ताकौ भेद दर्व–परजाइ मध्य जानियै।।
दरब तौ वस्तु खेत सत्ताभूमि काल चाल,
स्वभाव सहज मूल सकति बखानियै।
याही भांति पर विकलप बुद्धि कलपना,
विवहारद्रिष्टि अंस भेद परवांनियै।। १०।।

Page 316 of 444
PDF/HTML Page 343 of 471
single page version

background image
316 samayasAr nATak
shabdArtha– chatuShka = chAr-dravya-kShetra-kAL-bhAv. asti = chhe. nAsati =
nathI. niyat = nishchay. parajAI = avasthA. sattAbhUmi = kShetrAvagAh.
artha– dravya, kShetra, kAL, bhAv e chAre vastumAn ja chhe, tethI potAnA chatuShka
arthAt svadravya, svakShetra svakAL ane svabhAvanI apekShAe vastu astirUp chhe ane
parachatuShka arthAt paradravya, parakShetra, parakAL ane parabhAvanI apekShAe vastu
nAstirUp chhe. A rIte nishchayathI dravya asti-nAstirUp chhe. temanA bhed dravya ane
paryAyamAn jANI shakAy chhe. vastune dravya, sattAbhUmine kShetra, vastunA pariNamanane kAL
ane vastunA mUL svabhAvane bhAv kahe chhe. A rIte buddhithI svachatuShTay ane
parachatuShTayanI kalpanA karavI te vyavahAranayano bhed chhe.
visheSha– guN-paryAyonA samUhane vastu kahe chhe, enun ja nAm dravya chhe. padArtha
AkAshamAn je pradeshone rokIne rahe chhe athavA je pradeshomAn padArtha rahe chhe, te
sattAbhUmine kShetra kahe chhe. padArthanA pariNaman arthAt paryAyathI paryAyAntar thavun tene
kAL kahe chhe. ane padArthanA nijasvabhAvane bhAv kahe chhe. A ja dravya, kShetra, kAL,
bhAv padArthanun chatuShka athavA chatuShTay kahevAy chhe. A padArthanun chatuShTay sadA padArthamAn
ja rahe chhe, tenAthI bhinna thatun nathI. jem ke-ghaTamAn sparsha, ras athavA rukSha, kaThor,
rakta Adi guNaparyAyono samudAy dravya chhe, je AkAshanA pradeshomAn ghaT sthit chhe
athavA ghaTanA pradesho tenun kShetra chhe, ghaTanA guN-paryAyonun parivartan teno kAL chhe,
ghaTanI jaLadhAraNanI shakti teno bhAv chhe. evI ja rIte paT paN ek padArtha chhe,
ghaTanI jem paTamAn paN dravya, kShetra, kAL, bhAv chhe. ghaTanA dravya, kShetra, kAL, bhAv
ghaTamAn chhe. paTamAn nathI; tethI ghaT potAnA dravya, kShetra, kAL, bhAvathI astirUp chhe
ane paTanA dravya, kShetra, kAL, bhAvathI nAstirUp chhe. evI ja rIte paTanA dravya, kShetra,
kAL, bhAvathI astirUp chhe, paTanA dravya, kShetra, kAL, bhAv ghaTamAn nathI, tethI paT,
ghaTanA dravya, kShetra, kAL, bhAvathI nAstirUp chhe. 10.
syAdvAdanA sAt bhang (doharA)
है नांही नांहीसु है, है है नांही नांहि।
यह सरवंगी नय धनी, सब मानै सबमांहि।। ११।।

Page 317 of 444
PDF/HTML Page 344 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 317
shabdArtha– hai = chhe. nAnhi = nathI. hai nAnhI = chhe-nathI. nAnhI su hai =
avaktavya.
artha– asti, nAsti, asti-nAsti, avaktavya, asti-avaktavya,
nAsti-avaktavya ane asti-nAsti avaktavya, AvI rIte sAt bhang thAy chhe.
ene sarvAng nayanA svAmI syAdvAd sarva vastumAn mAne chhe.
visheSha– svadravya, svakShetra, svakAL ane svabhAv A potAnA chatuShTayanI
apekShAe to dravya astisvarUp chhe arthAt potA samAn chhe. paradravya, parakShetra,
parakAL ane parabhAv A parachatuShTayanI apekShAe dravya nAstisvarUp chhe arthAt
parasamAn nathI. uparyukta svachatuShTay parachatuShTayanI apekShAe kramathI traNe kALe
potAnA bhAvothI asti-nAstisvarUp chhe arthAt potA samAn chhe-par samAn nathI.
ane svachatuShTayanI apekShAe dravya ek ja kALe vachanagochar nathI, A kAraNe
avaktavya chhe arthAt kahevAmAn AvI shakatun nathI. ane te ja svachatuShTayanI
apekShAe ane ek ja kALe sva-par chatuShTayanI apekShAe dravya astisvarUp chhe to
paN avaktavya chhe ane tej dravya parachatuShTayanI apekShAe ane ekaj kALe svapar
chatuShTayanA apekShAe nAstisvarUp chhe topaN kahI shakAtun nathI. ane te ja dravya
svachatuShTayanI apekShAe ane parachatuShTayanI apekShAe ane ek ja kALe
svaparachatuShTayanI apekShAe Asti-nAstisvarUp chhe, topaN avaktavya chhe. jemake-
ek ja puruSh putranI apekShAe pitA kahevAy chhe ane te ja puruSh potAnA pitAnI
apekShAe putra kahevAy chhe. te ja puruSh mAmAnI apekShAe bhANej kahevAy chhe ane
bhANejanI apekShAe mAmA kahevAy chhe, strInI apekShAe pati kahevAy chhe, bahenanI
apekShAe bhAI kahevAy chhe tathA te ja puruSh potAnA verInI apekShAe shatru kahevAy
chhe ane iShTanI apekShAe mitra paN kahevAy chhe. ityAdi anek sambandhothI ek ja
puruSh kathanchit anek prakAre kahevAmAn Ave chhe, tevI ja rIte ek dravya sAt bhang
dvArA sAdhavAmAn Ave chhe. A sAt bhangonun visheSh svarUp saptabhangItarangiNI Adi
anya jainashAstromAnthI samajavun joIe. 11.
ekAntavAdIonA chaud nay–bhed (savaiyA ekatrIsA)
ग्यानकौ कारन ज्ञेय आतमा त्रिलोकमय,
ज्ञेयसौं अनेक ग्यान मेल ज्ञेय छांही है।

Page 318 of 444
PDF/HTML Page 345 of 471
single page version

background image
318 samayasAr nATak
जौलौं ज्ञेय तौलौं ग्यान सर्व दर्वमैं विग्यान,
ज्ञेय क्षेत्र मान ग्यान जीव वस्तु नांही है।।
देह नसै जीव नसै देह उपजत लसै,
आतमा अचेतना है सत्ता अंस मांही है।
जीव छिनभंगुर अग्यायक सहजरूपी ग्यान,
ऐसी ऐसी एकान्त अवस्था मूढ पांही है।। १२।।
artha– (1) gney, (2) trailokayamay, (3) anek gnAn, (4) gneyanun
pratibimb, (pa) gney kAL, (6) dravyamay gnAn, (7) kShetrayut gnAn, (8) jIv
nAsti, (9) jIv vinAsh, (10) jIv utpAd, (11) AtmA achetan, (12)
sattA ansh, (13) kShaNabhangur ane (14) agnAyak. AvI rIte chaud nay chhe. je
koI ek nayanun grahaN kare ane bAkInAne chhoDe, te ekAntI mithyAdraShTi chhe.
(1) gney-ek pakSha e chhe ke gnAn mATe gney kAraN chhe.
(2) trailokay pramAN-ek pakSha e chhe ke AtmA traN lok barAbar chhe.
(3) anek gnAn-ek pakSha e chhe ke gneyamAn anekatA hovAthI gnAn paN anek chhe.
(4) gneyanun pratibimb-ek pakSha e chhe ke gnAnamAn gney pratibimbit thAy chhe.
(pa) gney kAL-ek pakSha e chhe ke jyAn sudhI gney chhe tyAn sudhI gnAn chhe gneyano
nAsh thavAthI gnAnano paN nAsh chhe.
(6) dravyamay gnAn-ek pakSha e chhe ke sarva dravya brahmathI abhinna chhe, tethI badhA
padArtho gnAnarUp chhe.
(7) kShetrayut gnAn-ek pakSha e chhe ke gneyanA kShetra barAbar gnAn chhe enAthI bahAr
nathI.
_________________________________________________________________
1. ‘सुरूपी ज्ञान’ evo paN pATh chhe.

Page 319 of 444
PDF/HTML Page 346 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 319
(8) jIv nAsti-ek pakSha e chhe ke jIv padArthanun astitva ja nathI.
(9) jIv vinAsh-ek pakSha e chhe ke dehano nAsh thatAn ja jIvano nAsh thaI jAy
chhe.
(10) jIv utpAd-ek pakSha e chhe ke sharIranI utpatti thatAn ja jIvanI utpatti
thAy chhe.
(11) AtmA achetan-ek pakSha e chhe ke AtmA achetan chhe, kemake gnAn achetan
chhe.
(12) sattA ansh-ek pakSha e chhe ke AtmA sattAno ansh chhe.
(13) kShaNabhangur-ek pakSha e chhe ke jIvanun sadA pariNaman thAy chhe, tethI kShaNabhangur
chhe.
(14) agnAyak-ek pakSha e chhe ke gnAnamAn jANavAnI shakti nathI, tethI agnAyak
chhe. 14.
pratham pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ मूढ़ कहै जैसैं प्रथम सवांरी भींति,
पाछैं ताकै ऊपर सुचित्र आछयौ लेखिए।
तैसैं मूल कारन प्रगट घट पट जैसौ,
तैसौ तहां ग्यानरूपकारज विसेखिए।।
ग्यानी कहै जैसी वस्तु तैसौ ही सुभाव ताकौ,
तातैं ग्यान ज्ञेयभिन्न भिन्न पद पेखिए।
कारन कारज दोऊ एकहीमैं निहचै पै,
तेरौ मत साचौ विवहारद्रष्टि देखिए।। १३।।
shabdArtha– bhInti = dIvAl. Achhayau = uttam. mUl kAran = mukhya kAraN.
kAraj = kArya. nihachai = nishchayanayathI.

Page 320 of 444
PDF/HTML Page 347 of 471
single page version

background image
320 samayasAr nATak
artha– koI agnAnI (mImAnsak) Adi kahe chhe ke pahelAn dIvAl sAph karIne
pachhI tenA upar chitrakAm karavAthI chitra sArun thAy chhe ane jo dIvAl kharAb hoy
to chitra paN kharAb ughaDe chhe; tevI ja rIte gnAnanA mUL kAraN ghaT-paT Adi gney
jevA hoy chhe tevun gnAnarUp kArya thAy chhe, tethI spaShTa chhe ke gnAnanun kAraN gney chhe
ane syAdvAdI gnAnI sambodhan kare chhe ke je jevo padArtha hoy chhe, tevo ja teno
svabhAv hoy chhe, tethI gnAn ane gney bhinna bhinna padArtha chhe. nishchayanayathI kAraN
ane kArya banne ek ja padArthamAn chhe, tethI tArun je mantavya chhe te vyavahAranayathI
satya chhe. 13.
bIjA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ मिथ्यामती लोकालोक व्यापि ग्यान मानि,
समुझै त्रिलोक पिंड आतम दरब है।
याहीतें सुछंद भयौ डोलै मुखहू न बोलै,
कहै या जगतमैं हमारोई परब है।।
तासौं ग्याता कहै जीव जगतसौं भिन्न पै,
जगतकौ विकासी तौही याहीतें गरब है।
जो वस्तु सो वस्तु पररूपसौं निराली सदा,
निहचै प्रमान स्यादवादमैं सरब है।। १४।।
shabdArtha– lok = jyAn chha dravyo prApta thAy. alok = lokathI bahAranun
kShetra. suchhand = svatantra. garab = abhimAn.
artha– koI agnAnI (naiyAyik Adi) gnAnane lokAlok vyApI jANIne
_________________________________________________________________
विश्वं ज्ञानमिति प्रतर्क्य सकलं द्रष्ट्वा स्वतत्त्वाशया
भूत्वा विश्वमयः पशुः पशुरिव स्वच्छन्दमाचेष्टते।
यत्तत्तत्पररूपतो न तदिति स्याद्वाददर्शी पुन–
र्विश्वाद् भिन्नमविश्वविश्वघटितं तस्य स्वतत्त्वं स्पृशेत्।। ३।।

Page 321 of 444
PDF/HTML Page 348 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 321
Atma-padArthane trailokay-pramAN samajI beThA chhe, tethI potAne sarvavyApI samajIne
svatantra varte chhe; ane abhimAnamAn masta thaIne bIjAne mUrkha samaje chhe, koInI sAthe
vAt paN karatA nathI ane kahe chhe ke sansAramAn amAro ja siddhAnt sAcho chhe. temane
syAdvAdI kahe chhe ke jIv jagatathI judo chhe, parantu tenun gnAn traN lokamAn prasArit
thAy chhe tethI tane ishvarapaNAnun abhimAn chhe, parantu padArtha potAnA sivAy anya
padArthothI sadA nirALo rahe chhe, tethI nishchayanayathI syAdvAdamAn sarva garbhit chhe. 14.
tRutIyA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ पसु ग्यानकी अनंत विचित्राई देखै,
ज्ञेयके अकार नानारूप विसतरयौ है।
ताहीको विचारि कहै ग्यानकी अनेक सत्ता,
गहिकै एकंत पच्छ लोकनिसौं लरयौ है।।
ताकौ भ्रम भंजिवेकौ ग्यानवंत कहै ग्यान,
अगम अगाध निराबाध रस भरयौ है।
ज्ञायक सुभाइ परजायसौं अनेक भयौ,
जद्यपि तथापि एकतासौं नहिं टरयौ है।। १५।।
shabdArtha– pasu = mUrkha. visatarayau = phelAyo. larayau = jhagaDe chhe. bhanjivekau
= naShTa karavA mATe.
artha– anant gneyanA AkArarUp pariNaman karavAthI gnAnamAn anek
vichitratAo dekhAy chhe, teno vichAr karIne koI koI pashuvat agnAnI kahe chhe
_________________________________________________________________
बाह्यार्थग्रहणस्वभावभरतो विष्वग्विचित्रोल्लसद्–
ज्ञेयाकारविशीर्णशक्तिरभितस्त्रुटयन्पशुर्नश्यति।
एकद्रव्यतया सदा व्युदितया भेदभ्रमं ध्वंसय–
न्नेकं ज्ञानमबाधितानुभवनं पश्यत्यनेकान्तवित्।। ४।।

Page 322 of 444
PDF/HTML Page 349 of 471
single page version

background image
322 samayasAr nATak
ke gnAn anek chhe ane eno ekAnt pakSha grahaN karIne loko sAthe jhagaDe chhe. temanun
agnAn dUr karavA mATe syAdvAdI gnAnI kahe chhe ke gnAn agamya, gambhIr ane
nirAbAdh rasathI paripUrNa chhe. teno gnAyak svabhAv chhe, te joke paryAyadraShTithI anek
chhe, topaN dravyadraShTithI ek ja chhe. 1p.
chaturthapakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ कुधी कहै ग्यान मांहि ज्ञेयकौ अकार,
प्रतिभासि रह्यौ है कलंक ताहि धोइयै।
जब ध्यान जलसौं पखारिकै धवल कीजै,
तब निराकार सुद्ध ग्यानमय होइयै।।
तासौं स्यादवादी कहै ग्यानकौ सुभाउ यहै,
ज्ञेयकौ अकार वस्तु मांहि कहां खोइयै।
जैसे नानारूप प्रतिबिंबकी झलक दीखै,
जद्यपि तथापि आरसी विमल जोइयै।। १६।।
shabdArtha– kudhI = mUrkha. pratibhAsi = jhaLakavun. kalank = doSh. pakhArikai =
dhoIne. dhaval = ujjvaL. ArasI = darpaN. joIyai = dekhIe.
artha– koI agnAnI kahe chhe ke gnAnamAn gneyano AkAr jhaLake chhe, e gnAnano
doSh chhe. jyAre dhyAnarUp jaLathI gnAnano A doSh dhoIne sAph karavAmAn Ave tyAre
shuddha gnAn nirAkAr thAy chhe. tene syAdvAdI gnAnI kahe chhe ke gnAnano evo ja
svabhAv chhe, gneyano AkAr je gnAnamAn jhaLake chhe, te kayAn kADhI mukAy? jevI rIte
darpaNamAn joke anek padArtho pratibimbint thAy chhe, topaN darpaN jemanun tem
_________________________________________________________________
ज्ञेयाकारकलङ्कमेचकचिति प्रक्षालनं कल्पय–
न्नेकाकारचिकीर्षया स्फुटमपि ज्ञानं पशुर्नेच्छति।
वैचिक्र्यऽप्यविचित्रतामुपगतं ज्ञानं स्वतः क्षालितं
पर्यायैस्तदनेकतां परिमृशन्पश्यत्यनेकान्तवित्।। ५।।

Page 323 of 444
PDF/HTML Page 350 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 323
svachchha ja bI rahe chhe, temAn kAI paN vikAr thato nathI. 16.
pancham pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ अज्ञ कहै ज्ञेयाकार ग्यान परिनाम,
जौलौं विद्यमान तौलौं ग्यान परगट है।
ज्ञेयके विनास होत ग्यानकौ विनास होइ,
ऐसी वाकै हिरदै मिथ्यातकी अलट है।।
तासौं समकितवं कहै अनुभौ कहानि,
पर्जय प्रवांन ग्यान नानाकार नट है।
निरविकलप अविनस्वर दरबरूप,
ग्यान ज्ञेय वस्तुसौंअव्यापक अघट है।। १७।।
shabdArtha– agna = agnAnI. vidyamAn = maujUd. kahAni = kathA. parjay
pravAnn = paryAy jevaDun. nAnAkAr = anek AkRuti. avyApak = ekamek nahi
thanAr. aghaT = ghaTatI nathI arthAt besatI nathI.
artha– koI koI agnAnI kahe chhe ke gnAnanun pariNaman gneyanA AkAre thAy
chhe, jyAn sudhI gney vidyamAn rahe chhe tyAn sudhI gnAn pragaT rahe chhe ane gneyano
vinAsh thatAn ja gnAn naShTa thaI jAy chhe, A rIte tenA hRudayamAn mithyAtvano durAgrah
chhe. tethI bhedavignAnI anubhavanI vAt kahe chhe ke jevI rIte ek naT anek svAng
banAve chhe, tevI ja rIte ek ja gnAn paryAyo-anusAr anekarUp dhAraN kare chhe.
vAstavamAn gnAn nirvikalpa ane nitya padArtha chhe, te gneyamAn pravesh nathI karatun, tethI
gnAn ane gneyanI ekatA ghaTatI nathI. 17.
_________________________________________________________________
प्रत्यक्षालिखितस्फुटस्थिरपरद्रव्यास्तितावञ्चितः
स्वद्रव्यानवलोकनेन परितः शून्यः पशुर्नश्यति।
स्वद्रव्यास्तितया निरूप्य निपुणं सद्यः समुन्मज्जता
स्याद्वादी तु विशुद्धबोधमहसा पूर्णो भवन् जीवति।। ६।।

Page 324 of 444
PDF/HTML Page 351 of 471
single page version

background image
324 samayasAr nATak
chhaThThA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ मंद कहै धर्म अधर्म आकास काल,
पुदगल जीव सब मेरो रूप जगमैं।
जानै न मरम निज मानै आपा पर वस्तु,
बांधै द्रिढ़ करम धरम खोवैडगमैं।।
समकिती जीव सुद्ध अनुभौ अभ्यासै तातैं,
परकौ ममत्व त्याग करेपग पगमैं।
अपने सुभावमैं मगन रहै आठौं जाम,
धारावाही पंथक कहावै मोख मगमैं।। १८।।
shabdArtha– driDh = pAkA. dharam = padArthano nijasvabhAv. Dag = kadam. jAm
= prahar. AThaun jAm = hammeshAn. panthak = musAphar.
artha– koI brahma advaitavAdI mUrkha kahe chhe ke dharma-adharma-AkAsh-kAL-
pudgal ane jIv A sarva jagat ja mArun svarUp chhe, arthAt sarva dravyamay brahma chhe,
teo potAnun nijasvarUp jANatA nathI ane parapadArthone nij-AtmA mAne chhe, tethI
teo samaye samaye karmono draDh bandhan karIne potAnun svarUp malin kare chhe. paN
samyaggnAnI jIv shuddha Atma-anubhav kare chhe, tethI kShaNe-kShaNe par padArthomAnthI
mamatva dUr kare chhe ane mokShamArganA dhArApravAhI pathik kahevAy chhe. 18.
sAtamA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ सठ कहै जेतौ ज्ञेयरूप परवांन,
तेतौ ग्यान तातैं कहूं अधिक न और है।
_________________________________________________________________
सर्वद्रव्यमयं प्रपद्य पुरुषं दुर्वासनावासितः
स्वद्रव्यभ्रमतःपशुः किल परद्रव्येषु विश्राम्यति।
स्याद्वादी तु समस्तवस्तुषु परद्रव्यात्मना नास्तितां
जानन्निर्मलशुद्धबोधमहिमा स्वद्रव्यमेवाश्रयेत्।। ७।।
भिन्नक्षेत्रनिषण्णबोध्यनियतव्यापारनिष्ठः सदा
सीदत्येव बहिः पतन्तमभितः पश्यन्पुमांसं पशुः।
स्वक्षेत्रास्तितया निरुद्धरभसःस्याद्वादवेदी पुन–
स्तिष्ठत्यात्मनिखातबोध्यनियतव्यापारशक्तिर्भवन्।। ८।।

Page 325 of 444
PDF/HTML Page 352 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 32p
तिहूं काल परक्षेत्रव्यापी परनयौ मानै,
आपा न पिछानै ऐसी मिथ्याद्रग दौरहै।।
जैनमती कहै जीव सत्ता परवांन ग्यान,
ज्ञेयसौं अव्यापक जगत सिरमौर है।
ग्यानकी प्रभामैं प्रतिबिंबित विविध ज्ञेय,
जदपि तथापि थिति न्यारी न्यारी ठौर है।। १९।।
shabdArtha– daur = bhaTakavun. siramaur = pradhAn. thiti = sthiti.
artha– koI mUrkha kahe chhe ke jeTalun nAnun athavA moTun gneyanun svarUp hoy chhe,
teTalun ja gnAn hoy chhe, tenAthI vadhatun-ochhun nathI hotun, A rIte teo sadaiv gnAnane
parakShetra vyApI ane gney sAthe tanmay mAne chhe, tethI kahevun joIe ke teo AtmAnun
svarUp samajI shakayA nathI, mithyAtvanI evI ja gati chhe. temane syAdvAdI jainI kahe
chhe ke gnAn AtmasattA barAbar chhe, te ghaT-paTAdi gney sAthe tanmay thatun nathI, gnAn
jagatano chUDAmaNi chhe, tenI prabhAmAn joke anek gney pratibimbit thAy chhe topaN
bannenI sattAbhUmi judI judI chhe. 19.
AThamA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ सुंनवादी कहै ज्ञेयके विनास होत,
ग्यानकौ विनास होइ कहौ कैसे जीजिये।
तातैं जीवतव्यताकी थिरता निमित्त सब,
ज्ञेयाकार परिनामनिकौ नास कीजिये।।
सत्यवादी कहै भैया हूजे नांहि खेद खिन्न,
ज्ञेयसौ विरचि ग्यान भिन्नमानि लीजिये।
_________________________________________________________________
स्वक्षेत्रस्थितये पृथग्विघपरक्षेत्रस्थितार्थोज्झनात्
तुच्छीभूय पशुः प्रणश्यति चिदाकारान् सहार्थैर्वमन्।।
स्याद्वादी तु वसन् स्वधामनि परक्षेत्रे विदन्नास्तितां
त्यक्तार्थोऽपि न तुच्छतामनुभवत्याकारकर्षी परान्।। ९।।

Page 326 of 444
PDF/HTML Page 353 of 471
single page version

background image
326 samayasAr nATak
ग्यानकी सकती साधि अनुभौ दसा अराधि,
करमकौं त्यागिकै परम रस पीजिये।। २०।।
shabdArtha– jIjiye = jIvavun? khedakhinna = dukhI. virachi = virakta thaIne.
arAdhi = ArAdhanA karIne. satyavAdI = padArthanA yathArtha svarUpanun kathan karanAr.
artha– koI koI shUnyavAdI arthAt nAstik kahe chhe, gneyano nAsh thavAthI
gnAnano nAsh sambhav chhe ane gnAn jIvanun svarUp chhe, tethI gnAnano nAsh thavAthI
jIvano nAsh thAy te spaShTa chhe, to pachhI evI dashAmAn kevI rIte jIvan rahI shake?
mATe jIvanI nityatA mATe gnAnamAn gneyAkAr pariNamanano abhAv mAnavo joIe.
tyAn satyavAdI gnAnI kahe chhe ke bhAI! tame vyAkuL na thAv, gneyathI udAsIn thaIne
gnAnane tenAthI bhinna mAno, tathA gnAnanI gnAyakashakti siddha karIne anubhavano
abhyAs karo ane karmabandhanathI mukta thaIne paramAnandamay amRutarasanun pAn karo.
20.
navamA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ क्रूर कहै काया जीव दोऊ एक पिंड,
जब देह नसैगी तबहीजीव मरैगौ।
छायाकौसौ छल किधौं मायाकौसौ परपंच,
कायामैं समाइ फिरि कायाकौ न धरैगौ।।
सुधी कहै देहसौं अव्यापक सदीव जीव,
समै पाइ परकौ ममत्व परिहरैगौ।
अपने सुभाई आइ धारना धरामैं धाइ,
आपमैं मगन ह्वैकैआप सुद्ध करैगौ।। २१।।
_________________________________________________________________
पूर्वालम्बितबोध्यनाशसमये ज्ञानस्य नाशं विदन्,
सीदत्येव न किञ्चनापि कलयन्नत्यन्ततुच्छः पशुः।
अस्तित्वं निजकालतोऽस्य कलयन् स्याद्वादवेदी पुनः
पूर्णस्तिष्ठति बाह्यवस्तुषु मुहुर्भूत्वा विनश्यत्स्वपि।। १०।।

Page 327 of 444
PDF/HTML Page 354 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 327
shabdArtha– krUr = mUrkha. parapanch = ThagAI. sudhI = samyaggnAnI. pariharaigau =
chhoDashe. dharA = dharatI.
artha– koI koI mUrkha chArvAk kahe chhe ke sharIr ane jIv banneno ek pinD
chhe, eTale jyAre sharIr nAsh pAmashe tyAre jIv paN nAsh pAmI jashe; jevI rIte
vRukShano nAsh thavAthI chhAyAno nAsh thaI jAy chhe, tevI ja rIte sharIrano nAsh
thavAthI jIvano paN nAsh thaI jashe. A indrajALiyAnI mAyA samAn kautuk thaI
rahyun chhe, jIvAtmA dIpakanI jyotanA prakAsh samAn sharIramAn samAI jashe. pachhI sharIr
dhAraN nahIn kare. A bAbatamAn samyaggnAnI kahe chhe ke jIv padArtha sharIrathI sadaiv
bhinna chhe, te kALalabdhi pAmIne parapadArtho pratye mamatva chhoDashe ane potAnA
svarUpane prApta thaIne nijAtmabhUmimAn vishrAm karIne temAn ja lIn thaIne potAne
pote ja shuddha karashe. 21.
vaLI–(doharA)
ज्यौं तन कंचुक त्यागसौं, विनसै नांहि भुजंग।
त्यौं सरीरके नासतैं, अलख अखंडित
अंग।। २२।।
shabdArtha– kanchuk = kAnchaLI. bhujang = sAp. akhanDit = avinAshI.
artha– jevI rIte kAnchaLIno tyAg karavAthI sAp nAsh pAmato nathI, tevI ja
rIte sharIrano nAsh thavAthI jIv padArtha nAsh pAmato nathI. 22.
dasamA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ दुरबुद्धी कहै पहले न हुतौ जीव,
देह उपजत अब उपज्यौ है आइकै।
_________________________________________________________________
अर्थालम्बनकाल एव कलयन् ज्ञानस्य सत्त्वं बहि–
र्ज्ञेयालम्बनलालसेन मनसा भ्राम्यन् पशुर्नश्यति।
नास्तित्वं परकालतोऽस्य कलयन् स्याद्वादवेदी पुन–
स्तिष्ठत्यात्मनिखातनित्यसहजज्ञानैकपुञ्जीभवन्।। ११।।

Page 328 of 444
PDF/HTML Page 355 of 471
single page version

background image
328 samayasAr nATak
जौलौं देह तौलौं देहधारी फिर देह नसै,
रहैगौ अलख जोति जोतिमें समाइकै।।
सदबुद्धि कहै जीव अनादिकौ देहधारी,
जब ग्यानी होइगौ कबहूं काल पाइकै।
तबहीसौं पर तजि अपनौ सरूप भजि,
पावैगौ परमपद करम नसाइकै।। २३।।
artha– koI koI mUrkha kahe chhe ke pahelAn jIv na hato, pRithvI, jaL, agni,
vAyu ane AkAsh-A pAnch tattvamay sharIr utpanna thatAn gnAnashaktirUp jIv upaje
chhe, jyAn sudhI sharIr rahe chhe tyAn sudhI jIv rahe chhe ane sharIrano nAsh thatAn
jIvAtmAno prakAsh prakAshamAn samAI jAy chhe. A viShayamAn samyaggnAnI kahe chhe ke
jIv padArthe anAdikALathI deh dhAraN karel chhe, jIv navo upajato nathI ane na
dehano nAsh thavAthI te nAsh pAme chhe. koIvAr avasar pAmIne jyAre shuddha gnAn
prApta karashe, tyAre parapadArthomAn ahambuddhi chhoDIne AtmasvarUpanun grahaN karashe ane
ATh karmono nAsh karIne nirvANapad pAmashe. 23.
agiyAramA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ पक्षपाती जीव कहै ज्ञेयकै अकार,
परिनयौ ग्यान तातैं चेतना असत है।
ज्ञेयके नसत चेतनाकौ नास ता कारन,
आतमा अचेतन त्रिकाल मेरे मत है।।
पंडित कहत ग्यान सहज अखंडित है,
ज्ञेयकौ आकारधरै ज्ञेयसौं विरत है।
_________________________________________________________________
विश्रान्तः परभावभावकलनान्नित्यं बहिर्वस्तुषु
नश्यत्येव पशुः स्वभावमहिमन्येकान्तनिश्चेतनः।
सर्वस्मान्नियतस्वभावभवनज्ञानाद्विभक्तो भवन्
स्याद्वादी तु न नाशमेति सहजस्पष्टीकृतप्रत्ययः।। १२।।

Page 329 of 444
PDF/HTML Page 356 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 329
चेतनाकौ नास होत सत्ताकौ विनास होइ,
यातैं ग्यान चेतना प्रवांन जीव तत है।। २४।।
shabdArtha– pakShapAtI = haThAgrahI. asat = sattA rahit. sahaj =
svAbhAvik. virat = virakta. tat = tattva.
artha– koI koI haThAgrahI kahe chhe ke gneyanA AkAre gnAnanun pariNaman thAy
chhe ane gnAnAkAr pariNaman asat chhe, tethI chetanAno abhAv thayo, gneyano nAsh
thavAthI chetanAno nAsh thAy chhe, tethI mArA siddhAntamAn AtmA sadA achetan chhe.
AmAn syAdvAdI gnAnI kahe chhe ke gnAn svabhAvathI ja avinAshI chhe, te gneyAkAr
pariNaman kare chhe parantu gneyathI bhinna chhe, jo gnAnachetanAno nAsh mAnasho to
AtmasattAno nAsh thaI jashe tethI jIvatattvane gnAnachetanAyukta mAnavun te samyaggnAn
chhe. 24.
bAramA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ महामूरख कहत एक पिंड मांहि,
जहांलौं अचित चितअंग लहलहै है।
जोगरूप भोगरूप नानाकार ज्ञेयरूप,
जेते भेद करमके तेते जीवकहै है।।
मतिमान कहै एक पिंड मांहि एक जीव,
ताहीके अनंत भाव अंस फैलि रहै है।
पुग्गलसौं भिन्न कर्म जोगसौं अखिन्न सदा,
उपजै विनसै थिरता सुभावगहै है।। २५।।
_________________________________________________________________
अध्यास्यात्मनि सर्वभावभवनं शुद्धस्वभावच्युतः
सर्वत्राप्यनिवारितो गतभयः स्वैरं पशुः क्रीडति।
स्याद्वादी तु विशुद्ध एव लसति स्वस्य स्वभावं भरा–
दारूढः परभावभावविरहव्यालोकनिष्कम्पितः।। १३।।

Page 330 of 444
PDF/HTML Page 357 of 471
single page version

background image
330 samayasAr nATak
shabdArtha– achit = achetan-jaD. chit = chetan. matimAn = buddhimAn-
samyaggnAnI.
artha– koI koI mUrkha kahe chhe ke ek sharIramAn jyAn sudhI chetan-achetan
padArthonA tarang uThe chhe, tyAn sudhI je jogarUp pariName te jogI jIv ane je
bhogarUp pariName te bhogI jIv chhe, AvI rIte gneyarUp kriyAnA jeTalA bhed thAy
chhe, jIvanA teTalA bhed ek dehamAn Upaje chhe tethI AtmasattAnA anant ansh thAy
chhe. temane samyaggnAnI kahe chhe ke ek sharIramAn ek ja jIv chhe, tenA gnAnaguNanA
pariNamanathI anant bhAvarUp ansh pragaT thAy chhe. A jIv sharIrathI bhinna chhe,
karmasanyogathI rahit chhe ane sadA utpAd-vyay-dhrauvyaguN-sampanna chhe. 2p.
teramA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ एक छिनवादी कहै एक पिंड मांहि,
एक जीव उपजत एक विनसत है।
जाही समै अंतर नवीन उतपति होइ,
ताही समै प्रथम पुरातन बसत है।।
सरवांगवादी कहै जैसै जल वस्तु एक,
सोई जल विविध तरंगनि लसत है।
तैसै एक आतम दरब गुन परजैसौं,
अनेक थयौ पै एकरूप दरसत है।। २६।।
shabdArtha– saravAngavAdI = anekAntavAdI. tarangani = lahero.
artha– koI koI kShaNikavAdI-bauddha kahe chhe ke ek sharIramAn ek jIv upaje
chhe ane ek nAsh pAme chhe, je kShaNe navo jIv utpanna thAy chhe tenA pahelAnA
samayamAn prAchIn jIv hato. temane syAdvAdI kahe chhe ke jevI rIte pANI ek padArtha
_________________________________________________________________
प्रादुर्भावविराममुद्रितवहज्ज्ञानांशनानात्मना
निर्ज्ञानात्क्षणभङ्गसङ्गपतितः प्रायः पशुर्नश्यति।
स्याद्वादी तु चिदात्मना परिमृशंश्चिद्वस्तु नित्योदितं
टङ्कोत्कीर्णघनस्वभावमहिमज्ञानं भवत् जीवति।। १४।।

Page 331 of 444
PDF/HTML Page 358 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 331
chhe te ja anek laherarUp thAy chhe, tevI ja rIte Atmadravya potAnA guN-paryAyothI
anekarUp thAy chhe, paN nishchayanayathI ekarUp dekhAy chhe. 26.
chaudamA pakShanun spaShTIkaraN ane khanDan (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ बालबुद्धी कहै ग्यायक सकति जौलौं,
तौलौं ग्यान असुद्ध जगत मध्य जानियै।
ज्ञायक सकति काल पाइ मिटि जाइ जब,
तब अविरोधबोध विमल बखानियै।।
परम प्रविन कहै ऐसी तौ न बनै बात,
जैसैं बिन परगास सूरज न मानिये।
तैसैं बिन ग्यायक सकति न कहावै ग्यान,
यह तौ न परोच्छ परतच्छ परवांनियै।। २७।।
shabdArtha– bAlabuddhi = agnAnI. param pravIn = samyaggnAnI. paragAs
(prakAsh) = ajavALun. paratachchha = sAkShAt.
artha– koI koI agnAnI kahe chhe ke jyAn sudhI gnAnamAn gnAyakashakti chhe
tyAnsudhI te gnAn sansAramAn ashuddha kahevAy chhe; bhAv e chhe ke gnAyakashakti gnAnano
doSh chhe ane jyAre samay pAmIne gnAyakashakti naShTa thaI jAy chhe tyAre gnAn
nirvikalpa ane nirmaL thaI jAy chhe. tyAn samyaggnAnI kahe chhe ke A vAt
anubhavamAn AvatI nathI, kemake jevI rIte prakAsh vinA sUrya hoto nathI tevI ja
rIte gnAyakashakti vinA gnAn hoI shakatun nathI, tethI tamAro pakSha pratyakSha pramANathI
bAdhit chhe. 27.
_________________________________________________________________
टङ्कोत्कीर्णविशुद्धबोधविसराकारात्मतत्त्वाशया
वाञ्छत्युच्छलदच्छचित्परिणतेर्भिन्नं पशुः किञ्चन।
ज्ञानं नित्यमनित्यतापरिगमेऽप्यासादयत्युज्ज्वलं
स्याद्वादी तदनित्यतां परिमृशंश्चिद्वस्तुवृत्तिक्रमात्।। १५।।

Page 332 of 444
PDF/HTML Page 359 of 471
single page version

background image
332 samayasAr nATak
syAdvAdanI prashansA (doharA)
इहि विधि आतम ग्यान हित, स्यादवाद परवांन।
जाके वचन विचारसौं, मूरख होइ
सुजान।। २८।।
स्यादवाद आतम दशा, ताकारन बलवान।
सिवसाधक बाधा रहित, अखै अखंडितआन।। २९।।
artha– A rIte AtmagnAn mATe syAdvAd ja samartha chhe, enA vachano
sAmbhaLavAthI ane enun adhyayan karavAthI agnAnIo panDit banI jAy chhe. 28.
syAdvAdathI AtmAnun svarUp oLakhAy chhe, tethI A gnAn bahu baLavAn chhe, mokShanun
sAdhak chhe, anumAn-pramANanI bAdhArahit chhe, akShay chhe, ene AgnAvAdI prativAdI
khanDit karI shakatA nathI. 29.
agiyAramA adhikArano sAr
jainadharmanA mahattvapUrNa anek siddhAntomAn syAdvAd mukhya chhe, jainadharmanun je kAI
gaurav chhe, te syAdvAdanun chhe. A syAdvAd anya dharmone nirmUL karavA mATe sudarshan-
chakra samAn chhe. A syAdvAdanun rahasya samajavun kaThin nathI. parantu gUDh avashya chhe
ane eTalun gUDh chhe ke ene svAmI shankarAchArya athavA svAmI dayAnand sarasvatI jevA
ajain vidvAno samajI shakayA nahi ane syAdvAdanun ulaTun khanDan karIne jainadharmane
moTo dhakko pahonchADI gayA. eTalun ja nahIn, keTalAk Adhunik vidvAno A dharma upar
nAstikapaNAnun lAnchhan lagADe chhe.
padArthamAn je anek dharmo hoy chhe, te badhA ek sAthe kahI shakAtA nathI, kemake
shabdamAn eTalI shakti nathI ke je anek dharmone ekasAthe kahI shake, tethI koI ek
dharmane mukhya ane bAkInAne gauN karIne kathan karavAmAn Ave chhe.
‘svAmikArtikeyAnuprekShA’mAn
_________________________________________________________________
इत्यज्ञानविमूढानां ज्ञानमात्रं प्रसाधयन्
आत्मतत्त्वमनेकान्तः स्वयमेवानुभूयते।। १६।।
एवं तत्त्वव्यवस्थित्या स्वं व्यवस्थापयन्स्वयम्।
अलंध्यं शासनं जैनमनेकान्तो व्यवस्थितः।। १७।।
इति स्याद्वादाधिकारः।

Page 333 of 444
PDF/HTML Page 360 of 471
single page version

background image
syAdvAd dvAr 333
kahyun chhe-
णाणाधम्मजुदं पि य एंव धम्मं पि वच्चदे अत्थं।
तस्सेयविक्खादो णत्थि
विवक्खाहु सेसाणं।। २६४।।
artha– tethI je dharmanun je apekShAe kathan karavAmAn Avyun hoy te dharma, je
shabdathI kathan karavAmAn Avyun hoy te shabda, ane tene jANanAr gnAn-e traNe nay
chhe. kahyun paN chhe ke-
सो चिय इक्को धम्मो वाचयसद्दो वि तस्स धमस्स।
तं जाणदि तं णाणं ते तिण्णि विणय विसेसा य।।
artha– ApaNI nityanI vAtachIt paN nay-garbhit hoy chhe, jemake jyAre
koI maraN-sanmukh hoy chhe tyAre tene himmat ApavAmAn Ave chhe ke jIv nitya chhe,
jIv to marato nathI, sharIrarUp vastrano tenI sAthe sambandh chhe, tethI vastra samAn
sharIr badalavun paDe chhe. na to jIv janme chhe, na mare chhe ane na dhan, santAn, kuTumb
Adi sAthe temano sambandh chhe. A je kAI kahevAmAn Avyun chhe te jIv padArthanA
nityadharma taraph draShTi rAkhIne kahevAmAn Avyun chhe. pachhI jyAre te marI jAy chhe ane
enA sambandhIone sambodhan kare chhe tyAre kahe chhe ke sansAr anitya chhe, je janme chhe
te mare ja chhe, paryAyonun palaTavun e jIvano svabhAv ja chhe, A kathan padArthanA
anitya dharma taraph draShTi rAkhIne kahyun chhe. kundakundasvAmIe panchAstikAyamAn A viShayane
khUb spaShTa karel chhe. svAmIjIe kahyun chhe ke jIvanA chetanA, upayog Adi guN chhe,
nar, nArak Adi paryAyo chhe, jyAre koI jIv manuShya paryAyamAnthI dev paryAyamAn jAy
chhe tyAre manuShya paryAyano abhAv (vyay) ane dev paryAyano sadbhAv (utpAd)
thAy chhe, parantu jIv na Upajyo chhe ke na maryo chhe, A teno dhruvadharma chhe. bas! Anun
ja nAm utpAd-vyay-dhrauvya chhe.
सो चेव जादि मरणं जादि ण णठ्ठो ण चेव उप्पण्णो।
उप्पण्णो य विणठ्ठो
देवो मणुसुत्ति पज्जाओ।। १८।।
(panchAstikAy pRu. 38)