Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 1-10 ,19-51 (Jiv Dvar); Jiv Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 24

 

Page 14 of 444
PDF/HTML Page 41 of 471
single page version

background image
14 samayasAr nATak
savaiyA (manahar)
अनुभौके रसकौं रसायन कहत जग,
अनुभौ अभ्यास यहु तीरथकी ठौर है।
अनुभौकी जो रसा कहावै सोई पोरसा सु,
अनुभौ अधोरसासौं ऊरधकी दौर है।।
अनुभौकी केलि यहै कामधेनु चित्रावेलि,
अनुभौकौ स्वाद पंच अमृतकौ कौर है।
अनुभौ करम तोरै परमसौं प्रीति जोरै,
अनुभौ समान न धरम कोऊ और है।। १९।।
shabdArtha– rasA=pRithvI. adhorasA=narak. porasA=phaLadrUp jamIn.
chitrAveli=jAtanI jaDIbuTTInun nAm.
artha– anubhavanA rasane jagatanA gnAnIo rasAyaN kahe chhe, anubhavano
abhyAs ek tIrthabhUmi chhe, anubhavanI bhUmi badhA padArthone utpanna karanAr chhe.
anubhav narakamAnthI kADhIne svarga-mokShamAn laI jAy chhe, eno Anand kAmadhenu ane
chitrAvelI samAn chhe, eno svAd panchAmRutanA bhojan jevo chhe, e karmono kShay kare
chhe ane paramapadamAn prem joDe chhe, enA jevo bIjo koI dharma nathI. 19.
chha dravyonun gnAn anubhavanun kAraN chhe tethI temanun vivechan karavAmAn Ave chhe.
jIv dravyanun svarUp (doharA)
चेतनवंत अनंत गुन, परजै सकतिअनंत।
अलख अखंडित सर्वगत, जीव दरव विरतंत।। २०।।
shabdArtha– alakh=Indriyagochar nathI. sarvagat=sarvalokamAn.
_________________________________________________________________
noTa– sansAramAn panchAmRut, rasAyaN, kAmadhenu, chitrAvelI Adi sukhadAyak padArtha prasiddha chhe tethI
emanAn draShTAnt ApyAn chhe parantu anubhav e badhAthI nirALo ane anupam chhe.

Page 15 of 444
PDF/HTML Page 42 of 471
single page version

background image
utthAnikA 1p
artha– chaitanyarUp chhe, anant guN, anant paryAy ane anant shakti sahit chhe, amUrtik chhe,
akhanDit chhe. *sarvavyApI chhe, A jIvadravyanun svarUp kahyun chhe. 20.
pudgal dravyanun lakShaN. (doharA)
फरस–वरन–रस–गन्ध मय, नरद–पास–संठान।
अनुरूपी
पुदगल दरव, नभ–प्रदेश–परवान।। २१।।
shabdArtha– pharas=sparsha. narad-pAs=chopATanA pAsA. sanThAn=AkAr. paravAn
(pramAn)=barAbar.
artha– pudgal dravya paramANurUp, AkAshanA pradesh jevaDun, chopATanA pAsAnA
*AkAranun, sparsha, ras, gandh ane varNavALun chhe. 21.
dharma dravyanun lakShaN (doharA)
जैसैं सलिल समूहमैं, करै मीन गति–कर्म।
तैसैं पुदगल जीवकौं, चलनसहाई
धर्म।। २२।।
shabdArtha– salil=pANI. mIn=mAchhalI. gati-karma=gamanakriyA.
artha– jevI rIte mAchhalInI gamanakriyAmAn pANI sahAyak thAy chhe, tevI ja
rIte jIv-pudgalanI gatimAn *sahakArI dharma dravya chhe. 22.
adharmadravyanun lakShaN(doharA)
ज्यौं पंथी ग्रीषमसमै, बैठै छायामाँहि।
त्यौं अधर्मकी भूमिमैं, जड़ चेतन ठहराँहि।। २३।।
shabdArtha– panthI=musAphar. grIShamasamai=grIShmakALamAn.
artha– jevI rIte grIShmaRutumAn musAphar chhAyAnun nimit pAmIne bese chhe tevI
ja rIte adharma dravya jIv-pudgalanI sthitimAn nimittakAraN chhe. 23.
_________________________________________________________________
* lok-alok pratibimbit thavAthI pUrNagnAnanI apekShAe sarvavyApI chhe.
* chha pAsAdAr jevun choras hoy chhe. *udAsIn nimittakAraN chhe, prerak nathI.

Page 16 of 444
PDF/HTML Page 43 of 471
single page version

background image
16 samayasAr nATak
AkAshadravyanun lakShaN (doharA)
संतत जाके उदरमैं, सकल पदारथवास।
जो भाजन सब जगतकौ, सोइ दरव अकास।। २४।।
shabdArtha– santat= sadA. bhAjan=pAtra.
artha– jenA peTamAn sadaiv, sarva padArtho rahe chhe, je sarva dravyone pAtranI jem
AdhArabhUt chhe, te ja AkAshadravya chhe. 24.
noTa– avagAhanA AkAshano param dharma chhe, tethI te AkAshadravya bIjA
dravyone avakAsh ApI rahyun chhe tem ja potAne paN avakAsh ApI rahyun chhe. jema-
gnAn jIvano param dharma chhe, tethI te jIv anya dravyone jANe chhe tem ja potAne paN
jANe chhe.
kALadravyanun lakShaN (doharA)
जो नवकरि जीरन, करै, सकल वस्तुथिति ठानि।
परावर्त वर्तन धरै,
काल दरव सो जानि।। २५।।
shabdArtha– nav=navIn. jIran (jIrNa)=jUnun.
artha– je vastuno nAsh na karatAn, sarva padArthonI navIn hAlato pragaT
thavAmAn ane pUrva paryAyonA nAsh pAmavAmAn nimittakAraN chhe, evA vartanA lakShaNanun
dhArak kALadravya chhe. 2p.
noTa– kALadravyano param dharma vartanA chhe, tethI te anya dravyonI paryAyonun
(pari) vartan kare chhe ane potAnI paryAyo paN palaTe chhe.
nav padArthonun gnAn anubhavanun kAraN chhe tethI temanun vivechan karavAmAn Ave chhe.
jIvanun varNan (doharA)
समता रमता उरधता, ग्यायकता सुखभास।
वेदकता चैतन्यता, ए सब
जीवविलास।। २६।।
shabdArtha– samatA = rAg-dveSh rahit vItarAgabhAv. ramatA = lIn rahevun te.
uradhatA (UrdhvatA) = upar javAno svabhAv. gyAyakatA = jANapaNun. vedakatA =
svAd levA te.

Page 17 of 444
PDF/HTML Page 44 of 471
single page version

background image
utthAnikA 17
artha– vItarAgabhAvamAn lIn thavun, Urdhvagaman, gnAyakasvabhAv, sahaj sukhano
sambhog, sukhadukhano svAd ane chaitanyapaNun -e badhA jIvanA potAnA guN chhe.
26.
ajIvanun varNan (doharA)
तनता मनता वचनता, जड़ता जड़सम्मेल।
लघुता गुरुता गमनता, ये अजीवके खेल।। २७।।
shabdArtha– sammel=bandh. laghutA= halakApaNun. gurutA=bhArepaNun. gamanatA =
gati karavI te.
artha– tan, man, vachan, achetanapaNun, ekabIjAnI sAthe maLavun, halakA ane
bhArepaNun tathA gati karavI-e badhI pudgal nAmanA ajIv dravyanI pariNati chhe.
27.
puNyanun varNan (doharA)
जो विशुद्धभावनि बंधै, अरु ऊरधमुख होइ।
जो सुखदायक जगतमैं, पुन्य पदारथ सोइ।। २८।।
artha– je shubhabhAvothI bandhAy chhe, svargAdinI sanmukh thAy chhe ane laukik
sukh ApanAr chhe te puNya padArtha chhe. 28.
pApanun varNan (doharA)
संकलेश भावनि बँधै, सहज अधोमुख होइ।
दुखदायक संसारमैं, पाप
पदारथ सोइ।। २९।।
artha– je ashubh bhAvothI bandhAy chhe ane potAnI meLe nIch gatimAn paDe
chhe tathA sansAramAn dukh ApanAr chhe, te pAp padArtha chhe. 29.
Asravanun varNan (doharA)
जोई करमउदोत धरि, होइ क्रिया रसरत्त।
करषै नूतन करमकौं, सोई आस्रव तत्त।। ३०।।

Page 18 of 444
PDF/HTML Page 45 of 471
single page version

background image
18 samayasAr nATak
shabdArtha– karamaudot=karmano uday thavo te. kriyA =yogonI pravRuti.
rasaratta=rAg sahit. ratta= magna thavun. tatta=tattva.
artha– karmanA udayamAn yogonI je *rAg sahit pravRutti thAy chhe, te navIn
karmone khenche chhe, tene Asrav -padArtha kahe chhe. 30.
samvaranun varNan (doharA)
जो उपयोग स्वरूप धरि, वरतै, जोग विरत्त।
रोकै आवत करमकौं, सो है संवर तत्त।। ३१।।
shabdArtha– viratta= alag thavun te.
artha– je gnAn-darshan upayogane prApta karIne yogonI kriyAthI virakta thAy
chhe ane Asravane rokI de chhe, te samvar padArtha chhe. 31.
nirjarAnun varNan (doharA)
जो पूरव सत्ता करम, करि थिति पूरन आउ।
खिरबेकौं उद्यत भयौ, सो निर्जरा लखाउ।। ३२।।
shabdArtha– thiti=sthiti. sattA=astitva. khiravekaun=kharavAne mATe. udyat =
taiyAr-tatpar.
artha– je pUrvasthit karma potAnI avadhi pUrI karIne kharavAne tatpar thAy
chhe, tene nirjarA padArtha jANo. 32.
*bandhanun varNan (doharA)
जो नवकरम पुरानसौं, मिलैं गांठि दिढ़ होइ।
सकति बढ़वै बंसकी, बंध पदारथ सोइ।। ३३।।
_________________________________________________________________
*ahIn sAmparAyik Asravanun mukhyatA ane airyApathik Asravanun gauNatApUrvak kathan chhe.
*bandh naShTa thavAthI mokSha avasthA prApta thAy chhe tethI ahIn mokShanI pUrve bandh tattvanun kathan karyun chhe
ane AsravanA nirodhapUrvak samvar thAy chhe tethI samvar pahelAn Asrav tattvanun kathan karyun chhe.

Page 19 of 444
PDF/HTML Page 46 of 471
single page version

background image
utthAnikA 19
shabdArtha– gAnThi=gAnTh. diDh (draDh)= pAkI. sakati=shakti.
artha– je navAn karma jUnAn karma sAthe paraspar maLIne majabUtapaNe bandhAI jAy
chhe ane karmashaktinI paramparAne vadhAre chhe-te bandh padArtha chhe. 33.
mokShanun varNan (doharA)
थिति पूरन करि जो करम, खिरै बंधपद भानि।
हंस अंस उज्जल करै, मोक्ष तत्त्व सो जानि।। ३४।।
shabdArtha– bhAni=naShTa karIne. hans ans=AtmAnA guN.
artha– je karma potAnI sthiti pUrNa karIne bandhadashAno nAsh karI nAkhe chhe
ane AtmaguNone nirmaL kare chhe tene mokSha padArtha jANo. 34.
vastunAn nAm (doharA)
भाव पदारथ समय धन, तत्त्व चित्त वसु दर्व।
द्रविन अरथ इत्यादि बहु, वस्तु नाम ये सर्व।। ३५।।
artha– bhAv, padArtha, samay, dhan, tattva, vasu, dravya, draviN, artha Adi sarva
vastunA nAm chhe. 3p.
shuddha jIvadravyanAn nAm (savaiyA ekatrIsA)
परमपुरुष परमेसुर परमज्योति,
परब्रह्म पूरन परम परधान है।
अनादि अनंत अविगत अविनाशी अज,
निरदुंद मुक्त मुकुंद अमलान है।।
निराबाध निगम निरंजन निरविकार,
निराकार संसारसिरोमनि सुजान है।
सरवदरसी सरवज्ञ सिद्ध स्वामी सिव,
धनी नाथ ईसजगदीस भगवान है।। ३६।।

Page 20 of 444
PDF/HTML Page 47 of 471
single page version

background image
20 samayasAr nATak
sAmAnyapaNe jIvadravyanAn nAm
चिदानंद चेतन अलख जीव समैसार,
बुद्धरूप अबुद्ध अशुद्ध उपजोगी है।
चिद्रूप स्वयंभू चिनमूरति धरमवंत,
प्रानवंत प्रानी जंतु भूत भवभोगी है।।
गुनधारी कलाधारी भेषधारी विद्याधारी,
अंगधारी संगधारी जोगधारी जोगी है।
चिन्मय अखंड हंस अक्षर आतमराम,
करमकौ करतार परम विजोगी है।। ३७।।
artha– paramapuruSh, parameshvar, paramajyoti, parabrahma, pUrNa, param, pradhAn,
anAdi, anant, avyakta, avinAshI, aj, nidvandva, mukta, mukunda, amalAn,
nirAbAdh, nigam, niranjan, nirvikAr, nirAkAr sansArashiromaNi, sugnAn, sarvadarshI,
sarvagna, siddha, svAmI, shiv, dhaNI, nAth, Ish, jagadIsh, bhagavAn. 36.
artha– chidAnand, chetan, alakSha, jIv, samayasAr, buddharUp, abuddha, ashuddha,
upayogI, chidrUp, svayambhU, chinmUrti, dharmavAn, prANavAn, prANI, jantu, bhUt,
bhavayogI, guNadhArI, kaLAdhArI, veshadhArI, angadhArI, sangadhArI, yogadhArI, yogI,
chinmay, akhanD, hans akShar, AtmArAm, karmakartA, paramaviyogI-A badhAn jIvadravyanAn
nAm chhe. 37
AkAshanAn nAm (doharA)
खं विहाय अंबर गगन अंतरिच्छ जगधाम।
व्योम वियत नभ मेघपथ, ये अकाशके नाम।। ३८।।
artha– khan, vihAy, ambar, gagan, antarikSha, jagadhAm, vyom, viyat, nabh,
meghapath- A AkAshanAn nAm chhe. 38.

Page 21 of 444
PDF/HTML Page 48 of 471
single page version

background image
utthAnikA 21
kALanAn nAm (doharA)
जम कृतांत अंतक त्रिदस, आवर्ती मृतथान।
प्रानहरन
आदिततनय, काल नाम परवान।। ३९।।
artha– yam, kRuttAnt, antak, tridrash, AvartI, mRutyusthAn, prANaharaN,
Adityatanay- e kALanAn nAm chhe. 39.
puNyanAn nAm (doharA)
पुन्य सुकृत ऊरधवदन, अकररोग शुभकर्म।
सुखदायक संसारफल,
भाग बहिर्मुख धर्म।। ४०।।
artha– puNya, sRukRut Urdhvavadan, akararog, shubhakarma, sukhadAyak, sansAraphaL,
bhAgya, bahirmukh, dharma-e puNyanAn nAm chhe. 40.
pApanAn nAm (doharA)
पाप अधोमुख एन अघ, कंप रोग दुखधाम।
कलिल कलुस किल्विस दुरित, असुभ करमके नाम।। ४१।।
artha– pAp, adhomukh, en, agh, kamp, rog, dukhadhAm, kalil, kaluSh
kilviSh ane durit -e ashubh karmanAn nAm chhe. 41.
mokShanAn nAm (doharA)
सिद्धक्षेत्र त्रिभुवनमुकुट, शिवथल अविचलथान।
मोख मुकति
वैकुंठ सिव, पंचमगति निरवान।। ४२।।
artha– siddhakShetra, tribhuvanamukuT, shivathal, avichaLasthAn, mokSha, mukti vaikunTh,
shiv, paramagati, nirvAN-e mokShanAn nAm chhe. 42.
buddhinAn nAm (doharA)
प्रज्ञा धिसना सेमुसी, धी मेधा मति बुद्धि।
सुरति मनीषा चेतना, आसय अंश विसुद्धि।। ४३।।

Page 22 of 444
PDF/HTML Page 49 of 471
single page version

background image
22 samayasAr nATak
artha– pragnA, dhiShaNA, semuShI, dhI, medhA, mati, buddhi, suratI, manIShA chetanA,
Ashay, ansh ane vishuddhi-e buddhinAn nAm chhe. 43.
vichakShaN puruShanAn nAm (doharA)
निपुन विचच्छन विबुध बुध, विद्याधरविद्वान।
पटु प्रवीन पंडित चतुर, सुधी सुजन मतिमान।। ४४।।
कलावंत कोविद कुसल, सुमन दच्छ धीमंत।
ज्ञाता सज्जन ब्रह्मविद, तज्ञ गुनीजन संत।। ४५।।
artha– nipuN, vichakShaN, vibudh, buddha, vidyAdhar, vidvAn, paTu, pravIN, panDit,
chatur, sudhI, sujan, matimAn. 44.
kaLAvant, kovid, kushaL, suman, dakSha, dhImant, gnAtA, sajjan, brahmavit, tagna,
guNIjan, sant-e vidvAn puruShanAn nAm chhe. 4p.
munIshvaranAn nAm (doharA)
मुनि महंत तापस तपी, भिच्छुक चारितधाम।
जती तपोधन संयमी, व्रती साधु ऋषि नाम।। ४६।।
artha– munI, mahant, tApas, tapI, bhikShuk, chAritradhAm, yatI, tapodhan,
sanyamI, vratI, sAdhu ane RuShi-e muninAn nAm chhe. 46.
darshananAn nAm (doharA)
दरस विलोकनि देखनौं, अवलोकनि द्रगचाल।
लखन द्रष्टि निरखनि जुवनि, चितवनि चाहनि भाल।। ४७।।
artha– darshan, vilokan, dekhavun, avalokan, dragachAl, lakhan, draShTi, nirIkShaN,
jovun, chitavan, chAhan, bhALavun -e darshananAn nAm chhe. 47.

Page 23 of 444
PDF/HTML Page 50 of 471
single page version

background image
utthAnikA 23
gnAn ane chAritranAn nAm (doharA)
ग्यान बोध अवगम मनन, जगतभान जगजान।
संजम
चारित आचरन, चरन वृत्ति थिरवान।। ४८।।
artha– gnAn, bodh, avagam, manan, jagatbhAnu, jagatgnAn, -e gnAnanAn
nAm chhe. sanyam, chAritra, AcharaN, charaN, vRutta, sthiravAn-e chAritranAn nAm chhe.
48.
satyanAn nAm (doharA)
सम्यक सत्य अमोघ सत, निसंदेह निरधार।
ठीक जथारथ उचित तथ्य, मिथ्या आदि अकार।। ४९।।
artha– samyak, satya, amogh, sat, nisandeh, niradhAr, ThIk, yathArtha, uchit,
tathya-e satyanAn nAm chhe. A shabdonI AdimAn akAr lagADavAthI jUThanAn nAm
thAy chhe. 49.
jUThanAn nAm (doharA)
अजथारथ मिथ्या मृषा, वृथा असत्त अलीक।
मुधा मोघ निःफल, वितथ, अनुचित असत अठीक।। ५०।।
artha– ayathArtha, mithyA, mRuShA, vRuthA, asatya, alIk, mudhA, mogh, niShphaL,
vitath, anuchit, asatya, aThIk-e jUThanAn nAm chhe. pa0.
nATak samayasAranA bAr adhikAr (savaiyA ekatrIsA)
जीव निरजीव करता करम पुन्न पाप,
आस्रव संवर निरजराबंध मोष है।
सरव विशुद्धि स्यादवाद साध्य साधक,
दुवादस दुवार धरै समैसार कोष है।।

Page 24 of 444
PDF/HTML Page 51 of 471
single page version

background image
24 samayasAr nATak
दरवानुयोग दरवानुजोग दूरि करै,
निगमकौ नाटक परमरसपोष है।
सौ परमागम बनारसी बखानै जामैं,
ग्यानको निदान सुद्ध चारितकी चोष है।। ५१।।
shabdArtha– nirajIv=ajIv. karatA=kartA. duvAdas=dvAdash(bAr).
duvAr=adhikAr. koSh=bhanDAr. daravAnujog=dravyono sanyog. nigamakau=AtmAno.
artha– samayasArajInA bhanDAramAn jIv, ajIv, kartAkarma, puNyapAp, Asrav,
samvar, nirjarA, bandh, mokSha, sarvavishuddhi, syAdvAd ane sAdhyasAdhak-e bAr adhikAr
chhe. A utkRuShTa granth dravyAnuyogarUp chhe, AtmAne paradravyonA sanyogathI judo kare chhe
arthAt mokShamArgamAn lagADe chhe, A AtmAnun nATak param shAntarasane puShTa karanAr chhe,
samyaggnAn ane shuddhachAritranun kAraN chhe, ene panDit banArasIdAsajI padya-rachanAmAn
varNave chhe. pa1.

Page 25 of 444
PDF/HTML Page 52 of 471
single page version

background image


samayasAr nATak
jIvadvAr
(1)
chidAnand bhagavAnanI stuti (doharA)
शोभित निज अनुभूति जुत चिदानंद भगवान।
सार पदारथ आतमा, सकल पदारथ जान।। १।।
shabdArtha– nij anubhUti=potAnA AtmAnun svasamvedan gnAn. chidAnand
(chit+Anand) =jene Atmik Anand hoy.
artha– te chidAnand prabhu potAnA svAnubhavathI sushobhit chhe. sarva padArthomAn
sArabhUt AtmapadArtha chhe ane sarva padArthono gnAtA chhe. 1.
siddha bhagavAnanI stuti, jemAn shuddha AtmAnun varNan chhe.
(savaiyA ekatrIsA)
जो अपनी दुति आप विराजत,
है परधान पदारथ नामी।
चेतन अंक सदा निकलंक,
महा सुख सागरकौ विसरामी।।
_________________________________________________________________
* nIche TippaNImAn je shlok ApavAmAn AvyA chhe te shrImad amRutachandrAchArya rachit nATak samayasAr
kaLashanA shloko chhe. A shlokono pt.. banArasIdAsajIe padyAnuvAd karyo chhe.
नमः समयसाराय स्वानुभूत्या चकासते।
चित्स्वभावाय भावाय सर्वभावान्तरच्छिदे।। १।।

Page 26 of 444
PDF/HTML Page 53 of 471
single page version

background image
26 samayasAr nATak
जीव अजीव जिते जगमैं,
तिनकौ गुन ज्ञायक अंतरजामी।
सो शिवरुप बसै सिव थानक,
ताहि विलोकि नमैंसिवगामी।। २।।
shabdArtha– duti (dyuti)=jyot. virAjat=prakAshit. paradhAn=pradhAn.
visarAmI (vishrAmI)=shAntarasano bhoktA. shivagAmI=mokShe janAr samyagdraShTi,
shrAvak, sAdhu, tIrthankar Adi.
artha– je potAnA AtmagnAnanI jyotithI prakAshit chhe, sarva padArthomAn mukhya
chhe, jemanun chaitanya chihna chhe, je nirvikAr chhe, bahu moTA sukhasamudramAn Anand kare chhe,
sansAramAn jeTalA chetan-achetan padArtha chhe temanA guNonA gnAtA, ghaTaghaTane jANanAr
chhe, te siddhabhagavAn mokSharUp chhe, mokShapurInA nivAsI chhe, temane mokShagAmI jIv
gnAnadraShTithI joIne namaskAr kare chhe. 2.
jinavANInI stuti (savaiyA tevIsA)
जोग धरै रहे जगसौं भिन्न,
अनंत गुनातम केवलज्ञानी।
तासु हृदै–द्रहसौं निकसी,
सरितासम व्है श्रुत–सिंधु समानी।।
याते अनंत नयातम लच्छन,
सत्य स्वरूप सिधंत बखानी।
बुद्ध लखै न लखै दुरबुद्ध,
सदा जगमाँहिजगै जिनवानी।। ३।।
_________________________________________________________________
अनन्तधर्मणस्तत्त्वं पश्यन्ती प्रत्यगात्मनः।
अनेकान्तमयी मूर्तिर्नित्यमेव प्रकाशताम्।। २।।

Page 27 of 444
PDF/HTML Page 54 of 471
single page version

background image
jIvadvAr 27
shabdArtha– hRudai-drahasaun = hRudayarUpI sarovaramAnthI. buddha=pavitra jainadharmanA
vidvAn. durabuddha=mithyAdraShTi, korA vyAkaraN, koSh AdinA gnAtA parantu nayagnAnathI
rahit
*.
artha– anant guNonA dhArak kevaLagnAnI bhagavAn joke *sayogI chhe topaN
yogothI pRuthak chhe. temanA hRudayarUp sarovaramAnthI nadIrUp jinavANI nIkaLIne
shAstrarUp samudramAn praveshI gaI chhe, tethI siddhAntamAn ene satyasvarUp ane
anantanayAtmak kahel chhe. ene jainadharmanA marmI samyagdraShTi jIv oLakhe chhe, mUrkha
mithyAdraShTi jIvo samajatA nathI. AvI jinavANI jagatamAn sadA jayavant ho! 3.
kavi vyavasthA (chhanda chhappA)
हौं निहचै तिहुंकाल, सुद्धचेतनमय मूरति।
पर परनति संजोग, भई जड़ता विसफूरति।।
मोहकर्म पर हेतु पाइ, चेतन पर रच्चइ।
ज्यौं धतूर–रस पान करत, नर बहुविध नच्चइ।।
अब समयसार वरनन करत, परम सुद्धता होहु मुझ।
अनयास बनारसिदास कहि, मिटहु सहज भ्रमकी अरुझ।।
४।।
shabdArtha– par paraNati=potAnA AtmA sivAy anya chetan-achetan
padArthamAn ahambuddhi ane rAg-dveSh. visaphUrati (visphUrti)=jAgrat. tihunkAL=traNe
kAL (bhUt, vartamAn, bhaviShya). rachchaI=rAg karavo. nachchaI=nAchavun.
anayAs=granth bhaNavA vagereno prayatna karyA vinA. arujh=gUnchavaN.
_________________________________________________________________
* AvA lokane AdipurANamAn akShar-mlechchha kahyA chhe. *teramA guNasthAnamAn man, vachan, kAyAnA
sAt yog kahyA chhe parantu yogo dvArA gnAnano anubhav karatA nathI.
परपरिणतिहेतोर्मोहनाम्नोऽनुभावा–
दविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः।
मम परमविशुद्धिः शुद्धचिन्मात्रमूर्ते–
र्भवतु समयसारव्याख्ययैवानुभूतेः।। ३।।

Page 28 of 444
PDF/HTML Page 55 of 471
single page version

background image
28 samayasAr nATak
artha– hun nishchayanayathI sadAkAL shuddha chaitanyamUrti chhun, parantu par pariNatinA
samAgamathI agnAnadashA prApta thaI chhe. mohakarmanun par nimitta pAmIne AtmA par
padArthomAn anurAg kare chhe, ethI dhaturAno ras pIne nAchanAr manuShya jevI dashA thaI
rahI chhe. pt.. banArasIdAsajI kahe chhe ke have samayasAranun varNan karavAthI mane param
vishuddhi prApta thAo vinA prayatne mithyAtvanI gUnchavaN potAnI meLe maTI jAo. 4.
shAstranun mAhAtmya (savaiyA ekatrIsA)
निहचैमैं रूप एक विवहारमैं अनेक,
याही नै – विरोधमैं जगत भरमायौ है।
जगके विवाद नासिबेकौ जिन आगम है,
जामैं स्याद्वादनाम लच्छन सुहायौ है।।
दरसनमोह जाकौ गयौ है सहजरूप,
आगम प्रमान ताके हिरदैमें आयौहै।
अनैसौं अखंडित अनूतन अनंत तेज,
ऐसो पद पूरन तुरंत तिनि पायौहै।। ५।।
shabdArtha– nai=nay. darasanamoh (darshanamoh)=jenA udayamAn jIv tattva -
shraddhAnathI paDI jAy chhe. pad pUran(pUrNapad)=mokSha.
artha– nishchayanayamAn padArtha ekarUp chhe ane vyavahAranayamAn anekarUp chhe. A
nay-virodhamAn sansAr bhUlI rahyo chhe, tethI A vivAdane naShTa karanAr jinAgam chhe
jemAn syAdvAdanun shubh
* chihna chhe. je jIvane darshanamohano uday hoto nathI tenA
_________________________________________________________________
* mahor-chhAp lAgI chhe -syAdvAdathI ja oLakhavAmAn Ave chhe ke A jinAgam chhe.
उभयनयविरोधध्वंसिनि स्यात्पदाइके
जिनवचसि रमन्ते ये स्वयं वान्तमोहाः।
सपदि समयसारं ते परं ज्योतिरुच्चै–
रनवमनयपक्षाक्षुण्णमीक्षन्त एव।। ४।।

Page 29 of 444
PDF/HTML Page 56 of 471
single page version

background image
jIvadvAr 29
hRudayamAn sahaj svabhAvathI A prAmANik jinAgam pravesh kare chhe ane tene tatkAL
ja nitya, anAdi ane anant prakAshavAn mokShapad prApta thAy chhe. pa.
nishchayanayanI pradhAnatA (savaiyA tevIsA)
ज्यौं नर कौइ गिरै गिरिसौं तिहि,
सोइ हितू जो गहैदिढ़बाहीं।
त्यौं बुधकौ विवहार भलौ,
तबलौं जबलौं शिव प्रापति नाहीं।।
यद्यपि यौं परवान तथापि,
सधै परमारथ चेतनमाहीं।
जीव अव्यापक है परसौं,
विवहारसौं तो परकी परछाहीं।। ६।।
shabdArtha– girisaun=parvat parathI. bAhIn=hAth. buddha=gnAnI. prApati=prApti.
artha– jem koI manuShya pahAD uparathI lapasI jAy ane koI hitakArI
banIne teno hAth majabUtAIthI pakaDI le tevI ja rIte gnAnIone jyAn sudhI mokSha
prApta thayo nathI tyAn sudhI vyavahAranun avalamban chhe, jo ke A vAt sAchI chhe topaN
nishchayanay chaitanyane siddha kare chhe tathA jIvane parathI bhinna darshAve chhe ane
vyavahAranay to jIvane parane Ashrit kare chhe.
bhAvArtha– joke chothA guNasthAnathI chaudamAn guNasthAn sudhI vyavahAr hoy chhe,
parantu upAdey to nishchayanay ja chhe, kAraN ke tenAthI padArthanun asalI svarUp
jANavAmAn Ave chhe ane vyavahAranay abhUtArtha hovAthI paramArthamAn prayojanabhUt
nathI. 6.
_________________________________________________________________
व्यवहरणनयः स्याद्यद्यपि प्राक्पदव्या–
मिह निहितपदानां हन्त हस्ताबलम्बः।
तदपि परममर्थं चिच्चमत्कारमात्रं
परविरहितमन्तः पश्यतां नैष किञ्चित्।। ५।।

Page 30 of 444
PDF/HTML Page 57 of 471
single page version

background image
30 samayasAr nATak
samyagdarshananun svarUp(savaiyA ekatrIsA)
शुद्धनय निहचै अकेलौ आपु चिदानंद,
अपनैंही गुन परजायकौं गहतु है।
पूरन विग्यानघन सो है विवहारमाहिं,
नव तत्त्वरुपी पंच दर्वमैं रहतु है।।
पंच दर्व नव तत्त्व न्यारे जीव न्यारो लखै,
सम्यकदरस यहै और न गहतु है।
सम्यकदरस जोई आतम सरूप सोई,
मेरे घट प्रगटोबनारसी कहतु है।।
shabdArtha– *lakhai=shraddhA kare. ghaT=hRuday. gahatu hai=dhAraN kare chhe.
artha– shuddha nishchayanayathI chidAnand ekalo ja chhe ane potAnA guNaparyAyomAn
pariNaman kare chhe. te pUrNagnAnano pinD *pAnch dravya, nav tattvamAn rahyo chhe em
vyavahArathI kahevAy chhe. pAnch dravya ane nav tattvothI chetayitA chetan nirALo chhe,
evun shraddhAn karavun ane enA sivAy bIjI rIte shraddhAn na karavun te samyagdarshan chhe;
ane samyagdarshan ja AtmAnun svarUp chhe. pt.. banArasIdAsajI kahe chhe ke te samyagdarshan
arthAt AtmAnun svarUp mArA hRudayamAn pragaT thAv. 7.
_________________________________________________________________
* lakhan, darshan, avalokan Adi shabdono artha jainAgamamAn kayAny to ‘jovun’ thAy chhe je
darshanAvaraNI karmanA kShayopashamanI apekShA rAkhe chhe. ane kayAnk A shabdono artha ‘shraddhAn karavun’
levAmAn Ave chhe je darshanamohanA anudayanI apekShAe chhe , ahIn darshanamohanA anudayanun ja
prayojan chhe.
* jainAgamamAn chha dravya kahyAn chhe; paN ahIn kAL dravyane gauN karIne panchAstikAyane ja dravya kahel chhe.
एकत्वे नियतस्य शुद्धनयतो व्याप्तुर्यदस्यात्मनः
पूर्णज्ञानघनस्य दर्शनमिह द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक्।
सम्यग्दर्शनमेतदेव नियमादात्मा च तावानयम्
तन्मुक्त्वा नवतत्त्वसन्ततिमिमामात्मायमेकोऽस्तु नः।। ६।।

Page 31 of 444
PDF/HTML Page 58 of 471
single page version

background image
jIvadvAr 31
jIvanI dashA par agninun draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं तृण काठ वांस आरने इत्यादि और,
ईंधन अनेक विधि पावकमैं दहिये।
आकृति विलोकित कहावै आग नानारूप,
दीसै एक दाहक सुभाव जब गहिये।।
तैसैं नव तत्वमें भयौ हैं बहु भेषी जीव,
सुद्धरूप मिश्रित असुद्ध रूप कहिये।
जाही छिन चेतना सकतिकौ विचार कीजै,
ताहीं छिन अलखअभेदरूप लहिये।। ८।।
shabdArtha– Arane=jangalanA. dAhak=bALanAr. alakh=arUpI.
abhed=bhedavyavahArathI rahit.
artha– jevI rIte ghAs, lAkaDA, vAns athavA jangalanAn anek Indhan Adi
agnimAn baLe chhe, temanA AkAr upar dhyAn devAthI agni anekarUp dekhAy chhe, parantu
jo mAtra dAhak svabhAv upar draShTi mUkavAmAn Ave to sarva agni ekarUp ja chhe;
tevI ja rIte jIv (vyavahAranayathI) nav tattvomAn shuddha, ashuddha mishra Adi anekarUp
thaI rahyo chhe; parantu jyAre tenI chaitanyashakti par vichAr karavAmAn Ave chhe tyAre te
(shuddhanayathI) arUpI ane abhedarUp grahaN thAy chhe. 8.
jIvanI dashA par sonAnun draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं बनवारीमें कुधातके मिलाप हेम,
नानाभांति भयौ पै तथापि एक नाम है।
_________________________________________________________________
अतः शुद्धनयायत्तं प्रत्यग्ज्योतिश्चकास्ति तत्।
नवतत्त्वगतत्वेऽपि यदेकत्वं
मुंचति।। ७।।

Page 32 of 444
PDF/HTML Page 59 of 471
single page version

background image
32 samayasAr nATak
कसिकैं कसोटी लीकु निरखै सराफ ताहि,
बानके प्रवान करि लेतु देतु दाम है।।
तैसैं ही अनादि पुद्गलसौं संजोगी जीव,
नव तत्त्वरूपमैं अरूपी महा धाम है।
दीसै उनमानसौं उदोतवान ठौर ठौर,
दूसरौ न और एक आतमाही राम है।। ९।।
shabdArtha– banavArI=kulaDI. lIku=rekhA. nirakhai=jue chhe. bAn=chamak.
pravAn=anusAr, pramANe. unamAn (anumAn)=sAdhanamAn sAdhyanA gnAnane anumAn
kahe chhe, jem ke ghUmADAne joIne agninun gnAn karavun te.
artha– jem sonu kudhAtunA sanyogathI agninA tApamAn anekarUp thAy chhe,
parantu topaN tenun nAm ek sonun ja rahe chhe tathA sharAph kasoTI upar kasIne tenI
rekhA jue chhe ane tenI chamak pramANe kimmat de-le chhe; tevI ja rIte arUpI mahA
dIptivALo jIv anAdikALathI pudgalanA samAgamamAn nav tattvarUp dekhAy chhe, parantu
anumAn pramANathI sarva avasthAomAn gnAnasvarUp ek AtmarAm sivAy bIjun
kAI nathI.
bhAvArtha– jyAre AtmA ashubhabhAvamAn varte chhe tyAre pApatattvarUp hoy chhe,
jyAre shubhabhAvamAn varte chhe tyAre puNyatattvarUp hoy chhe ane jyAre sham, dam,
sanyamabhAvamAn varte chhe tyAre samvararUp hoy chhe, evI ja rIte bhAvAsrav, bhAvabandh
AdimAn vartato te Asrav-bandhAdirUp hoy chhe tathA jyAre sharIrAdi jaD padArthomAn
ahambuddhi kare chhe tyAre jaDasvarUp hoy chhe. parantu vAstavamAn A sarva avasthAomAn
te shuddha suvarNa samAn nirvikAr chhe. 9.
_________________________________________________________________
चिरमिति नवतत्त्वच्छन्नमुन्नीयमानं
कनकमिव निमग्नं वर्णमालाकलापे।
अथ सततविविक्तं द्रश्यतामेकरूपं
प्रतिपदमिदमात्मज्योतिरुद्योतमानम्।। ८।।

Page 33 of 444
PDF/HTML Page 60 of 471
single page version

background image
jIvadvAr 33
anubhavanI dashAmAn sUryanun draShTAnt (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं रति–मंडलकै उदै महि–मंडलमैं,
आतप अटल तम पटल विलातु है।।
तैसैं परमातमाकौ अनुभौ रहत जौलौं,
तौलौं कहूँ दुविधा न कहूँ पच्छपातु है।।
नयकौ न लेस परवानकौ न परवेस,
निच्छेपके वंसकौ विधुंस होत जातु है।।
जे जे वस्तु साधक हैं तेऊ तहां बाधक हैं,
बाकी राग दोषकी दसाकी कौन बातुहै।। १०।।
shabdArtha– mahi-manDaL=pRithvItaL. vilAtu hai=nAsh pAmI jAy chhe.
paravAn=pramAN. vansako=samudAyanun. paraves (pravesh)=pahonch.
artha– jevI rIte sUryanA udayamAn pRithvI upar taDako phelAI jAy chhe ane
andhakArano nAsh thaI jAy chhe, tevI ja rIte jyAnsudhI shuddha AtmAno anubhav rahe
chhe tyAnsudhI koI vikalpa athavA nay Adino pakSha raheto nathI. tyAn nay-vichArano
lesh paN nathI, pramANanI pahonch nathI ane nikShepono samudAy naShTa thaI jAy chhe.
pahelAnI dashAmAn je je vAto sahAyak hatI te ja anubhavanI dashAmAn bAdhak thAy chhe
ane rAg-dveSh to bAdhak chhe ja.
bhAvArtha– nay to vastuno guN siddha kare chhe ane anubhav siddha vastuno
hoy chhe, tethI anubhavamAn nayanun kAm nathI; pratyakSha-parokSha Adi pramAN asiddha
vastune siddha kare chhe tyAn anubhavamAn vastu siddha ja chhe mATe pramAN paN anAvashyak
chhe, nikShepathI vastunI sthiti samajavAmAn Ave chhe tyAn anubhavamAn shuddha Atma-
padArthanun bhAn rahe chhe
_________________________________________________________________
उदयति न नयश्रीरस्तमेति प्रमाणं।
क्वचिदपि च न विद्मो याति निक्षेपचक्रं।।
किमपरमभिदध्मो धाम्नि सर्वंकषे ऽस्मि
न्ननुभवमुपयाते भाति न द्वैतमेव।। ९।।