Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Natak Samaysar; Mangalacharan (Hindi Translator's); Mangalacharan (Author's); Gatha: 1,2,3,4,5,6,7,8 (Mangalacharan),9 (Uthanika),10,11,12 (Uthanika),13,14,15 (Uthanika),16,17,18 ; Uthanika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 24

 

Page -6 of 444
PDF/HTML Page 21 of 471
single page version

background image
XVlll
banArasIdAs potAnA mAtA-pitAnA ekanA ek putra hatA tethI mAtApitA ane
dAdImAno temanA upar atishay prem hovo svAbhAvik chhe. asAdhAraN premane lIdhe
vaDIlono putra par jeTalo bhay hovo joIe, eTalo banArasIdAsajIne nahoto
tethI-
taji kulakAn lokakI lAj, bhayau banArasi AsikhabAj.
ApaNA charitranAyak yuvAvasthAmAn ananganA rangamAn magna thaI rahyA hatA, te
vakhate jaunapuramAn khaDatar gachchhIy yati bhAnuchandrajI (mahAkavi bANabhaTTakRut
kAdambarInA TIkAkAr)nun Agaman thayun. yati mahAshay sadAchArI ane vidvAn hatA.
temanI pAse senkaDo shrAvak AvatA jatA hatA. ek divas banArasIdAsajI potAnA
pitAnI sAthe yatijInI pAse gayA. yatijIe temane sArI rIte samajI shake tevA
joIne sneh batAvyo. banArasIdAs pratidin AvavA javA lAgyA. pachhI eTalo
sneh vadhI gayo ke Akho divas yatinI pAse ja pAThashALAmAn rahetA, mAtra rAtre
dher jatA hatA. yatijInI pAse, panchasandhinI rachanA aShThaun, sAmAyik, pratikramaN,
chhandashAstra, shrutabodh, koSh ane anek chhUTak shloko vagere viShayo kanThastha karyA. ATh
mULaguN paN dhAraN karyA. paN hajI shRungAraras chhUTayo nahoto.
keTalAk samay pachhI banArasIdAsajInA vichAromAn parivartan thayun,
samyaggnAnanI jyot jAgRut thaI ane shRungAraras pratye aruchi thavA lAgI. ek
divas teo potAnI mitramanDaLI sAthe gomatInA pul upar sandhyA samaye havA khAI
rahyA hatA ane nadInA chanchaL mojAnone chittavRuttinI upamA ApatAn k kvichAr
karI rahyA hatA, pAse ek pothI paDI hatI. kavivar potAnI meLe ja gaNagaNavA
lAgyA, “loko pAsethI sAmbhaL‌yun chhe ke je koI ekavAr paN jUThun bole chhe, te narak-
nigodanA anek dukhomAn paDe chhe, paN mArI koN jANe kevI dashA thashe, jeNe jUThano
ek samUh banAvyo chhe? men A pustakamAn strIonA kapolakalpit nakh-shikhanI
rachanA karI chhe. hAy! men e sArun nathI karyun. hun to pApano bhAgIdAr thaI ja gayo
ane have bIjA mANaso paN e vAnchIne pApanA bhAgIdAr thashe tathA lAmbA samay
sudhI pApanI paramparA vadhashe.” bas, A uchcha vichArathI temanun hRuday DagamagavA
mAnDayun. teo bIjun kaI vichArI shakayA nahi ane na to koInI rajA lIdhI,
chUpachAp te pustak gomatInA athAh ane vegIlA pravAhavALA jaLamAn phenkI dIdhun. te
divasathI banArasIdAsajIe ek navIn avasthA dhAraN karI-

Page -5 of 444
PDF/HTML Page 22 of 471
single page version

background image
XlX
tis dinason bAnArasI, karI dharmakI chAh;
tajI AsikhI phAsikhI1, pakarI kulakI rAh.
kharagasenajI putranI pariNatimAn A parivartan joIne bahu ja rAjI thayA
ane kahevA lAgyA-
kahain doSh kou nA tajai, tajai avasthA pAy;
jaise bAlakakI dashA,
taruN bhaye miT jAy.
ane-
uday hot shubh karmake, bhaI ashubhakI hAni;
tAten turat banArasI, gahI dharmakI bAni.
je banArasI santApajanya rasanA rasiyA hatA, te have jinendranA shAntarasamAn
masta rahevA lAgyA. loko jemane galI-kUnchiyomAn bhaTakatA jotA hatA, temane have
jinamandiramAn aShTadravya laIne jatA jovA lAgyA. banArasIne jinadarshan vinA
bhojanatyAganI pratignA hatI. teo chaud niyam, vrat, sAmAyik pratikramaNAdi anek
AchAr-vichAramAn tanmay dekhAvA lAgyA.
tab apajasI banArasI, ab jas bhayo vikhyAt.
AgrAmAn arthamallajI nAmanA adhyAtma-rasanA rasik ek sajjan hatA.
kavivarano temanI sAthe visheSh samAgam raheto hato. teo kavivaranI vilakShaN
kAvyashakti joIne Anandit thayA hatA, parantu temanI kavitAmAn AdhyAtmik-vidyAno
abhAv joIne koI koI vAr dukhI paN thatA hatA. ek divas avasar pAmIne
temaNe kavivarane pt..rAjamallajIkRut samayasAr-TIkA ApIne kahyun ke Ap ekavAr
vAncho ane satyanI khoj karo. temaNe te granth keTalIye vAr vAnchyo, parantu guru vinA
temane adhyAtmano yathArtha mArga sUjhayo nahi ane teo nishchayanayamAn eTalA
tallIn thaI gayA ke bAhya kriyAothI virakta thavA lAgyA-
karanIkau ras miT gayo, bhayo na AtamasvAd;
bhaI banArasikI
dashA jathA UnTakau pAd.
_________________________________________________________________
1. pApakArya

Page -4 of 444
PDF/HTML Page 23 of 471
single page version

background image
XX
temaNe jap, tap, sAmAyik, pratikramaNAdi kriyAo bilakul chhoDI dIdhI,
tyAnsudhI ke bhagavAnane chaDAvelun naivaidya paN khAvA lAgyA. A dashA phakat temanI ja
nahotI thaI paN temanA mitra chandrabhAN, udayakaraN ane thAnamallajI Adi paN
A ja andhArAmAn paDI gayA hatA ane nishchayanayanun eTalA ekAntarUpe grahaN karI
lIdhun hatun ke-
nagan honhin chAron janen, phirahin koTharI mAhin;
kahahin bhaye munirAj ham, kachhU parigrah nAhin.
saubhAgyavash pt.. rUpachandajInun AgrAmAn Agaman thayun. panDitajIe temane
adhyAtmanA ekAnt rogathI grasit joIne gommaTasArarUp auShadhano upachAr karyo.
guNasthAn anusAr gnAn ane kriyAonun vidhAn sArI rIte samajatAn ja temanI
Ankho khulI gaI-
tab banArasI aurahi bhayo, syAdvAd pariNati paraNayo;
suni suni rUpachandake bain, banArasI bhayo
driDh jain.
hirademen kachhu kAlimA, hutI saradahan bIch;
sou miTI samatA bhaI, rahI na Unch na nIch.
keTalAk varShomAn temaNe sUktimuktAvaLI, adhyAtmabattIsI, mokShapaiDI, phAg,
dhamAl, sindhuchaturdashI, chhUTak kavitta, shivapachchIsI, bhAvanA, sahasranAm, karmachhattIsI,
aShTak gIt, vachanikA Adi kavitAonI rachanA karI. A badhI kavitAo
jinAgamane anukUL ja thaI chhe-
solah sau bAnave laun, kyio niyat ras pAn;
pai kavIsurI sab bhaI,
syAdvAd paramAn.
gommaTasAr vAnchI lIdhA pachhI jyAre temanA hRudayanAn paD khulI gayA, tyAre
bhagavAn kundakundAchArya praNIt samayasArano bhAShA padyAnuvAd karavAnun sharU karyun. bhAShA-
sAhityamAn A granth advitIy ane anupam chhe. emAn ghaNI saraLatAthI adhyAtma
jevA kaThin viShayanun varNan karyun chhe. samvat 1696mAn emano ekano ek priy putra
paN A asAr sansAramAnthI vidAy thaI gayo. A putrashokano temanA hRuday upar
ghaNo UnDo AghAt thayo. temane A sansAr bhayAnak dekhAvA lAgyo. kAraN ke-

Page -3 of 444
PDF/HTML Page 24 of 471
single page version

background image
XXl
nau bAlak hUe muve, rahe nArinar doy;
jyon taruvar patajhAr hvai, rahen ThUThase hoy.
teo vichAr
karavA lAgyA ke–
tattvadraShTi jodekhiye, satyArathakI bhAnti;
jyon jAkau parigrah ghaTai, tyon tAko upashAnti.
parantu-
sansArI jAnen nahIn, satyArathakI bAt;
parigrahason mAne vibhav, parigrah bin utapAt.
kamabhAgye kavivaranun pUrNa jIvanacharitra prApta nathI. shubhodayathI je kAI prApta
chhe, te temanI pap varShanI avasthA sudhInun vRuttAnta chhe ane te pustak arddhakathAnakanA
nAmathI prasiddha chhe. tene kavivare pote potAnI kalamathI lakhyun chhe. lekhake granthamAn
potAnA guN ane doSh bannenun niShpakShapaNe varNan karyun chhe. kavivaranA jIvananI
anek janashrutio prachalit chhe, temAnthI keTalIk ahIn ankit karavAmAn AvI chhe.
kavivar shetaranjanA mahAn khelADI hatA. shAhajahAn bAdashAh emanI ja sAthe
shetaranj ramyA karatA hatA. bAdashAh je vakhate pravAsamAn nIkaLatA hatA, te vakhate
paN teo kavivarane sAthe rAkhatA hatA. A kathA samvat 1698 pachhInI chhe jyAre
kavivaranun charitra nirmaL thaI rahyun hatun ane jyAre teo aShTAng samyakatvane
pUrNapaNe dhAraN karI rahyA hatA. kahevAy chhe ke te vakhate kavivare ek durdhar pratignA
dhAraN karI hatI. hun jinendradev sivAy koInI paN AgaL mastak namAvIsh nahi.
jyAre A vAt phelAtAn phelAtAn bAdashAhanA kAne pahonchI tyAre teo Ashcharya pAmyA
paN krodhAyamAn na thayA. teo banArasIdAsajInA svabhAvathI ane dharmashraddhAthI sArI
rIte parichit hatA, parantu te shraddhAnI sImA ahIn sudhI pahonchI gaI chhe e teo
jANatA nahotA, tethI ja vismit thayA. A pratignAnI parIkShA karavA mATe bAdashAhane
ek majAk sUjhI. pote ekaevI jagyAe beThA jenun dvAr bahu nAnun hatun ane jemAn
mAthun nIchun karyA vinA koI pravesh karI shake tem nahotun. pachhI kavivarane ek nokar
dvArA bolAvavAmAn AvyA. kavivar bAraNA pAse AvIne aTakI gayA ane
bAdashAhanI chAlAkI samajI gayA ane jhaT daIne besI

Page -2 of 444
PDF/HTML Page 25 of 471
single page version

background image
XXll
gayA pachhI tarat ja bAraNAmAn pag nAkhIne dAkhal thaI gayA. A kriyAthI temane
mastak namAvavun na paDayun. bAdashAh temanI A buddhimattAthI khUb prasanna thayA ane
bolyA kavirAj, shun Ichchho chho? A vakhate je mAgo te maLashe. kavivare traN vAr
vachanabaddha karIne kahyun, jahAmpanAh! e Ichchhun chhun Aj pachhI pharI koI vAr darabAramAn
mane bolAvavAmAn na Ave. bAdashAh vachanabaddha hovAthI bahu dukhI thayA ane udAs
thaIne bolyA, kavivar Ape sArun na karyun. ATalun kahIne te antapuramAn chAlyA gayA
ane keTalAy divaso sudhI darabAramAn na AvyA. kavivar potAnA AtmadhyAnamAn
lavalIn rahevA lAgyA.
ek vAr gosvAmI tulasIdAsajI banArasIdAsanI kAvya-prashansA sAmbhaLIne
potAnA keTalAk shiShyo sAthe AgrA AvyA ane kavivarane maL‌yA. keTalAk divasonA
samAgam pachhI teo potAnI banAvelI rAmAyaNanI ek prat bheT ApIne vidAy
thaI gayA ane pArshvanAth svAmInI stuti be-traN kavitAo sahit je
banArasIdAsajIe bheT ApI hatI te sAthe letA gayA. tyAr pachhI be-traN varShe
jyAre banne shreShTha kaviono pharIthI meLAp thayo, tyAre tulasIdAsajIe rAmAyaNanA
saundarya viShe prashna karyo, jenA uttaramAn kavivare ek kavitA te ja samaye banAvIne
sambhaLAvI-
virAjai rAmAyaN ghaTamAnhin;
maramI hoy maram so jAnai,
mUrakh mAnai nAhin;
virAjairAmAyaN
01.
Atam rAm gnAn gun lachhaman, sItA sumatisamet;
shubhapayog vAnaradal manDit, var vivek ranakhet...virAjai...2.
dhyAn dhanuSh TankAr shor suni, gaI viShayaditi1 bhAg;
bhaI bhasma mithyAmat lankA, uThI dhAraNA Ag...virAjai...3.
jare agnAn bhAv rAkShasakul, lare nikAnchhit sUr;
jUjhe rAgadveSh senApati, sansai gaDh chakachUr...virAjai...4.
_________________________________________________________________
1. sUrpanakhA sAkShasI.

Page -1 of 444
PDF/HTML Page 26 of 471
single page version

background image
XXlll
vilakhatkumbhakaraN bhav vibhram, pulakit man darayAv;
thakti udAr vIr mahirAvaN, setubandh samabhAv...virAjai...pa.
mUrchhit mandodarI durAshA, sajag
charan hanumAn;
ghaTI chaturgati paraNati senA, chhuTe chhapakaguN bAn...virAjai...6.
nirakhi
sakati gun chakrasudarshan, uday vibhIShaN dIn;
phirai kabandh mahI rAvaNakI, prANabhAv shirahIn...virAjai...7.
Ih vidhi sakal sAdhu ghaT antar, hoy sahaj sangrAm;
yah vivahAradraShTi rAmAyaN, keval nishchayrAm...virAjai..8.
(banArasIvilAs pRuShTha
242)
tulasIdAsajI A adhyAtmachAturya joIne bahu ja prasanna thayA ane bolyA,
“ApanI kavitA mane bahu ja priy lAgI chhe, hun tenA badalAmAn Apane shun
sambhaLAvun? te divase ApanI pArshvanAth-stuti vAnchIne men paN ek pArshvanAth stotra
banAvyun hatun,
te Apane ja arpaN karun chhun.” em kahIne “bhaktibiradAvalI” nAmanI ek
sundar kavitA kavivarane arpaN karI. kavivarane te kAvyathI ghaNo santoSh thayo ane
pachhI ghaNA divaso sudhI banne sajjanono meLAp vakhatovakhat thato rahyo.
kavivaranA dehotsargano samay jANavAmAn nathI. parantu mRutyu samayanI ek
dantakathA prasiddha chhe ke antasamaye kavivarano kanTh rundhAI gayo hato, tethI teo bolI
shakatA nahotA. ane potAnA ant samayano nishchay karIne dhyAnAvasthit thaI gayA
hatA. lokone khAtarI thaI gaI hatI ke e have kalAk be kalAkathI vadhAre jIvatA
nahi rahe. parantu jyAre kalAk be kalAkamAn kavivaranI dhyAnAvasthA pUrI na thaI tyAre
loko jAtajAtanA vichAr karavA lAgyA. mUrkha mANaso kahevA lAgyA ke emanA prAN
mAyA ane kuTumbIomAn aTakI rahyA chhe, jyAn sudhI kuTumbIjano emanI sAme nahi
Ave ane paisAnI poTalI emanI samakSha nahi mUkavAmAn Ave tyAnsudhI prAN jashe
nahi. A prastAvamAn badhAe anumatI ApI, koIe paN virodh na karyo. parantu
lokonA A mUrkhAI bharelA vichAro kavivar sahan na karI shakayA. temaNe A
lokamUDhatA TALavA IchchhA karI. tethI ek pATI ane kalam lAvavA mATe najIkanA
lokone IshAro karyo. mahAmahenate loko temano A

Page 0 of 444
PDF/HTML Page 27 of 471
single page version

background image
XXlV
sanket samajyA. jyAre kalam AvI tyAre temaNe be shlok rachIne lakhI dIdhA. te
vAnchIne loko potAnI bhUl samajI gayA ane kavivarane koI param vidvAn ane
dharmAtmA samajIne temanI sevAmAn lAgI gayA.
gnAn kutakkA hAth, mAri ari mohanA;
pragaTayau rUp svarUp, anant su sohanA.
jA parajaiko ant, satya kar mAnanA;
chale banArasidAs, pher nahin AvanA.*

devarIkalAn (sAgar) sajjanono sevak–
kArtik vad 14 hIrAlAl negI.
vIr san. 24pa4






















































_________________________________________________________________
*ahIn shrI hIrAlAlajI negI dvArA likhit jIvanacharitranun sankShipta rUp ApavAmAn Avyun chhe.

Page 1 of 444
PDF/HTML Page 28 of 471
single page version

background image






shrI paramAtmane nama


sva. pt.. banArasIdAsavirachit


samayasAr nATak


bhAShATIkAno gujarAtI anuvAd

*

hindI TIkAkAranun mangalAcharaN


(doharA)
nij svarUpakau param ras, jAmain bharau apAr;
vandaun paramAnandamay, samayasAr avikAr...1.
kundakund muni–chandavar, amRutachanda muni–Inda;
AtmarasI banArasI, bandaun pad aravinda...2.

Page 2 of 444
PDF/HTML Page 29 of 471
single page version

background image
2 samayasAr nATak
granthakAranun mangaLAcharaN
shrI pArshvanAthajInI stuti
(varNa 31 manahar chhand. chAl–jhanjharAnI)
करम–भरम जग–तिमिर–हरन खग,
उरग–लखन–पगसिवमगदरसी
निरखत नयन भविक जल बरखत,
हरखत अमितभविकजन–सरसी।।
मदन–कदन–जित परम–धरमहित,
सुमिरत भगति भगति सब डरसी।
सजल–जलद–तन मुकुट सपत फन,
कमठ–दलनजिन नमत बनरसी।। १।।
shabdArtha– khag=(kha=AkAsh, ga=gaman) sUrya. kadan=yuddha. sajal=pANI
sahit. sahit. jalad=(jal=pANI, da=ApanAr) vAdaL. sapat=sAt.
artha– je sansAramAn karmanA bhramarUp andhakArane dUr karavA mATe sUryasamAn chhe,
jemanA charaNamAn sApanun chihna chhe, je mokShano mArga dekhADanAr chhe, jemanA darshan
karavAthI bhavya jIvonAn netromAnthI AnandanA Ansu vahe chhe ane anek bhavyarUpI
sarovar prasanna thaI jAy chhe, jemaNe kAmadevane yuddhamAn harAvI dIdho chhe, je utkRuShTa
jainadharmanA hitakArI chhe, jemanun smaraN karavAthI bhaktajanonA badhA bhayo dUr bhAge
chhe, jemanun sharIr pANIthI bharelA vAdaLA jevun nIl (ranganun) chhe, jemano mugaT
2
sAt pheNono chhe, je kamaThanA jIvane asur paryAyamAn harAvanArachhe; evA pArshvanAth
jinarAjane (panDit) banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. 1.
_________________________________________________________________
1. A chhandamAn ant varNa sivAyanA badhA akShar laghu chhe, manahar chhandamAn ‘ant Ik guru pad avashahin
dhariken’ evo chhand shAstrano niyam chhe.
2. jyAre bhagavAn pArshvanAth svAmInI muni avasthAmAn kamaThanA jIve upasarga karyo hato tyAreprabhunI
rAjya avasthAmAn upadesh pAmel nAg-nAgaNInA jIve dharaNendra padmAvatInI paryAyamAn upasarganun

Page 3 of 444
PDF/HTML Page 30 of 471
single page version

background image
mangalAcharaN 3
chhand chhappA (A chhandamAn badhA varNa laghu chhe.)
सकल–करम–खल–दलन,
कमठ–सठ–पवन कनक–नग।
धवल परम–पद–रमन,
जगत–जन–अमल–कमल–खग।।
परमत–जलधर–पवन,
सजल–घन–सम–तन समकर।
पर–अघ–रजहर जलद,
सकल–जन–नत–भव–भय–हर।।
जमदलन नरकपद–छयकरन,
अगम अतट भवजलतरन।
वर–सबल–मदन–वन–हरदहन,
जय जय परम अभयकरन।। २।।
shabdArtha– kanak-nag=(kanak=sonun, nag=pahAD) sumeru. paramat= jainamat
sivAyanA bIjA badhA mithyAmat. nat=vandanIy. har dahan=rudranI agni.
artha– je sampUrNa duShTakarmono nAsh karanAr chhe, kamaThanA (upasargarUp) pavananI
sAme meru samAn chhe arthAt kamaThanA jIve chalAvelA ugra AndhInA upasargathI chalit
thanAr nathI, nirvikAr siddhapadamAn ramaN kare chhe, sansArI jIvo rUp kamaLone praphullit
karavA mATe sUrya samAn chhe, mithyAmatarUp vAdaLAnne uDADI mUkavA mATe prachanD vAyurUp
chhe, jemanun sharIr pANIthI bharelA vAdaLA samAn nIlavarNanun chhe, je jIvone samatA
denAr chhe, ashubh karmonI dhUL dhovA mATe vAdaL
_________________________________________________________________
nivAraN karyun hatun ane sAt pheNavALA sAp banIne prabhunI upar chhAyA karIne akhanD jaLavRuShTithI
rakShaN karyun hatu, te ja hetuthI A bhagavAnanI pratimA upar sAt pheNonun chihna prachalit chhe ane
tethI ja kavie mugaTanI upamA ApI chhe.

Page 4 of 444
PDF/HTML Page 31 of 471
single page version

background image
4 samayasAr nATak
samAn chhe, samasta jIvo dvArA vandanIy chhe, janma-maraNano bhay dUr karanAr chhe,
jemaNe mRutyune jItyun chhe, je narakagatithI bachAvanAr chhe, je mahAn ane gambhIr
sansAr-sAgarathI tAranAr chhe, atyant baLavAn kAmadevanA vanane bALavA mATe
1rudranI
agni samAn chhe, je jIvone bilakul nIDar banAvanAr chhe, te (pArshvanAth bhagavAn)
no jay ho! jay ho!! 2.
(savaiyA ekatrIsA)
जिन्हिके वचन उर धारत जुगल नाग,
भए धरनिंद पदुमावति पलकमैं।
जाकी नाममहिमासौं कुधातु कनक करै,
पारस पखान नामी भयौ हैखलकमैं।।
जिन्हकी जनमपुरी–नामके प्रभाव हम,
अपनौ स्वरुप लख्यौ भानुसौ भलकमैं।
तेई प्रभु पारस महारसके दाता अब,
दीजै मोहि साता द्रगलीलाकी ललकमैं।। ३।।
shabdArtha– kudhAtu=loDhun. pAras pakhAn=pAras paththar. khalak=jagat.
bhalak=tej. mahAras=anubhavano svAd. sAtA=shAnti.
artha– jemanI vANI hRudayamAn dhAraN karIne sarpanun joDun kShaNamAtramAn dharaNendra
ane padmAvatI thayun, jemanA nAmanA pratApathI jagatamAn paththar paN pArasanA nAmathI
prasiddha chhe ke je loDhAne sonun banAvI de chhe, jemanI janmabhUminA nAmanA prabhAvathI
ame amArun AtmasvarUp joyun chhe-jANe ke sUryanI jyoti ja pragaT thaI chhe, te
anubhav-rasano svAd ApanAr pArshvanAth jinarAj potAnI priy draShTithI amane
shAnti Apo. 3.
_________________________________________________________________
1. A vaiShNavamatanun draShTAnt chhe, temanA matamAn kathan chhe ke mahAdevajIe trIjun netra kholyun ane
kAmadevane bhasma karI nAkhyo. joke jainamatamAn A vArtA pramANabhUt nathI to paN draShTAnt mAtra
pramAN chhe.

Page 5 of 444
PDF/HTML Page 32 of 471
single page version

background image
mangalAcharaN pa
(shrI siddhanI stuti. aDilla chhand)
अविनासी अविकार परमरसधाम हैं।
समाधान सरवंग सहज अभिराम हैं।।
सुद्ध बुद्ध अविरुद्ध अनादिअनंत हैं।
जगत शिरोमनि सिद्ध सदा जयवंत हैं।। ४।।
shabdArtha– saravang (sarvAng)=sarva Atmapradeshe. paramaras=Atmasukh.
abhirAm=priy.
artha– je nitya ane nirvikAr chhe, utkRuShTa sukhanun sthAn chhe, sahaj shAntithI
1sarvAnge sundar chhe. nirdoSh chhe, pUrNagnAnI chhe, virodharahit chhe, anAdi anant chhe; te
lokanA shikhAmaNi siddha bhagavAn sadA jayavanta ho! 4.
(shrI sAdhu stuti. savaiyA ekatrIsA)
ग्यानकौ उजागर सहज–सुखसागर,
सुगुन–रतनागर विराग–रस र्भयौ है।
सरनकी रीति हरै मरनकौ न भै करै,
करनसौंपीठि दे चरन अनुर्सयौ है।।
धरमकौ मंडन भरमको विहंडन है,
परम नरम ह्वैकै करमसौं र्लयो है।
ऐसौ मुनिराज भुवलोकमैं विराजमान,
निरखि बनारसी नमस्कार र्कयौ है।। ५।।
shabdArtha– ujAgar=prakAshak. ratanAgar=(ratnAkar) =maNionI khAN. bhai
(bhay)= Dar. karan (karaN) = Indriy. charan (charaN) = chAritra. vihanDan =
vinAsh karanAr. naram = komaL arthAt kaShAyarahit. bhuv (bhU) =pRithvI.
_________________________________________________________________
1. jemano pratyek Atmapradesh vilakShaN shAntithI bharapUr chhe.

Page 6 of 444
PDF/HTML Page 33 of 471
single page version

background image
6 samayasAr nATak
artha– je gnAnanA prakAshak chhe, 1 sahaj AtmasukhanA samudra chhe, samyakatvAdi
guNaratnonI khAN chhe, vairAgyarasathI paripUrNa chhe, koIno Ashray IchchhatA nathI,
mRutyuthI DaratA nathI, Indriy-viShayothI virakta thaIne chAritranun pAlan kare chhe,
jemanAthI dharmanI shobhA chhe, je mithyAtvano nAsh karanAr chhe, je karmo sAthe atyant
shAntithI
2laDe chhe; evA sAdhu mahAtmA je pRithvI upar shobhAyamAn chhe temanAn 3darshan
karane pt.. banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. pa.
samyagdraShTinI stuti. savaiyA chhand (8 bhagaN)
भेदविज्ञान जग्यौ जिन्हके घट,
सीतल चित भयौ जिम चंदन।
केलि करै सिव मारगमैं,
जग माहिंजिनेसुरके लघु नंदन।।
सत्यसरूप सदा जिन्हकै,
प्रगटयौ अवदात मिथ्यातनिकंदन।
सांतदसा तिन्हकी पहिचानि,
करैकर जोरि बनारसि वंदन।। ६।।
shabdArtha– bhedagnAn=nij ane parano vivek. keli=moj. laghunandan=nAnA
putra. avadAt = svachchha. mithyAt-nikandan = mithyAtvano nAsh karanAr.
artha– jemanA hRudayamAn nij-parano vivek pragaT thayo chhe, jemanun chitta chandan
samAn shItaL chhe arthAt kaShAyono AtAp nathI ane nij-par vivek thavAthI je
mokShamArgamAn moj kare chhe, je sansAramAn arahantadevanA laghuputra chhe arthAt thoDA ja
samayamAn arahantapad prApta karanAr chhe, jemane mithyAdarshanano nAsh karanAr nirmaL
samyagdarshan pragaT thayun chhe; te samyagdraShTi jIvonI Anandamay avasthAno nishchay karIne
pt.. banArasIdAsajI hAth joDIne namaskAr kare chhe. 6.
_________________________________________________________________
1. je Atmajanit chhe, koI dvArA utpanna thatun nathI. 2. A karmonI laDAI krodh Adi kaShAyonA udveg
rahit hoy chhe. 3. hRudayamAn darshan karavAno abhiprAy chhe.

Page 7 of 444
PDF/HTML Page 34 of 471
single page version

background image
mangalAcharaN 7
(savaiyA ekatrIsA)
स्वारथके साचे परमारथके साचे चित,
साचे साचे बैन कहैं साचेजैनमती हैं।
काहूके विरुद्धि नाहि परजाय–बुद्धि नाहि,
आतमगवेषी न गृहस्थ हैं न जती हैं।।
सिद्धि रिद्धि वृद्धि दीसे घटमैं प्रगट सदा,
अंतरकी लच्छिसौं अजाची लच्छपती हैं।
दास भगवन्तके उदास रहैं जगतसौं,
सुखियासदैव ऐसे जीव समकिती हैं।। ७।।
shabdArtha– svArath=(svArtha, sva= AtmA, artha=padArtha) AtmapadArtha.
paramArath (1paramArtha) = param artha arthAt mokSha. parajAy (paryAy) =sharIr.
lachchhi = lakShmI. ajAchI = na mAganAr
artha– jemane potAnA AtmAnun sAchun gnAn chhe ane mokSha padArtha upar sAcho
prem chhe, je hRudayanA sAchA chhe ane satya vachan bole chhe tathA sAchA jainI2 chhe,
koInI sAthe jemane
3virodh nathI, sharIramAn jemane ahambuddhi nathI, je AtmasvarUpanA shodhak chhe,
aNuvratI nathI ke mahAvratI nathI4, jemane sadaiv potAnA ja hRudayamAn AtmahitanI
siddhi, AtmashaktinI riddhi ane AtmaguNonI vRuddhi pragaT dekhAy chhe, je antarang
lakShmIthI ayAchI lakShapati arthAt sampanna chhe, je jinarAjanA sevak chhe, sansArathI
udAsIn chhe, je Atmik sukhathI sadA AnandarUp rahe chhe, e guNonA dhArak
samyagdraShTi jIv hoy chhe. 7.
_________________________________________________________________
1. jainadharmamAn dharma, artha, kAm, mokSha-e chAr padArtha kahyA chhe, temAn mokSha param padArtha chhe.
2. jinavaranAn vachano par jemano aTal vishvAs chhe.
3. samasta nayonA gnAtA hovAthI emanA gnAnamAn koI paN samyak vivakShAno virodh bhAsato nathI.
4. ahIn asanyat samyagdraShTine dhyAnamAn rAkhIne kahyun chhe ke jemane “charitamohavash lesh na sanyam, pai
suranAth jajai hain.”

Page 8 of 444
PDF/HTML Page 35 of 471
single page version

background image
8 samayasAr nATak
(savaiyA ekatrIsA)
जाकै घट प्रगट विवेक गणधरकौसौ,
हिरदै हरखि महामोहकौं हरतु है।
साचौ सुख मानै निजमहिमा अडौल जाने,
आपुहीमैं आपनौ सुभाउ ले धरतु हैं।।
जैसैं जल–कर्दम कतकफल भिन्न करै,
तैसैं जीव अजीवविलछनु करतु है।
आतम सकति साधै ग्यानकौ उदौ आराधै,
सोईसमकिती भवसागर तरतु है।। ८।।
shabdArtha– kardam=kIchaD. katakaphaL=nirmaLI. vilachhanu= pRuththakaraN.
sakati=shakti.
artha– jenA hRudayamAn gaNadhar jevo sva-parano vivek pragaT thayo chhe, je
AtmAnubhavathI Anandit thaIne mithyAtvane naShTa kare chhe, sAchA svAdhIn sukhane
sukh mAne chhe. potAnA gnAnAdi guNonI avichaL shraddhA kare chhe, potAnA
samyagdarshanAdi svabhAvane potAnAmAn ja dhAraN kare chhe, je anAdinA maLel jIv
ane ajIvanun pRuththakaraN
1kIchaDathI pANInun pRuththakaraN katakaphaLanI jem kare chhe, je
AtmabaL vadhAravAmAn prayatna kare chhe ane gnAnano prakAsh kare chhe, te ja samyagdraShTi
sansAr-samudrathI pAr thAy chhe. 8.
(mithyAdraShTinun lakShaN. savaiyA ekatrIsA)
धरम न जानत बखानत भरमरूप,
ठौर ठौर ठानत लराई पच्छपातकी।
भूल्यो अभिमानमैं न पाउ धरै धरनीमें,
हिरदैमें करनी विचारैउतपातकी।।
_________________________________________________________________
1. gandA pANImAn nirmaLI (phaTakaDI) nAkhavAthI kIchaD nIche besI jAy chhe ane pANI chokhkhun thaI jAy
chhe.

Page 9 of 444
PDF/HTML Page 36 of 471
single page version

background image
mangalAcharaN 9
फिरै डांवाडोलसौ करमके कलोलिनिमैं,
व्है रही अवस्था सु बधूलेकैसे पातकी।
जाकी छाती ताती कारी कुटिल कुवाती भारी,
ऐसौ ब्रह्मघाती है मिथ्याती महापातकी।। ९।।
shabdArtha– dharam (dharma) = vastusvabhAv. utapAt = upadrav.
artha– je vastusvabhAvathI ajAN chhe, jenun kathan mithyAtvamay chhe ane je
ekAntano pakSha laI ThekaThekANe laDAI kare chhe, potAnA mithyAgnAnanA ahankAramAn
bhUlIne dharatI par pag Tekavato nathI ane chittamAn upadravano ja vichAr kare chhe,
karmanAn kallolothI sansAramAn DAmADoL thaIne phare chhe arthAt vishrAm pAmato nathI.
tethI tenI dashA vanToLiyAnAn pAndaDA jevI thaI rahI chhe, je hRudayamAn (krodhathI) tapta
rahe chhe, (lobhathI) malin rahe chhe, (mAyAthI) kuTil chhe, (mAnathI) bhAre kuvachan
bole chhe Avo AtmaghAtI ane mahApApI mithyAdraShTi chhe. 9.
(dohA)
बंदौ सिव अवगाहना, अरु बंदौ सिव पंथ।
जसु प्रसाद भाषा करौं, नाटकनाम गरंथ।। १०।।
shabdArtha– avagAhanA=AkRuti.
artha– hun siddha bhagavAnane ane mokShamArga (ratnatray)ne namaskAr karun chhun,
jemanA prasAdathI deshabhAShAmAn nATak samayasAr granth rachun chhun. 10.
kavi svarUpanun varNan (savaiyA mattagayanda varNa 23)
चेतनरूप अनूप अमूरति,
सिद्धसमान सदा पद मेरौ
मोह महातम आतम अंग,
कियौ परसंग महा तम घेरौ।।
_________________________________________________________________
1. ahIn nishchayanayanI apekShAe kathan chhe. 2 ahIn vyavahAranayanI apekShAe kathan chhe.

Page 10 of 444
PDF/HTML Page 37 of 471
single page version

background image
10 samayasAr nATak
ग्यानकला उपजी अब मोहि,
कहौं गुन नाटक आगमकेरौ।
जासु प्रसाद सधै सिवमारग,
वेगि मिटै भववासबसेरौ।। ११।।
shabdArtha– amUrati (amUrti)=nirAkAr. parasang = (prasang) = sambandh.
artha– mArun svarUp sadaiv chaitanyasvarUp, upamArahit ane nirAkAr siddha
samAn chhe. parantu mohanA mahA andhakArano sang karavAthI hun AndhaLo banI rahyo hato.
have mane gnAnanI jyoti pragaT thaI chhe tethI hun nATak samayasAr granth kahun chhun, jenA
prasAdathI mokShamArgathI siddhi thAy chhe ane jaladI sansArano nivAs arthAt janma-
maraN chhUTI jAy chhe. 11.
kavinI laghutAnun varNan (chhanda manahar. varNa 31)
जैसैं कोऊ मूरख महा समुद्र तिरिवेकौं,
भुजानिसौं उद्यतभयौ है तजि नावरौ।
जैसैं गिरि ऊपर विरखफल तोरिवेकौं,
बावनु पुरुषकोऊ उमगै उतावरौ।
जैसैं जलकुंडमैं निरखि ससि–प्रतिबिम्ब,
ताके गहिबेकौं कर नीचौ करै टाबरौ।
तैसैं मैं अलपबुद्धि नाटक आरंभ कीनौ,
गुनी मोहिहसैंगे कहैंगे कोऊ बावरौ।। १२।।
shabdArtha– virakh (vRukSha) = jhAD. bAvanu (bAman) =bahu nIchA kadano
manuShya 1 TAbaro = bALak. bAvarau = pAgal.
artha– jevI rIte mUrkha manuShya potAnA bAhubaLathI ghaNA moTA samudrane
taravAno prayatna kare athavA koI ThIngaNo mANas parvat uparanA vRukShamAn lAgelun phaL
toDavA mATe jaladIthI UchhaLe, jevI rIte koI bALak pANImAn paDelA chandranA
_________________________________________________________________
1. A shabda mAravADI bhAShAno chhe.

Page 11 of 444
PDF/HTML Page 38 of 471
single page version

background image
utthAnikA 11
bimbane hAthathI pakaDe chhe, tevI ja rIte mandabuddhivALA men nATak samayasAr (mahAkArya)
no prArambh karyo chhe, vidvAno mashkarI karashe ane kaheshe ke koI pAgal hashe. 12
(savaiyA ekatrIsA)
जैसैं काहू रतनसौं बींध्यौ है रतन कोऊ,
तामैं सूत रेसमकी डोरी पोई गई है।
तैसैं बुध टीकाकरि नाटक सुगम कीनौ,
तापरि अलपबुद्धि सूधी परिनई है।।
जैसैं काहू देसके पुरुष जैसी भाषा कहैं,
तैसी तिनिहुंकेबालकनि सीख लई है।
तैसैं ज्यौं गरंथकौ अरथ कह्यौ गुरु त्योंहि,
हमारी मति कहिवेकौं सावधान भई है।। १३।।
shabdArtha– budh=vidvAn. paranaI (paraNaI) = thaI chhe.
artha– jevI rIte hIrAnI kaNIthI koI ratnamAn chhidra pADI rAkhyun hoy to
temAn reshamano doro nAkhI devAy chhe, tevI ja rIte vidvAn svAmI amRutachandra
AchAryadeve TIkA karIne samayasAr saral karI dIdhun chhe, tethI alpabuddhivALA mane
samajavAmAn AvI gayun. athavA jevI rIte koI deshanA rahevAsI jevI bhAShA bole chhe
tevI tenA bAlako shIkhI le chhe; tevI ja rIte mane guru-paramparAthI jevun arthagnAn
thayun chhe tevun ja kahevA mATe mArI buddhi tatpar thaI chhe. 13.
have kavi kahe chhe ke bhagavAnanI bhaktithI amane buddhibaL prApta thayun chhe
(savaiyA ekatrIsA)
कबहू सुमति व्है कुमतिकौ विनास करै,
कबहू विमल जोति अंतर जगति है।
कबहू दया व्है चित्त करत दयालरूप,
कबहू सुलालसा व्है लोचन लगति है।।

Page 12 of 444
PDF/HTML Page 39 of 471
single page version

background image
12 samayasAr nATak
कबहू आरती व्है कै प्रभु सनमुख आवै,
कबहू सुभारती व्है बाहरि बगति है।
धरै दसा जैसी तब करै रीति तैसी ऐसी,
हिरदै हमारै भगवंतकी भगति है।। १४।।
shabdArtha– subhAratI = sundar vANI. lAlasA= abhilAShA. lochan=netra.
artha– amArA hRudayamAn bhagavAnanI evI bhakti chhe ke koI vAr to
subuddhirUp thaIne kubuddhine dUr kare chhe, koI vAr nirmaL jyot thaIne hRudayamAn prakAsh
Ape chhe, koI vAr dayALu thaIne chittane dayALu banAve chhe, koI vAr anubhavanI
pipAsArUp thaIne Ankho sthir kare chhe, koI vAr AratIrUp thaIne prabhunI sanmukh
Ave chhe, koI vAr sundar vachanothI stotra bole chhe, jyAre jevI avasthA thAy chhe
tyAre tevI kriyA kare chhe. 14.
have nATak samayasAranA mahimAnun varNan kare chhe. (savaiyA ekatrIsA)
मोख चलिवेकौ सौन करमकौ करै बौन,
जाके रस–भौन बुध लौन ज्यौं घुलत है।
गुनको गरन्थ निरगुनकौ सुगम पंथ,
जाकौजसु कहत सुरेश अकुलत है।।
याहीकै जु पच्छी ते उड़त ग्यानगगनमैं,
याहीके विपच्छी जगजालमैं रुलत है।
हाटकसौ विमल विराटकसौ विसतार,
नाटक सुनत हिये फाटक खुलतहै।। १५।।
shabdArtha– saun= sIDI. baun=vaman. hATak=suvarNa. bhaun (bhavan) =
jaL.
artha– A nATak mokShamAn javAne mATe sIDI svarUp chhe, karmarUpI vikAranun
vaman kare chhe, enA rasarUp jaLamAn vidvAno mIThAnI jem ogaLI jAy chhe, e

Page 13 of 444
PDF/HTML Page 40 of 471
single page version

background image
utthAnikA 13
samyagdarshanAdi guNono pinD chhe, saraL rasto chhe, enA mahimAnun varNan karatAn Indro
paN lajjit thAy chhe, jemane A granthanA pakSharUp pAnkho prApta thaI chhe teo gnAnarUpI
AkAshamAn vihAr kare chhe, ane jene A granthanA pakSharUp pAnkho nathI teo jagatanI
janjALamAn phasAy chhe. A granth shuddha suvarNa jevo nirmaL chhe, viShNunA virATarUp jevo
vistRut chhe, A ganrath sAmbhaLavAthI hRudayanAn dvAr khUlI jAy chhe. 1p.
anubhavanun varNan (doharA)
कहौं शुद्ध निहचै कथा, कहौं शुद्ध विवहार।
मुकतिपंथकारन कहौं
अनुभौको अधिकार।। १६।।
artha– shuddha nishchayanay, shuddha vyavahAranay ane mokShamArgamAn kAraNabhUt
AtmAnubhavanI charchAnun hun varNan karun chhun. 16.
anubhavanun lakShaN (doharA)
वस्तु विचारत ध्यावतैं, मन पावै विश्राम।
रस स्वादत सुख ऊपजै, अनुभौ याकौ नाम।। १७।।
artha– AtmapadArthano vichAr ane dhyAn karavAthI chittane je shAnti maLe chhe
tathA Atmikarasano AsvAd karavAthI je Anand maLe chhe tene ja anubhav kahe chhe.
17.
anubhavano mahimA (doharA)
अनुभव चिंतामनिरतन, अनुभव हे रसकूप।
अनुभव मारग मोखकौ, अनुभव मोख सरूप।। १८।।
shabdArtha– chintAmaNi=manovAnchhit padArtha ApanAr.
artha– anubhav chintAmaNi ratna chhe, shAntirasano kUvo chhe, mokShano mArga chhe
ane mokShasvarUp chhe. 18.