Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Sadhya Sadhak Dvar; Gatha: 1-41 (Sadhya Sadhak Dvar).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 24

 

Page 334 of 444
PDF/HTML Page 361 of 471
single page version

background image
334 samayasAr nATak
artha– te ja jIv upaje chhe ke je maraNane prApta thAy chhe, svabhAvathI te jIv
na vinAsh pAmyo chhe ane nishchayathI na Upajyo chhe, sadA ekarUp chhe. tyAre koN
Upajyun ane viNasyun chhe? paryAy ja UpajI chhe ane paryAy ja viNasI chhe. jem ke
dev paryAy utpanna thaI chhe, manuShya paryAy nAsh pAmI chhe, e paryAyano utpAd-vyay
chhe. jIvane dhrauvya jANavo.
एवं भावमभावं भावाभावं अभावभावं च।
गुणपज्जयेहिं सहिदो संसरमाणो कुणदि जीवो।। २१।।
(panchAstikAy pRu. 4p)
artha– paryAyArthik nayanI vivakShAthI panchaparAvartanarUp sansAramAn bhramaN karato
A AtmA devAdi paryAyone utpanna kare chhe, manuShyAdi paryAyono nAsh kare chhe, tathA
vidyamAn devAdi paryAyonA nAshano Arambh kare chhe ane je vidyamAn nathI te
manuShyAdi paryAyanA utpAdano Arambh kare chhe.
khUb yAd rAkhavun ke nayanun kathan apekShit hoy chhe ane tyAre ja te sunay
kahevAy chhe, jo apekShArahit kathan karavAmAn Ave to te nay nathI, kunay chhe.
ते साविक्खा सुणया णिरविक्खा ते वि दुण्णया होंति।
सयलववहारसिद्धी सुणयादो होदि
णियमेण।।
artha– A nay paraspar apekShA sahit hoy tyAre to sunay chhe ane te ja
jyAre apekShArahit levAmAn Ave tyAre durnay chhe. sunayathI sarva vyavahAranI siddhi
thAy chhe.
anya matAvalambI paN jIv padArthanA ek ja dharma upar draShTi rAkhIne masta
thaI gayA chhe, tethI jainamatamAn temane ‘matavALA’1 kahyA chhe. A adhikAramAn chaud
matavALAone sambodhan karyun chhe ane emanA mAnelA pratyek dharmanun samarthan karatAn
syAdvAdane puShTa karel chhe.
_________________________________________________________________
1. pAgal.

Page 335 of 444
PDF/HTML Page 362 of 471
single page version

background image

sAdhya–sAdhak dvAr
(12)
pratignA (doharA)
स्याद्वाद अधिकार यह, कह्यौ अलप विसतार।
अमृतचंद मुनिवर कहै,
साधक साध्य दुवार।। १।।
shabdArtha– sAdhya = je siddha karavA yogya chhe te iShTa. sAdhak = je sAdhyane
siddha kare chhe te.
artha– A syAdvAd adhikAranun sankShipta varNan karyun; have shrI amRutachandra
munirAj sAdhya-sAdhak dvAranun varNan kare chhe. 1.
(savaiyA ekatrIsA)
जोई जीव वस्तु अस्ति प्रमेय अगुरुलघु,
अभोगी अमूरतीक परदेसवंत है।
उतपतिरूप नासरूप अविचलरूप,
रतनत्रयादि गुनभेदसौं अनंत है।।
सोई जीव दरब प्रमान सदा एकरूप,
ऐसौ सुद्ध निहचै सुभाउ निरतंत है।
स्यादवाद मांहि साध्य पद अधिकार कह्यौ,
अब आगै कहिवैकौं साधक सिद्धंत है।। २।।
shabdArtha– asti = hatun, chhe ane raheshe. pramey = 1pramANamAn AvavA yogya.
agurulaghu
_________________________________________________________________
. सम्यग्ज्ञानं प्रमाणं।
इत्याद्यनेकनिजशक्तिसुनिर्भरोऽपि
यो ज्ञानमात्रमयतां न जहाति भावः।
एवं क्रमाक्रमविवर्तिविवर्तचित्रं
तद्द्रव्यपर्ययमयं चिदिहास्ति वस्तु।। १।।

Page 336 of 444
PDF/HTML Page 363 of 471
single page version

background image
336 samayasAr nATak
= na bhAre na halakun. utapati = navI paryAyanun pragaT thavun. nAs = pUrva paryAyono
abhAv. avichal = dhrauvya.
artha– A jIv padArtha astitva, prameyatva, agurulaghutva, abhoktRutva,
amUrtikatva, pradeshatva sahit chhe. utpAd-vyay-dhrauvya athavA darshan-gnAn-chAritra Adi
guNothI anantarUp chhe, nishchayanayamAn te jIv padArthono svAbhAvik dharma sadA satya
ane ekarUp chhe. tene syAdvAd adhikAramAn sAdhya-svarUp kahyo, have AgaL ene
sAdhakarUp kahe chhe. 2.
jIvanI sAdhya–sAdhak avasthAonun varNan (doharA)
साध्य सुद्ध केवल दशा, अथवा सिद्ध महंत।
साधक अविरत आदि बुध, छीन मोह परजंत।। ३।।
shabdArtha– suddha keval dashA = teramA ane chaudamA guNasthAnavartI arihant.
siddha mahant = jIvanI ATh karma rahit shuddha avasthA. avirat budh = chothA
guNasthAnavartI avrat samyagdraShTi. khInamoh (kShINamoh) = bAramA guNasthAnavartI
sarvathA nirmohI.
artha– kevaLagnAnI arihant athavA siddha paramAtmapad sAdhya chhe ane avrat
samyagdraShTi arthAt chothA guNasthAnathI mAnDIne kShINamoh arthAt bAramA guNasthAn
sudhI nav guNasthAnomAnthI koI paN guNasthAnanA dhArak gnAnI jIv sAdhak chhe. 3.
sAdhak avasthAnun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
जाकौ अधो अपूरब अनिवृति करनकौ,
भयौ लाभ भई गुरुवचनकी बोहनी।
जाकै अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ,
अनादि मिथ्यातमिश्र समकित मोहनी।।
सातौं परकिति खपीं किंवा उपसमी जाके,
जगी उर मांहि समकित कला सोहनी।
सोई मोख साधक कहायौ ताकै सरवंग,
प्रगटी सकति गुन थानक अरोहनी।। ४।।

Page 337 of 444
PDF/HTML Page 364 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 337
shabdArtha– 1adhakaraN = je karaNamAn (pariNAm-samUhamAn)
uparitanasamayavartI tathA adhastanasamayavartI jIvonA pariNAm sadrash tathA visadrash
hoy.
2apUrvakaraN = je karaNamAn uttarottar apUrva apUrva pariNAm thatA jAy, A
karaNamAn bhinna samayavartI jIvonA pariNAm sadA visadrash ja rahe chhe ane ek
samayavartI jIvonA pariNAm sadrash paN rahe chhe ane visadrash paN rahe chhe.
3anivRuttikaraN = je karaNamAn bhinnasamayavartI jIvonA pariNAm visadrash ja hoy
ane ekasamayavartI jIvonA pariNAm sadrash ja hoy. bohanI (bodhanI) = upadesh.
khapIn = samUL nAsh pAmI. kimvA = athavA. sohanI = shobhAyamAn. arohanI =
chaDavAnI.
artha– je jIvane adhakaraN, apUrvakaraN ane anivRuttikaraNarUp4
karaNalabdhinI prApti thaI chhe ane shrIguruno satya upadesh maL‌yo chhe, jenI
anantAnubandhI krodh, mAn, mAyA, lobh tathA mithyAtva, mishra, samyaktvamohanIy-
evI sAt prakRitiono sarvathA kShay athavA upasham thayo chhe athavA antarangamAn
samyagdarshananA sundar kiraNo jAgRut thayA chhe te ja jIv samyagdraShTi-mokShano sAdhak
kahevAy chhe. tenA antar ane bAhya, sarva angamAn guNasthAn chaDhavAnI shakti pragaT
thAy chhe. 4.
(soraThA)
जाके मुकति समीप, भई भवस्थिति घट गई।
ताकी
मनसा सीप, सुगुरु मेघ मुक्ता वचन।। ५।।
shabdArtha– bhavasthiti = bhav-bhramaNano kAL. muktA = motI.
artha– jenI bhavasthiti ghaTI javAthI arthAt kinchit nyUn
ardhapudgalaparAvartanakAL mAtra sheSh rahevAthI mokSha avasthA samIp AvI gaI chhe,
tenA manarUp chhIpamAn sadguru megharUp ane temanA vachan motIrUp pariNaman kare chhe.
bhAv e chhe ke AvA jIvone ja shrIgurunA vachano ruchikar thAy chhe. pa.
_________________________________________________________________
1-2-3. ene visheShapaNe samajavA mATe gommaTasAr jIvakAnDanun adhyayan karavun joIe. ane sushIlA
upanyAsanA pRu. 247 thI 263 sudhInA pRuShThomAn enun vistArathI varNan chhe.
4. A traNe karaNonA pariNAm pratisamay anantaguNI vishuddhatA sahit hoy chhe.

Page 338 of 444
PDF/HTML Page 365 of 471
single page version

background image
338 samayasAr nATak
sadgurune meghanI uShamA (doharA)
ज्यौं वरषै वरषा समै, मेघ अखंडित धार।
त्यौं सदगुरु वानी खिरै, जगत जीव हितकार।। ६।।
shabdArtha– akhanDit dhAr = satat. vAnI (vANI) = vachano.
artha– jevI rIte chomAsAmAn varasAdanI dhArApravAh vRuShTi thAy chhe, tevI ja
rIte shrI guruno upadesh sansArI jIvone hitakArI thAy chhe.
bhAvArtha– jevI rIte jaLavRuddhi jagatane hitakArI chhe tevI ja rIte sadgurunI
vANI sarva jIvone hitakArI chhe. 6.
dhan–sampattithI moh dUr karavAno upAy (savaiyA tevIsA)
चेतनजी तुम जागि विलोकहु,
लागी रहे कहामायाके तांई।
आए कहींसौं कहीं तुम जाहुगे,
माया रमेगी जहांकी तहांई।।
माया तुम्हारी न जाति न पांति न,
वंसकी वेलि न अंसकीझांई।
दासी कियै विनु लातनि मारत,
ऐसी अनीति न कीजै गुसांई।। ७।।
shabdArtha– vilokahu = juo. mAyA = dhan-sampatti. jhAnI = paDachhAyo-
pratibimb. dAsI = nokaraDI. gunsAI = mahant.
artha– he Atman! tame mohanidrA chhoDIne sAvadhAn thAv, ane juo, tame
dhan-sampattirUp mAyAmAn kem bhUlI rahyA chho? tame kayAnthI AvyA chho ane kayAn
chAlyA jasho ane dolat jyAnnI tyAn paDI raheshe. lakShmI tamArI nAt-jAtanI nathI,
vansh-paramparAnI nathI, bIjun to shun? tamArA ek pradeshanun paN pratirUp nathI. jo
ene tame nokaraDI banAvIne na rAkhI to e tamane lAt mArashe, mATe mahAn thaIne
tamAre Avo anyAy karavo yogya nathI. 7.

Page 339 of 444
PDF/HTML Page 366 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 339
vaLI–(doharA)
माया छाया एक है, घटै बढ़ै छिनमांहि।
इन्हकी संगति जे लगैं, तिन्हहिं कहूं सुख नांहि।। ८।।
artha– lakShmI ane chhAyA ekasarakhI chhe, kShaNamAn vadhe chhe ane kShaNamAn ghaTe chhe,
je enA sangamAn joDAy chhe arthAt sneh kare chhe, temane kadI chen paDatun nathI. 8.
kuTumbI vagereno moh dUr karavAno upadesh (savaiyA tevIsA)
लोकनिसौं कछु नातौ न तेरौ न,
तोसौं कछु इह लोककौ नातौ।
ए तौ रहै रमि स्वारथके रस,
तू परमारथके रस मातौ।।
ये तनसौं तनमै तनसे जड़,
चेतन तू तिनसौं नित हांतौ।
होहु सुखी अपनौ बल फेरिकै,
तोरिकै राग विरोधकौतांतौ।। ९।।
shabdArtha– lokanisaun = kuTumb Adi mANasothI. nAtau = sambandh. rahe rami =
lIn thayA. paramArath = Atmahit. mAtau = masta. tanamai (tanmay) = lIn. hAntau
= bhinna. pherikai = pragaT karIne. torikai = toDIne. tAntau (tantu) = doro.
artha– he jIv! kuTumbI Adi lokono tArI sAthe kAI sambandh nathI, ane na
tArun emanI sAthe kAI A lok sambandhI prayojan chhe, e to potAnA svArtha mATe
tArA sharIr upar prem rAkhe chhe ane tun tArA AtmahitamAn magna thA. e loko
sharIramAn tanmay thaI rahyA chhe, tethI sharIranA jevA ja jaDabuddhi chhe ane tun chaitanya
chho, emanAthI judo chho tethI rAg-dveShano sambandh toDIne potAnun AtmabaL pragaT kar
ane sukhI thA. 9.

Page 340 of 444
PDF/HTML Page 367 of 471
single page version

background image
340 samayasAr nATak
indrAdi Unch padanI ichchhA agnAn chhe (soraThA)
जे दुरबुद्धि जीव, तेउतंग पदवी चहैं।
जे समरसी सदीव, तिनकौं कछू न चाहिये।। १०।।
artha– je agnAnI jIv chhe te indrAdi Unch padanI abhilAShA kare chhe, parantu
je sadA samatArasanA rasiyA chhe, te sansAr sambandhI koI paN vastu ichchhatA nathI.
10.
mAtra samatAbhAvamAn ja sukh chhe (savaiyA ekatrIsA)
हांसीमैं विषाद बसै विद्यामैं विवाद बसै,
कायामैं मरन गुरु वर्तनमैं हीनता।
सुचिमैं गिलानि बसै प्रापतिमैं हानि बसै,
जैमैं हारि सुंदर दसामैं छबि छीनता।।
रोग बसै भोगमैं संजोगमैं वियोग बसै,
गुनमैं गरब बसै सेवा मांहीहीनता।
और जग रीति जेती गर्भित असाता सेती,
साताकी सहेली है अकेली उदासीनता।। ११।।
shabdArtha– viShAd = ranj, khed. vivAd = uttar-pratyuttar. chhabi = kAnti.
chhInatA = tangI, ochhap. garab = ghamanD. sAtA = sukh. sahelI = sAth ApanAr.
artha– jo hAsyamAn sukh mAnavAmAn Ave to hAsyamAn laDAI thavAno sambhav
chhe, jo vidyAmAn sukh mAnavAmAn Ave to vidyAmAn vivAdano nivAs chhe, jo sharIramAn
sukh mAnavAmAn Ave to je janme chhe te avashya mare chhe, jo moTAImAn sukh
mAnavAmAn Ave to temAn nIchapaNAno vAs chhe, jo
2pavitratAmAn sukh mAnavAmAn
Ave to pavitratAmAn glAnino vAs chhe, jo lAbhamAn sukh mAnavAmAn Ave to jyAn
napho chhe tyAn nukasAn paN chhe, jo jItamAn sukh mAnavAmAn Ave
_________________________________________________________________
1. ‘prItimAn aprIti’ evo pATh paN chhe.
2. laukik pavitratA nitya nathI, teno nAsh thatAn malinatA AvI jAy chhe.

Page 341 of 444
PDF/HTML Page 368 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 341
to jyAn jIt chhe tyAn hAr paN chhe, jo sundaratAmAn sukh mAnavAmAn Ave to te sadA
ekasarakhI rahetI nathI-bagaDe paN chhe, jo bhogomAn sukh mAnavAmAn Ave to te
roganA kAraN chhe, jo iShTa sanyogamAn sukh mAnavAmAn Ave to jeno sanyog thAy chhe
teno viyog paN chhe, jo guNomAn sukh mAnavAmAn Ave to guNomAn ghamanDano nivAs
chhe, jo nokarI-chAkarImAn sukh mAnavAmAn Ave to te hInatA (gulAmI) ja chhe. e
sivAy bIjA paN je laukik kAryo chhe te badhA ashAtAmay chhe, tethI spaShTa chhe ke
shAtAno sanyog meLavavA mATe udAsInatA sakhI samAn chhe. bhAv e chhe ke mAtra
samatAbhAv ja jagatamAn sukhadAyak chhe. 11.
je unnatinI pachhI avanati (Ave) chhe te unnati nathI. (doharA)
जिहि उतंग चढ़ि फिर पतन, नहि उतंग वह कूप।
जिहि
सुखअंतर भय बसै, सो सुख है दुखरूप।। १२।।
जो विलसै सुख संपदा, गये तहां दुख होइ।
जो धरतीबहु तृनवती, जरै अगनिसौं सोइ।। १३।।
shabdArtha– utang = Unche. patan = paDavun te. kUp = kUvo. vilasai = bhogave.
tRunavatI = ghAsavALI. jarai = baLe chhe.
artha– je UnchA sthAn upar pahonchIne pachhI paDavun paDe chhe, te Unch pad nathI,
UnDo kUvo ja chhe. tevI ja rIte je sukh prApta thaIne tenA naShTa thavAno bhay chhe te
sukh nathI, dukharUp chhe. 12. kAraN ke laukik sukh-sampattino vilAs naShTa thatAn pachhI
dukh ja prApta thAy chhe, jevI rIte ke gIch ghAsavALI dharatI ja agnithI baLI jAy
chhe. 13.
shrIgurunA upadeshamAn gnAnIjIv ruchi kare chhe ane mUrkha samajatA ja nathI. (doharA)
सबद मांहि सतगुरु कहै, प्रगट रूप निज धर्म।
सुनत विचच्छन सद्दहै, मूढ़ न
जानै मर्म।। १४।।
_________________________________________________________________
1. ‘sukhamain phir dukh basai’ evo paN pATh chhe.

Page 342 of 444
PDF/HTML Page 369 of 471
single page version

background image
342 samayasAr nATak
artha– shrIguru Atma-padArthanA svarUpanun varNan kare chhe, te sAmbhaLIne
buddhimAn mANaso dhAraN kare chhe ane mUrkhAo teno marma ja samajatA nathI. 14.
uparanA doharAnun draShTAnt dvArA samarthan (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं काहू नगरके वासी द्वै पुरुष भूले,
तामैंएक नर सुष्ट एक दुष्ट उरकौ।
दोउ फिरैं पुरके समीप परे ऊटवमैं,
काहू और पथिकसौं पूछैं पंथ पुरकौ।।
सो तौ कहै तुमारौ नगर है तुमारे ढिग,
मारग दिखावै समुझावै खोज पुरकौ।
एतेपर सुष्ट पहचानै पै न मानै दुष्ट,
हिरदै प्रवांन तैसे उपदेस गुरुकौ।। १५।।
shabdArtha– vAsI = rahenAr. suShTa = samajaNo. duShTa = durbuddhi. UTav =
ulaTo rasto. Dhig = pAse.
artha– jevI rIte koI shaheranA rahevAsI be puruSho vastInI samIpamAn rasto
bhUlI gayA, temAn ek sajjan ane bIjo hRudayano durjan hato. rasto bhUlIne pAchhA
pharyA ane koI trIjA musApharane potAnA nagarano rasto pUchhayo tathA te musAphare
temane rasto samajAvIne batAvyo ane kahyun ke A tamArun nagar tamArI najIk ja chhe.
tyAn te banne puruShomAn je sajjan chhe te tenI vAt sAchI mAne chhe arthAt potAnun
nagar oLakhI le chhe ane mUrkha tene mAnato nathI; evI rIte gnAnI shrIgurunA
upadeshane satya mAne chhe paN agnAnIonA samajavAmAn Avatun nathI. bhAv e chhe ke
upadeshanI asar shrotAonA pariNAm-anusAr ja thAy chhe.
1 1p.
जैसैं काहू जंगलमैं पासकौ समै पाइ,
अपनै सुभाव महामेघ बरषतु है।
_________________________________________________________________
1. chopAI-suguru sikhAvahin bArahin bArA, sUjh parai taun mati anusArA.

Page 343 of 444
PDF/HTML Page 370 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 343
आमल कषाय कटु तीखन मधुर खार,
तैसौ रस बाढ़ै जहां जैसौ दरखतु है।।
तैसैं ग्यानवंत नर ग्यानकौ बखान करै,
रसकौ उमाहू है न काहू परखतु है।
वहै धूनि सुनि कोऊ गहै कोऊ रहै सोइ,
काहूकौ विखाद होइ कोऊ हरखतु है।। १६।।
shabdArtha– pAvas = varasAd. Amal = khATun. kaShAy = kaShAyelun. kaTu =
kaDavun. tIkhan (tIkShNa) = tIkhun. madhur = miShTa. khAr (kShAr) = khArun. darakhatu
(darakhta) = vRukSha. umAhU = utsAhit. na parakhatu hai = parIkShA karato nathI. dhuni
(dhvani) = shabda. vikhAd (viShAd) = khed. harakhatu = harShit.
artha– jevI rIte koI vanamAn varasAdanA divasomAn potAnI meLe pANI paDe
chhe to khATun, kaShAyelun, kaDavun, tIkhun, mIThun ke khArun je rasanun vRukSha hoy chhe te pANI
paN te ja rasarUp thaI jAy chhe, tevI ja rIte gnAnIo gnAnanA vyAkhyAnamAn potAnA
anubhav pragaT kare chhe, pAtra-apAtranI parIkShA karatA nathI, te vANI sAmbhaLI koI
to grahaN kare chhe, koI Unghe chhe, koI khed pAme chhe ane koI Anandit thAy chhe.
bhAvArtha– jevI rIte varasAd potAnI meLe varase chhe ane te lImaDAnA vRukSha
upar paDavAthI kaDavun, lImbunA vRukSha upar paDavAthI khATun, sheraDI upar paDavAthI madhur,
marachAnA chhoD upar paDavAthI tIkhun, chaNAnA chhoD par paDavAthI khArun ane bAvaLanA
vRukSha par paDavAthI kaShAyelun thaI jAy chhe. tevI ja rIte gnAnIo khyAti, lAbhAdinI
apekShA rahit madhyasthabhAvathI tattvanA svarUpanun kathan kare chhe, te sAmbhaLIne koI
shrotA paramArthanun grahaN kare chhe, koI sansArathI bhayabhIt thaIne yam-niyam le chhe,
koI jhagaDo kare chhe, koI Unghe chhe, koI kutarka kare chhe, koI nindA-stuti kare chhe ane
koI vyAkhyAn pUrun thavAnI ja rAh joyA kare chhe. 16.
(doharA)
गुरु उपदेश कहा करै, दुराराध्य संसार।
बसै सदा जाकै उदर, जीव पंच परकार।। १७।।

Page 344 of 444
PDF/HTML Page 371 of 471
single page version

background image
344 samayasAr nATak
artha– jemAn pAnch prakAranA jIv nivAs kare chhe te sansAr ja ghaNo dustar chhe,
temAn shrIguruno upadesh shun kare? 17.
pAnch prakAranA jIv (doharA)
डूंघा प्रभु चूंघा चतुर, सूंघा रुंचक सुद्ध।
ऊंघा दुरबुद्धि विकल,
घूंघा घोर अबुद्ध।। १८।।
shabdArtha– runchak = ruchivALA. abuddhi = agnAnI.
artha– DUnghA jIv prabhu chhe, chUnghA jIv chatur chhe, sUnghA jIv shuddha ruchivALA chhe,
UndhA jIv durbuddhi ane dukhI chhe ane ghUndhA jIv mahA agnAnI chhe. 18.
DUnghA jIvanun lakShaN (doharA)
जाकी परम दसा विषै, करम कलंक न होइ।
डूंघा अगम अगाधपद, वचन अगोचर
सोइ।। १९।।
artha– jemane karma-kAlimA rahit agamya, agAdh ane vachan-agochar
utkRuShTa pad chhe te siddha bhagavAn DUnghA1 jIv chhe. 19.
chUnghA jIvanun lakShaN (doharA)
जो उदास ह्वै जगतसौं, गहै परम रस प्रेम।
सो चूंघा गुरुके वचन, चूंघै बालक
जेम।। २०।।
shabdArtha– udAs = virakta. param ras = Atma-anubhav. chUnghai = chUse.
artha– je sansArathI virakta thaIne Atma-anubhavano ras saprem grahaN kare
chhe ane shrIgurunA vachan bALakanI jem dUdhanI peThe chUse chhe te chUnghA jIv chhe. 20.
sUnghA jIvanun lakShaN (doharA)
जो सुवचन रुचिसौं सुनै, हियै दुष्टता नांहि।
परमारथ
समुझै नहीं, सो सूंघा जगमांहि।। २१।।
_________________________________________________________________
1. A kathan pt.. banArasIdAsajIe potAnI kalpanAthI karyun chhe, koI granthanA AdhAre nahi.

Page 345 of 444
PDF/HTML Page 372 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 34p
shabdArtha– ruchisaun = premathI. paramArath = Atmatattva.
artha– je gurunA vachan premapUrvak sAmbhaLe chhe ane hRudayamAn duShTatA nathI-bhadra
chhe, paN AtmasvarUpane oLakhatA nathI evA mand kaShAyI jIv sUnghA chhe. 21.
UnghA jIvanun lakShaN (doharA)
जाकौं विकथा हित लगै, आगम अंग अनिष्ट।
सो ऊंघा विषयी विकल, दुष्ट रुष्ट
पापिष्ट।। २२।।
shabdArtha– vikathA = khoTI vArtA. aniShTa = apriy. duShTa = dveShI. ruShTa =
krodhI. pApiShTa = adharmI.
artha– jene satshAstrano upadesh to apriy lAge chhe ane vikathAo priy
lAge chhe te viShayAbhilAShI, dveShI-krodhI ane adharmI jIv UndhA chhe. 22.
ghUnghA jIvanun lakShaN (doharA)
जाकै वचन श्रवन नहीं, नहि मन सुरति विराम।
जड़तासौं जड़वत भयौ,
घूंघा ताकौ नाम।। २३।।
shabdArtha– surati = smRuti. virAm = avratI.
artha– vachan rahit arthAt ekendriy, shravaNarahit arthAt dvi, tri,
chaturindriy, manarahit arthAt asangnI panchendriy ane avratI agnAnI jIv je
gnAnAvaraNIy karmanA tIvra udayathI jaD thaI gayA chhe te ghUnghA chhe. 23.
uparyukta pAnch prakAranA jIvonun visheSh varNan (chopAI)
डूंघा सिद्ध कहै सब कोऊ।
सूंघा ऊंघा मूरखदोऊ।।
घूंघा घोर विकल संसारी।
चूंघा जीव मोख अधिकारी।। २४।।
artha– DUnghA jIvane sarva koI siddha kahe chhe, sUnghA ane UnghA banne mUrkha chhe,
ghUnghA ghor sansArI chhe ane chUnghA jIv mokShanA pAtra chhe. 24.

Page 346 of 444
PDF/HTML Page 373 of 471
single page version

background image
346 samayasAr nATak
chUnghA jIvanun varNan (doharA)
चूंघा साधक मोखकौ, करै दोष दुख नास।
लहै मोख संतोषसौं, वरनौं लच्छन
तास।। २५।।
artha– chUnghA jIv mokShanA sAdhak chhe, doSh ane dukhonA nAshak chhe, santoShathI
paripurNa rahe chhe, tenA guNonun varNan karun chhun. 2p.
(doharA)
कृपा प्रसम संवेग दम, अस्तिभाववैराग्य।
ये लच्छन जाके हियै, सप्त व्यसनकौ त्याग।। २६।।
shabdArtha– kRupA = dayA. prasam (prasham) = kaShAyonI mandatA. samveg =
sansArathI bhayabhIt. dam = indriyonun daman. astibhAv (Astikay) =
jinavachanomAn shraddhA. vairAgya = sansArathI virakti.
artha– dayA, prasham, samveg, indriyadaman, Astikay, vairAgya ane sAt
vyasanono tyAg-A chUnghA arthAt sAdhak jIvanA chihna chhe. 26.
sAt vyasananA nAm (chopAI)
जूवा आमिषमदिरा दारी।
आखेटक चोरी परनारी।।
एई सात विसन दुखदाई।
दुरित मूल दुरगतिके भाई।। २७।।
shabdArtha– AmiSh = mAns. madirA = sharAb. dArI = veshyA. AkheTak =
shikAr. paranArI = parAI strI. durit = pAp. mUl = jaD.
artha– jugAr ramavo, mAns khAvun, dArU pIvo, veshyA sevan karavun, shikAr
karavo, chorI ane parastrInun sevan karavun-A sAte vyasan dukhadAyak chhe, pApanun mUL
chhe ane kugatimAn laI janAr chhe. 27.

Page 347 of 444
PDF/HTML Page 374 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 347
vyasanonA dravya ane bhAvarUp bhed (doharA)
दरवित ये सातौं विसन, दुराचार दुखधाम।
भावित अंतर कलपना,
मृषा मोह परिनाम।। २८।।
artha– A sAte vyasan je sharIrathI sevavAmAn Ave chhe te durAchAr rUp
dravya-vyasan chhe ane jUThA moh-pariNAmanI antarang kalpanA te bhAv-vyasan chhe.
dravya ane bhAv banney dukhonA ghar chhe. 28.
sAt bhAv–vyasanonun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
अशुभमैं हारि शुभजीति यहै दूत कर्म,
देहकी मगनताईयहै मांस भखिवौ।
मोहकी गहलसौं अजान यहै सुरापान,
कुमतिकी रीति गनिकाकौ रस चखिवौ।।
निरदै ह्वै प्रानघात करवौ यहै सिकार,
परनारी संग परबुद्धिकौ परखिवौ।
प्यारसौं पराई सौंज गहिवेकी चाह चोरी,
एई सातौं विसन बिडारैं ब्रह्म लखिवौ।। २९।।
shabdArtha– dUt (dyUt) = jugAr. gahal = mUrchhA. ajAn = achet. surA =
sharAb. pAn = pIvun. ganikA = veshyA. saunj = vastu. biDArain = vidAraN kare.
artha– ashubh karmanA udayamAn hAr ane shubh karmanA udayamAn vijay mAnavo
e bhAv-jugAr chhe, sharIramAn lIn thavun e bhAv-mAnsabhakShaN chhe, mithyAtvathI
mUrchchhit thaIne svarUpane bhUlI javun e bhAv-madyapAn chhe, kubuddhinA raste chAlavun e
bhAv-veshyAsevan chhe, kaThor pariNAm rAkhIne prANIno ghAt karavo e bhAvashikAr
chhe, dehAdi paravastumAn Atmabuddhi rAkhavI te bhAv-parastrIsang chhe, anurAgapUrvak par
padArthonun grahaN karavAnI abhilAShA te bhAv-chorI chhe. A ja sAte bhAv-vyasan
AtmagnAnanun vidAraN kare chhe arthAt AtmagnAn thavA detA nathI. 29.

Page 348 of 444
PDF/HTML Page 375 of 471
single page version

background image
348 samayasAr nATak
sAdhak jIvano puruShArtha (doharo)
विसन भाव जामैं नहीं, पौरुष अगम अपार।
किये प्रगट घट सिंधुमैं, चौदह रतन उदार।। ३०।।
shabdArtha– sindhu = samudra. udAr = mahAn.
artha– jemanA chittamAn bhAv-vyasanono lesh paN raheto nathI te atulya
ane aparampAr puruShArthanA dhArak hRudayarUp samudramAn chaud mahAratna pragaT kare chhe. 30.
chaud bhAvaratna (savaiyA ekatrIsA)
लक्ष्मी सुबुद्धि अनुभूति कउस्तुभ मनि,
वैरागकलपवृच्छ संख सुवचन है।
ऐरावत उद्दिम प्रतीति रंभा उदै विष,
कामधेनु निर्जरा सुधा प्रमोद धन है।।
ध्यान चाप प्रेमरीति मदिरा विवेक वैद्य,
सुद्धभाव चन्द्रमा तुरंगरूप मन है।
चौदह रतन ये प्रगट होंहि जहां तहां,
ग्यानके उदोत घट सिंधुकौ मथन है।। ३१।।
shabdArtha– sudhA = amRut. pramod = Anand. chAp = dhanuShya. turang = ghoDo.
artha– jyAn gnAnanA prakAshamAn chittarUp samudranun manthan karavAmAn Ave chhe tyAn
subuddhirUp lakShmI, anubhUtirUp kaustubhamaNi, vairAgyarUp kalpavRukSha, satya vachanarUp
shankh, airAvat hAthIrUp udyam, shraddhArUp rambhA, udayarUp viSh, nirjarArUp kAmadhenu,
AnandarUp amRut, dhyAnarUp dhanuShya, premarUp madirA, vivekarUp vaidya, shuddhabhAvarUp
chandramA ane manarUp ghoDo-AvI rIte chaud ratna pragaT thAy chhe. 31.

Page 349 of 444
PDF/HTML Page 376 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 349
chaud ratnomAn kayun hey ane kayun upAdey chhe (doharA)
किये अवस्थामैं प्रगट, चौदह रतन रसाल।
कछुत्यागै कछु संग्रहै, विधिनिषेधकी चाल।। ३२।।
रमा संखविष धनु सुरा, वैद्य धेनु हय हेय।
मनि रंभा गज कलपतरु, सुधा सोम आदेय।। ३३।।
इह विधि जो परभाव विष, वमै रमै निजरूप।
सो साधक सिवपंथकौ, चिद वेदक
चिद्रूप।। ३४।।
shabdArtha– sangrahai = grahaN kare. vidhi = grahaN karavun. niShedh = chhoDavun. ramA
= lakShmI. dhanu = dhanuShya. surA = sharAb. dhenu = gAy. hay = ghoDo. rambhA =
apsarA. som = chandramA. Adey = grahaN karavA yogya. vamai = chhoDe.
artha– sAdhakadashAmAn je chaud ratno pragaT karyA temAnthI gnAnI jIv vidhi-
niShedhanI rIt par keTalAkano tyAg kare chhe ane keTalAkanun grahaN kare chhe. 32.
arthAt subuddhirUp lakShmI,
2satyavachanarUp shankh, udayarUp viSh, dhyAnarUp dhanuShya,
premarUp madirA, vivekarUp dhanvantari, nirjarArUp kAmadhenu ane manarUp ghoDo-A ATh
asthir chhe tethI tyAgavA yogya chhe, tathA anubhUtirUp maNi, pratItirUp rambhA,
udyamarUp hAthI, vairAgyarUp kalpavRukSha, AnandarUp amRut, shuddhabhAvarUp chandramA-A chha
ratna upAdey chhe. 33. A rIte je parabhAvarUp viShavikArano tyAg karIne nij-
svarUpamAn magna thAy chhe te nij-svarUpano bhoktA chaitanya AtmA mokShamArgano
3sAdhak chhe. 34.
_________________________________________________________________
1. sAdhak dashA.
2. satya vachan paN hey chhe, jainamatamAn to maunanI ja prashansA chhe.
3. sAt bhAv-vyasan ane chaud ratnonI kavitA pt.. banArasIdAsajIe svatantra rachI chhe.

Page 350 of 444
PDF/HTML Page 377 of 471
single page version

background image
3pa0 samayasAr nATak
mokShamArganA sAdhak jIvonI avasthA (kavitta)
ग्यान द्रिष्टि जिन्हके घट अंतर,
निरखैं दरवसुगुन परजाइ।
जिन्हकैं सहजरूप दिन दिन प्रति,
स्यादवाद साधनअधिकाइ।।
जे केवलि प्रनीत मारग मुख,
चितैं चरन राखै ठहराइ।
ते प्रवीन करि खीन मोहमल,
अविचल होहिं परमपद पाइ।। ३५।।
shabdArtha– nirakhain = avalokan kare. pranIt (praNIt) = rachit.
artha– jemanA antarangamAn gnAnadraShTi dravya, guN ane paryAyonun avalokan kare
chhe, jeo svayamev din-pratidin syAdvAd dvArA potAnun svarUp adhikAdhik jANe chhe,
je kevaLI-kathit dharmamArgamAn shraddhA karIne te anusAr AcharaN kare chhe, te gnAnI
manuShyo mohakarmano maL naShTa kare chhe ane param pad prApta karIne sthir thAy chhe.
3p.
shuddha anubhavathI mokSha ane mithyAtvathI sansAr chhe. (savaiyA ekatrIsA)
चाकसौ फिरत जाकौ संसार निकट आयौ,
पायौ जिन सम्यक मिथ्यात नास करिकै।
_________________________________________________________________
नैकान्तसङ्गत्तद्रशा स्वयमेव वस्तु–
तत्त्वव्यवस्थितिमिति प्रविलोकयन्तः।
स्याद्वादशुद्धिमधिकामधिगम्य सन्तो
ज्ञानीभवन्ति जिननीतिमलंधयन्तः।। २।।
(A shlok IDaranI pratimAn nathI.)
ये ज्ञानमात्रनिजभावमयीमकम्पां
भूमिं श्रयन्ति कथमप्यपनीतमोहाः।
ते साधकत्वमधिगम्य भवन्ति सिद्धा
मूढास्त्वमूमनुपलभ्य परिभ्रमन्ति।। ३।।

Page 351 of 444
PDF/HTML Page 378 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 3pa1
निरदुंद मनसा सुभूमि साधि लीनी जिन,
कीनी मोखकारन अवस्था ध्यान धरिकै।।
सो ही सुद्ध अनुभौ अभ्यासी अविनासी भयौ,
गयौ ताकौ करम भरम रोग गरिकै।
मिथ्यामती अपनौ सरूप न पिछानै तातैं,
डोलै जगजालमैं अनंत कालभरिकै।। ३६।।
shabdArtha– chAk = chakra. niradund (niradvand) = duvidhA rahit. garikai (galike)
= gaLIne nAsh pAmyun. pichhAnai = oLakhe.
artha– chAkaDAnI jem ghUmatA ghUmatA jene sansArano ant najIk AvI gayo
chhe, jeNe mithyAtvano nAsh karIne samyagdarshan prApta karyun chhe, jeNe rAg-dveSh chhoDIne
manarUp bhUmine shuddha karI chhe ane dhyAn dvArA potAne mokShane yogya banAvel chhe, te
ja shuddha anubhavano abhyAs karanAr avichaL pad pAme chhe ane tenA karma nAsh
pAme chhe, tathA agnAnarUpI rog dUr thaI jAy chhe. parantu mithyAdraShTi potAnun svarUp
oLakhatA nathI tethI teo anantakAL sudhI jagatanI jALamAn bhaTake chhe ane janma-
maraNanA pherA kare chhe. 36.
Atma–anubhavanun pariNAm (savaiyA ekatrIsA)
जे जीव दरबरूप तथा परजायरूप,
दोऊ नै प्रवांन वस्तु सुद्धता गहतु हैं।
जे असुद्ध भावनिके त्यागी भये सरवथा,
विषैसौंविमुख ह्वै विरागता बहतु हैं।।
_________________________________________________________________
स्याद्वादकौशलसुनिश्चलसंयमाभ्यां
यो भावयत्यहरहः स्वमिहोपयुक्तः।
ज्ञानक्रियानयपरस्परतीव्रमैत्री–
पात्रीकृतः श्रयति भूमिमिमां स एकः।। ४।।

Page 352 of 444
PDF/HTML Page 379 of 471
single page version

background image
3pa2 samayasAr nATak
जे जे ग्राह्यभाव त्यागभाव दोऊ भावनिकौं,
अनुभौ अभ्यास विषै एकता करतु हैं।
तेई ग्यान क्रियाके आराधक सहज मोख,
मारगके साधक अबाधकमहतु हैं।। ३७।।
artha– je jIvoe dravyArthik ane paryAyArthik banne nayo dvArA padArthonun
svarUp samajIne AtmAnI shuddhatA grahaN karI chhe, je ashuddhabhAvonA sarvathA tyAgI
chhe, indriy-viShayothI parAngmukh thaIne vItarAgI thayA chhe, jemaNe anubhavanA
abhyAsamAn upAdey ane hey banne prakAranA bhAvone ekasarakhA jANyA chhe, te ja
jIvo gnAnakriyAnA upAsak chhe, mokShamArganA sAdhak chhe, karmabAdhA rahit chhe ane
mahAn chhe. 37.
gnAnakriyAnun svarUp (doharA)
विनसि अनादि असुद्धता, होइ सुद्धता पोख।
ता परनतिको बुध कहैं, ग्यान क्रियासौं मोख।। ३८।।
shabdArtha– vinasi = naShTa thaIne. pokh = puShTa. paranati = chAl.
artha– gnAnIo kahe chhe ke anAdikALanI ashuddhatA naShTa karanAr ane
shuddhatAne puShTa karanAr pariNati gnAnakriyA chhe ane tenAthI ja mokSha thAy chhe. 38.
samyaktvathI krame krame gnAnanI pUrNatA thAy chhe (doharA)
जगी सुद्ध समकित कला, बगी मोख मग जोइ।
वहै करम चूरन करै, क्रम क्रम
पूरन होइ।। ३९।।
जाके घट ऐसीदसा, साधक ताकौ नाम।
जैसै जो दीपक धरै, सो उजियारौ धाम।। ४०।।
shabdArtha– bagI = chAlI.

Page 353 of 444
PDF/HTML Page 380 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 3pa3
artha– samyagdarshananun je kiraN pragaT thAy chhe ane mokShanAn mArgamAn chAle chhe
te dhIre dhIre karmono nAsh karatun paramAtmA bane chhe. 39. jenA chittamAn AvA
samyagdarshananA kiraNano uday thayo chhe tenun ja nAm sAdhak chhe, jem ke je gharamAn
dIpak saLagAvavAmAn Ave chhe te ja gharamAn ajavALun thAy chhe. 40.
samyaktvano mahimA (savaiyA ekatrIsA)
जाके घट अंतर मिथ्यात अंधकार गयौ,
भयौ परगास सुद्ध समकित भानकौ।
जाकी मोहनिद्रा घटी ममता पलक फटी,
जान्यौ जिन मरनअवाची भगवानकौ।।
जाकौ ग्यान तेज बग्यौ उद्दिम उदार जग्यौ,
लगौ सुख पोख समरस सुधा पानकौ।
ताही सुविचच्छनकौ संसार निकट आयौ,
पायौ तिन मारगसुगम निरवानकौ।। ४१।।
shabdArtha– avAchI = vachanAtIt. bagyau = vadhyun.
artha– jenA hRudayamAn mithyAtvano andhakAr naShTa thavAthI shuddha samyagdarshanano
sUrya prakAshit thayo, jenI mohanidrA dUr thaI gaI ane mamatAnI palako UghaDI gaI,
jeNe vachanAtIt potAnA parameshvaranun svarUp oLakhI lIdhun chhe, jenA gnAnanun tej
prakAshit thayun, je mahAn udyamamAn sAvadhAn thayo, je sAmyabhAvanA amRutarasanun pAn
karIne puShTa thayo, te ja gnAnIne sansArano ant samIp Avyo chhe ane teNe ja
nirvANano sugam mArga prApta karyo chhe. 41.
_________________________________________________________________
चित्पिण्डचण्डिमविलासिविकासहासः
शुद्धप्रकाशभरनिर्भरसुप्रभातः।
आनन्दसुस्थितसदास्खलितैकरूप–
स्तस्यैव चायमुदयत्यचलार्चिरात्मा।। ५।।