Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 1-10 ,19-51 (Jiv Dvar); Jiv Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 24

 

Page 14 of 444
PDF/HTML Page 41 of 471
single page version

background image
14 samayasār nāṭak
savaiyā (manahar)
अनुभौके रसकौं रसायन कहत जग,
अनुभौ अभ्यास यहु तीरथकी ठौर है।
अनुभौकी जो रसा कहावै सोई पोरसा सु,
अनुभौ अधोरसासौं ऊरधकी दौर है।।
अनुभौकी केलि यहै कामधेनु चित्रावेलि,
अनुभौकौ स्वाद पंच अमृतकौ कौर है।
अनुभौ करम तोरै परमसौं प्रीति जोरै,
अनुभौ समान न धरम कोऊ और है।। १९।।
shabdārthaḥ– rasā=pr̥ithvī. adhorasā=narak. porasā=phaḷadrūp jamīn.
chitrāveli=jātanī jaḍībuṭṭīnun nām.
arthaḥ– anubhavanā rasane jagatanā gnānīo rasāyaṇ kahe chhe, anubhavano
abhyās ek tīrthabhūmi chhe, anubhavanī bhūmi badhā padārthone utpanna karanār chhe.
anubhav narakamānthī kāḍhīne svarga-mokṣhamān laī jāy chhe, eno ānand kāmadhenu ane
chitrāvelī samān chhe, eno svād pañchāmr̥utanā bhojan jevo chhe, e karmono kṣhay kare
chhe ane paramapadamān prem joḍe chhe, enā jevo bījo koī dharma nathī. 19.
chha dravyonun gnān anubhavanun kāraṇ chhe tethī temanun vivechan karavāmān āve chhe.
jīv dravyanun svarūp (doharā)
चेतनवंत अनंत गुन, परजै सकतिअनंत।
अलख अखंडित सर्वगत, जीव दरव विरतंत।। २०।।
shabdārthaḥ– alakh=īndriyagochar nathī. sarvagat=sarvalokamān.
_________________________________________________________________
noṭaḥ– sansāramān pañchāmr̥ut, rasāyaṇ, kāmadhenu, chitrāvelī ādi sukhadāyak padārtha prasiddha chhe tethī
emanān draṣhṭānt āpyān chhe parantu anubhav e badhāthī nirāḷo ane anupam chhe.

Page 15 of 444
PDF/HTML Page 42 of 471
single page version

background image
utthānikā 1p
arthaḥ– chaitanyarūp chhe, anant guṇ, anant paryāy ane anant shakti sahit chhe, amūrtik chhe,
akhaṇḍit chhe. *sarvavyāpī chhe, ā jīvadravyanun svarūp kahyun chhe. 20.
pudgal dravyanun lakṣhaṇ. (doharā)
फरस–वरन–रस–गन्ध मय, नरद–पास–संठान।
अनुरूपी पुदगल दरव, नभ–प्रदेश–परवान।। २१।।
shabdārthaḥ– pharas=sparsha. narad-pās=chopāṭanā pāsā. saṇṭhān=ākār. paravān
(pramān)=barābar.
arthaḥ– pudgal dravya paramāṇurūp, ākāshanā pradesh jevaḍun, chopāṭanā pāsānā
*ākāranun, sparsha, ras, gandh ane varṇavāḷun chhe. 21.
dharma dravyanun lakṣhaṇ (doharā)
जैसैं सलिल समूहमैं, करै मीन गति–कर्म।
तैसैं पुदगल जीवकौं, चलनसहाई धर्म।। २२।।
shabdārthaḥ– salil=pāṇī. mīn=māchhalī. gati-karma=gamanakriyā.
arthaḥ– jevī rīte māchhalīnī gamanakriyāmān pāṇī sahāyak thāy chhe, tevī ja
rīte jīv-pudgalanī gatimān *sahakārī dharma dravya chhe. 22.
adharmadravyanun lakṣhaṇ(doharā)
ज्यौं पंथी ग्रीषमसमै, बैठै छायामाँहि।
त्यौं अधर्मकी भूमिमैं, जड़ चेतन ठहराँहि।। २३।।
shabdārthaḥ– panthī=musāphar. grīṣhamasamai=grīṣhmakāḷamān.
arthaḥ– jevī rīte grīṣhmar̥utumān musāphar chhāyānun nimit pāmīne bese chhe tevī
ja rīte adharma dravya jīv-pudgalanī sthitimān nimittakāraṇ chhe. 23.
_________________________________________________________________
* lok-alok pratibimbit thavāthī pūrṇagnānanī apekṣhāe sarvavyāpī chhe.
* chha pāsādār jevun choras hoy chhe. *udāsīn nimittakāraṇ chhe, prerak nathī.

Page 16 of 444
PDF/HTML Page 43 of 471
single page version

background image
16 samayasār nāṭak
ākāshadravyanun lakṣhaṇ (doharā)
संतत जाके उदरमैं, सकल पदारथवास।
जो भाजन सब जगतकौ, सोइ दरव अकास।। २४।।
shabdārthaḥ– santat= sadā. bhājan=pātra.
arthaḥ– jenā peṭamān sadaiv, sarva padārtho rahe chhe, je sarva dravyone pātranī jem
ādhārabhūt chhe, te ja ākāshadravya chhe. 24.
noṭaḥ– avagāhanā ākāshano param dharma chhe, tethī te ākāshadravya bījā
dravyone avakāsh āpī rahyun chhe tem ja potāne paṇ avakāsh āpī rahyun chhe. jemaḥ-
gnān jīvano param dharma chhe, tethī te jīv anya dravyone jāṇe chhe tem ja potāne paṇ
jāṇe chhe.
kāḷadravyanun lakṣhaṇ (doharā)
जो नवकरि जीरन, करै, सकल वस्तुथिति ठानि।
परावर्त वर्तन धरै, काल दरव सो जानि।। २५।।
shabdārthaḥ– nav=navīn. jīran (jīrṇa)=jūnun.
arthaḥ– je vastuno nāsh na karatān, sarva padārthonī navīn hālato pragaṭ
thavāmān ane pūrva paryāyonā nāsh pāmavāmān nimittakāraṇ chhe, evā vartanā lakṣhaṇanun
dhārak kāḷadravya chhe. 2p.
noṭaḥ– kāḷadravyano param dharma vartanā chhe, tethī te anya dravyonī paryāyonun
(pari) vartan kare chhe ane potānī paryāyo paṇ palaṭe chhe.
nav padārthonun gnān anubhavanun kāraṇ chhe tethī temanun vivechan karavāmān āve chhe.
jīvanun varṇan (doharā)
समता रमता उरधता, ग्यायकता सुखभास।
वेदकता चैतन्यता, ए सबजीवविलास।। २६।।
shabdārthaḥ– samatā = rāg-dveṣh rahit vītarāgabhāv. ramatā = līn rahevun te.
uradhatā (ūrdhvatā) = upar javāno svabhāv. gyāyakatā = jāṇapaṇun. vedakatā =
svād levā te.

Page 17 of 444
PDF/HTML Page 44 of 471
single page version

background image
utthānikā 17
arthaḥ– vītarāgabhāvamān līn thavun, ūrdhvagaman, gnāyakasvabhāv, sahaj sukhano
sambhog, sukhaduḥkhano svād ane chaitanyapaṇun -e badhā jīvanā potānā guṇ chhe.
26.
ajīvanun varṇan (doharā)
तनता मनता वचनता, जड़ता जड़सम्मेल।
लघुता गुरुता गमनता, ये अजीवके खेल।। २७।।
shabdārthaḥ– sammel=bandh. laghutā= halakāpaṇun. gurutā=bhārepaṇun. gamanatā =
gati karavī te.
arthaḥ– tan, man, vachan, achetanapaṇun, ekabījānī sāthe maḷavun, halakā ane
bhārepaṇun tathā gati karavī-e badhī pudgal nāmanā ajīv dravyanī pariṇati chhe.
27.
puṇyanun varṇan (doharā)
जो विशुद्धभावनि बंधै, अरु ऊरधमुख होइ।
जो सुखदायक जगतमैं, पुन्य पदारथ सोइ।। २८।।
arthaḥ– je shubhabhāvothī bandhāy chhe, svargādinī sanmukh thāy chhe ane laukik
sukh āpanār chhe te puṇya padārtha chhe. 28.
pāpanun varṇan (doharā)
संकलेश भावनि बँधै, सहज अधोमुख होइ।
दुखदायक संसारमैं, पाप पदारथ सोइ।। २९।।
arthaḥ– je ashubh bhāvothī bandhāy chhe ane potānī meḷe nīch gatimān paḍe
chhe tathā sansāramān duḥkh āpanār chhe, te pāp padārtha chhe. 29.
āsravanun varṇan (doharā)
जोई करमउदोत धरि, होइ क्रिया रसरत्त।
करषै नूतन करमकौं, सोई आस्रव तत्त।। ३०।।

Page 18 of 444
PDF/HTML Page 45 of 471
single page version

background image
18 samayasār nāṭak
shabdārthaḥ– karamaudot=karmano uday thavo te. kriyā =yogonī pravr̥uti.
rasaratta=rāg sahit. ratta= magna thavun. tatta=tattva.
arthaḥ– karmanā udayamān yogonī je *rāg sahit pravr̥utti thāy chhe, te navīn
karmone kheñche chhe, tene āsrav -padārtha kahe chhe. 30.
samvaranun varṇan (doharā)
जो उपयोग स्वरूप धरि, वरतै, जोग विरत्त।
रोकै आवत करमकौं, सो है संवर तत्त।। ३१।।
shabdārthaḥ– viratta= alag thavun te.
arthaḥ– je gnān-darshan upayogane prāpta karīne yogonī kriyāthī virakta thāy
chhe ane āsravane rokī de chhe, te samvar padārtha chhe. 31.
nirjarānun varṇan (doharā)
जो पूरव सत्ता करम, करि थिति पूरन आउ।
खिरबेकौं उद्यत भयौ, सो निर्जरा लखाउ।। ३२।।
shabdārthaḥ– thiti=sthiti. sattā=astitva. khiravekaun=kharavāne māṭe. udyat =
taiyār-tatpar.
arthaḥ– je pūrvasthit karma potānī avadhi pūrī karīne kharavāne tatpar thāy
chhe, tene nirjarā padārtha jāṇo. 32.
*bandhanun varṇan (doharā)
जो नवकरम पुरानसौं, मिलैं गांठि दिढ़ होइ।
सकति बढ़वै बंसकी, बंध पदारथ सोइ।। ३३।।
_________________________________________________________________
*ahīn sāmparāyik āsravanun mukhyatā ane airyāpathik āsravanun gauṇatāpūrvak kathan chhe.
*bandh naṣhṭa thavāthī mokṣha avasthā prāpta thāy chhe tethī ahīn mokṣhanī pūrve bandh tattvanun kathan karyun chhe
ane āsravanā nirodhapūrvak samvar thāy chhe tethī samvar pahelān āsrav tattvanun kathan karyun chhe.

Page 19 of 444
PDF/HTML Page 46 of 471
single page version

background image
utthānikā 19
shabdārthaḥ– gāṇṭhi=gāṇṭh. diḍh (draḍh)= pākī. sakati=shakti.
arthaḥ– je navān karma jūnān karma sāthe paraspar maḷīne majabūtapaṇe bandhāī jāy
chhe ane karmashaktinī paramparāne vadhāre chhe-te bandh padārtha chhe. 33.
mokṣhanun varṇan (doharā)
थिति पूरन करि जो करम, खिरै बंधपद भानि।
हंस अंस उज्जल करै, मोक्ष तत्त्व सो जानि।। ३४।।
shabdārthaḥ– bhāni=naṣhṭa karīne. hans ans=ātmānā guṇ.
arthaḥ– je karma potānī sthiti pūrṇa karīne bandhadashāno nāsh karī nākhe chhe
ane ātmaguṇone nirmaḷ kare chhe tene mokṣha padārtha jāṇo. 34.
vastunān nām (doharā)
भाव पदारथ समय धन, तत्त्व चित्त वसु दर्व।
द्रविन अरथ इत्यादि बहु, वस्तु नाम ये सर्व।। ३५।।
arthaḥ– bhāv, padārtha, samay, dhan, tattva, vasu, dravya, draviṇ, artha ādi sarva
vastunā nām chhe. 3p.
shuddha jīvadravyanān nām (savaiyā ekatrīsā)
परमपुरुष परमेसुर परमज्योति,
परब्रह्म पूरन परम परधान है।
अनादि अनंत अविगत अविनाशी अज,
निरदुंद मुक्त मुकुंद अमलान है।।
निराबाध निगम निरंजन निरविकार,
निराकार संसारसिरोमनि सुजान है।
सरवदरसी सरवज्ञ सिद्ध स्वामी सिव,
धनी नाथ ईसजगदीस भगवान है।। ३६।।

Page 20 of 444
PDF/HTML Page 47 of 471
single page version

background image
20 samayasār nāṭak
sāmānyapaṇe jīvadravyanān nām
चिदानंद चेतन अलख जीव समैसार,
बुद्धरूप अबुद्ध अशुद्ध उपजोगी है।
चिद्रूप स्वयंभू चिनमूरति धरमवंत,
प्रानवंत प्रानी जंतु भूत भवभोगी है।।
गुनधारी कलाधारी भेषधारी विद्याधारी,
अंगधारी संगधारी जोगधारी जोगी है।
चिन्मय अखंड हंस अक्षर आतमराम,
करमकौ करतार परम विजोगी है।। ३७।।
arthaḥ– paramapuruṣh, parameshvar, paramajyoti, parabrahma, pūrṇa, param, pradhān,
anādi, anant, avyakta, avināshī, aj, nidvan̐dva, mukta, mukunda, amalān,
nirābādh, nigam, nirañjan, nirvikār, nirākār sansārashiromaṇi, sugnān, sarvadarshī,
sarvagna, siddha, svāmī, shiv, dhaṇī, nāth, īsh, jagadīsh, bhagavān. 36.
arthaḥ– chidānand, chetan, alakṣha, jīv, samayasār, buddharūp, abuddha, ashuddha,
upayogī, chidrūp, svayambhū, chinmūrti, dharmavān, prāṇavān, prāṇī, jantu, bhūt,
bhavayogī, guṇadhārī, kaḷādhārī, veshadhārī, aṅgadhārī, saṅgadhārī, yogadhārī, yogī,
chinmay, akhaṇḍ, hans akṣhar, ātmārām, karmakartā, paramaviyogī-ā badhān jīvadravyanān
nām chhe. 37
ākāshanān nām (doharā)
खं विहाय अंबर गगन अंतरिच्छ जगधाम।
व्योम वियत नभ मेघपथ, ये अकाशके नाम।। ३८।।
arthaḥ– khan, vihāy, ambar, gagan, antarikṣha, jagadhām, vyom, viyat, nabh,
meghapath- ā ākāshanān nām chhe. 38.

Page 21 of 444
PDF/HTML Page 48 of 471
single page version

background image
utthānikā 21
kāḷanān nām (doharā)
जम कृतांत अंतक त्रिदस, आवर्ती मृतथान।
प्रानहरनआदिततनय, काल नाम परवान।। ३९।।
arthaḥ– yam, kr̥uttānt, antak, tridrash, āvartī, mr̥utyusthān, prāṇaharaṇ,
ādityatanay- e kāḷanān nām chhe. 39.
puṇyanān nām (doharā)
पुन्य सुकृत ऊरधवदन, अकररोग शुभकर्म।
सुखदायक संसारफल, भाग बहिर्मुख धर्म।। ४०।।
arthaḥ– puṇya, sr̥ukr̥ut ūrdhvavadan, akararog, shubhakarma, sukhadāyak, sansāraphaḷ,
bhāgya, bahirmukh, dharma-e puṇyanān nām chhe. 40.
pāpanān nām (doharā)
पाप अधोमुख एन अघ, कंप रोग दुखधाम।
कलिल कलुस किल्विस दुरित, असुभ करमके नाम।। ४१।।
arthaḥ– pāp, adhomukh, en, agh, kamp, rog, duḥkhadhām, kalil, kaluṣh
kilviṣh ane durit -e ashubh karmanān nām chhe. 41.
mokṣhanān nām (doharā)
सिद्धक्षेत्र त्रिभुवनमुकुट, शिवथल अविचलथान।
मोख मुकतिवैकुंठ सिव, पंचमगति निरवान।। ४२।।
arthaḥ– siddhakṣhetra, tribhuvanamukuṭ, shivathal, avichaḷasthān, mokṣha, mukti vaikuṇṭh,
shiv, paramagati, nirvāṇ-e mokṣhanān nām chhe. 42.
buddhinān nām (doharā)
प्रज्ञा धिसना सेमुसी, धी मेधा मति बुद्धि।
सुरति मनीषा चेतना, आसय अंश विसुद्धि।। ४३।।

Page 22 of 444
PDF/HTML Page 49 of 471
single page version

background image
22 samayasār nāṭak
arthaḥ– pragnā, dhiṣhaṇā, semuṣhī, dhī, medhā, mati, buddhi, suratī, manīṣhā chetanā,
āshay, ansh ane vishuddhi-e buddhinān nām chhe. 43.
vichakṣhaṇ puruṣhanān nām (doharā)
निपुन विचच्छन विबुध बुध, विद्याधरविद्वान।
पटु प्रवीन पंडित चतुर, सुधी सुजन मतिमान।। ४४।।
कलावंत कोविद कुसल, सुमन दच्छ धीमंत।
ज्ञाता सज्जन ब्रह्मविद, तज्ञ गुनीजन संत।। ४५।।
arthaḥ– nipuṇ, vichakṣhaṇ, vibudh, buddha, vidyādhar, vidvān, paṭu, pravīṇ, paṇḍit,
chatur, sudhī, sujan, matimān. 44.
kaḷāvant, kovid, kushaḷ, suman, dakṣha, dhīmant, gnātā, sajjan, brahmavit, tagna,
guṇījan, sant-e vidvān puruṣhanān nām chhe. 4p.
munīshvaranān nām (doharā)
मुनि महंत तापस तपी, भिच्छुक चारितधाम।
जती तपोधन संयमी, व्रती साधु ऋषि नाम।। ४६।।
arthaḥ– munī, mahant, tāpas, tapī, bhikṣhuk, chāritradhām, yatī, tapodhan,
sanyamī, vratī, sādhu ane r̥uṣhi-e muninān nām chhe. 46.
darshananān nām (doharā)
दरस विलोकनि देखनौं, अवलोकनि द्रगचाल।
लखन द्रष्टि निरखनि जुवनि, चितवनि चाहनि भाल।। ४७।।
arthaḥ– darshan, vilokan, dekhavun, avalokan, dragachāl, lakhan, draṣhṭi, nirīkṣhaṇ,
jovun, chitavan, chāhan, bhāḷavun -e darshananān nām chhe. 47.

Page 23 of 444
PDF/HTML Page 50 of 471
single page version

background image
utthānikā 23
gnān ane chāritranān nām (doharā)
ग्यान बोध अवगम मनन, जगतभान जगजान।
संजम चारित आचरन, चरन वृत्ति थिरवान।। ४८।।
arthaḥ– gnān, bodh, avagam, manan, jagatbhānu, jagatgnān, -e gnānanān
nām chhe. sanyam, chāritra, ācharaṇ, charaṇ, vr̥utta, sthiravān-e chāritranān nām chhe.
48.
satyanān nām (doharā)
सम्यक सत्य अमोघ सत, निसंदेह निरधार।
ठीक जथारथ उचित तथ्य, मिथ्या आदि अकार।। ४९।।
arthaḥ– samyak, satya, amogh, sat, niḥsandeh, niradhār, ṭhīk, yathārtha, uchit,
tathya-e satyanān nām chhe. ā shabdonī ādimān akār lagāḍavāthī jūṭhanān nām
thāy chhe. 49.
jūṭhanān nām (doharā)
अजथारथ मिथ्या मृषा, वृथा असत्त अलीक।
मुधा मोघ निःफल, वितथ, अनुचित असत अठीक।। ५०।।
arthaḥ– ayathārtha, mithyā, mr̥uṣhā, vr̥uthā, asatya, alīk, mudhā, mogh, niṣhphaḷ,
vitath, anuchit, asatya, aṭhīk-e jūṭhanān nām chhe. pa0.
nāṭak samayasāranā bār adhikār (savaiyā ekatrīsā)
जीव निरजीव करता करम पुन्न पाप,
आस्रव संवर निरजराबंध मोष है।
सरव विशुद्धि स्यादवाद साध्य साधक,
दुवादस दुवार धरै समैसार कोष है।।

Page 24 of 444
PDF/HTML Page 51 of 471
single page version

background image
24 samayasār nāṭak
दरवानुयोग दरवानुजोग दूरि करै,
निगमकौ नाटक परमरसपोष है।
सौ परमागम बनारसी बखानै जामैं,
ग्यानको निदान सुद्ध चारितकी चोष है।। ५१।।
shabdārthaḥ– nirajīv=ajīv. karatā=kartā. duvādas=dvādash(bār).
duvār=adhikār. koṣh=bhaṇḍār. daravānujog=dravyono sanyog. nigamakau=ātmāno.
arthaḥ– samayasārajīnā bhaṇḍāramān jīv, ajīv, kartākarma, puṇyapāp, āsrav,
samvar, nirjarā, bandh, mokṣha, sarvavishuddhi, syādvād ane sādhyasādhak-e bār adhikār
chhe. ā utkr̥uṣhṭa granth dravyānuyogarūp chhe, ātmāne paradravyonā sanyogathī judo kare chhe
arthāt mokṣhamārgamān lagāḍe chhe, ā ātmānun nāṭak param shāntarasane puṣhṭa karanār chhe,
samyaggnān ane shuddhachāritranun kāraṇ chhe, ene paṇḍit banārasīdāsajī padya-rachanāmān
varṇave chhe. pa1.

Page 25 of 444
PDF/HTML Page 52 of 471
single page version

background image


samayasār nāṭak
jīvadvār
(1)
chidānand bhagavānanī stuti (doharā)
शोभित निज अनुभूति जुत चिदानंद भगवान।
सार पदारथ आतमा, सकल पदारथ जान।। १।।
shabdārthaḥ– nij anubhūti=potānā ātmānun svasamvedan gnān. chidānand
(chit+ānand) =jene ātmik ānand hoy.
arthaḥ– te chidānand prabhu potānā svānubhavathī sushobhit chhe. sarva padārthomān
sārabhūt ātmapadārtha chhe ane sarva padārthono gnātā chhe. 1.
siddha bhagavānanī stuti, jemān shuddha ātmānun varṇan chhe.
(savaiyā ekatrīsā)
जो अपनी दुति आप विराजत,
है परधान पदारथ नामी।
चेतन अंक सदा निकलंक,
महा सुख सागरकौ विसरामी।।
_________________________________________________________________
* nīche ṭippaṇīmān je shlok āpavāmān āvyā chhe te shrīmad amr̥utachandrāchārya rachit nāṭak samayasār
kaḷashanā shloko chhe. ā shlokono pt.. banārasīdāsajīe padyānuvād karyo chhe.
नमः समयसाराय स्वानुभूत्या चकासते।
चित्स्वभावाय भावाय सर्वभावान्तरच्छिदे।। १।।

Page 26 of 444
PDF/HTML Page 53 of 471
single page version

background image
26 samayasār nāṭak
जीव अजीव जिते जगमैं,
तिनकौ गुन ज्ञायक अंतरजामी।
सो शिवरुप बसै सिव थानक,
ताहि विलोकि नमैंसिवगामी।। २।।
shabdārthaḥ– duti (dyuti)=jyot. virājat=prakāshit. paradhān=pradhān.
visarāmī (vishrāmī)=shāntarasano bhoktā. shivagāmī=mokṣhe janār samyagdraṣhṭi,
shrāvak, sādhu, tīrthaṅkar ādi.
arthaḥ– je potānā ātmagnānanī jyotithī prakāshit chhe, sarva padārthomān mukhya
chhe, jemanun chaitanya chihna chhe, je nirvikār chhe, bahu moṭā sukhasamudramān ānand kare chhe,
sansāramān jeṭalā chetan-achetan padārtha chhe temanā guṇonā gnātā, ghaṭaghaṭane jāṇanār
chhe, te siddhabhagavān mokṣharūp chhe, mokṣhapurīnā nivāsī chhe, temane mokṣhagāmī jīv
gnānadraṣhṭithī joīne namaskār kare chhe. 2.
jinavāṇīnī stuti (savaiyā tevīsā)
जोग धरै रहे जगसौं भिन्न,
अनंत गुनातम केवलज्ञानी।
तासु हृदै–द्रहसौं निकसी,
सरितासम व्है श्रुत–सिंधु समानी।।
याते अनंत नयातम लच्छन,
सत्य स्वरूप सिधंत बखानी।
बुद्ध लखै न लखै दुरबुद्ध,
सदा जगमाँहिजगै जिनवानी।। ३।।
_________________________________________________________________
अनन्तधर्मणस्तत्त्वं पश्यन्ती प्रत्यगात्मनः।
अनेकान्तमयी मूर्तिर्नित्यमेव प्रकाशताम्।। २।।

Page 27 of 444
PDF/HTML Page 54 of 471
single page version

background image
jīvadvār 27
shabdārthaḥ– hr̥udai-drahasaun = hr̥udayarūpī sarovaramānthī. buddha=pavitra jainadharmanā
vidvān. durabuddha=mithyādraṣhṭi, korā vyākaraṇ, koṣh ādinā gnātā parantu nayagnānathī
rahit*.
arthaḥ– anant guṇonā dhārak kevaḷagnānī bhagavān joke *sayogī chhe topaṇ
yogothī pr̥uthak chhe. temanā hr̥udayarūp sarovaramānthī nadīrūp jinavāṇī nīkaḷīne
shāstrarūp samudramān praveshī gaī chhe, tethī siddhāntamān ene satyasvarūp ane
anantanayātmak kahel chhe. ene jainadharmanā marmī samyagdraṣhṭi jīv oḷakhe chhe, mūrkha
mithyādraṣhṭi jīvo samajatā nathī. āvī jinavāṇī jagatamān sadā jayavant ho! 3.
kavi vyavasthā (chhanda chhappā)
हौं निहचै तिहुंकाल, सुद्धचेतनमय मूरति।
पर परनति संजोग, भई जड़ता विसफूरति।।
मोहकर्म पर हेतु पाइ, चेतन पर रच्चइ।
ज्यौं धतूर–रस पान करत, नर बहुविध नच्चइ।।
अब समयसार वरनन करत, परम सुद्धता होहु मुझ।
अनयास बनारसिदास कहि, मिटहु सहज भ्रमकी अरुझ।।
४।।
shabdārthaḥ– par paraṇati=potānā ātmā sivāy anya chetan-achetan
padārthamān ahambuddhi ane rāg-dveṣh. visaphūrati (visphūrti)=jāgrat. tihuṅkāḷ=traṇe
kāḷ (bhūt, vartamān, bhaviṣhya). rachchaī=rāg karavo. nachchaī=nāchavun.
anayās=granth bhaṇavā vagereno prayatna karyā vinā. arujh=gūñchavaṇ.
_________________________________________________________________
* āvā lokane ādipurāṇamān akṣhar-mlechchha kahyā chhe. *teramā guṇasthānamān man, vachan, kāyānā
sāt yog kahyā chhe parantu yogo dvārā gnānano anubhav karatā nathī.
परपरिणतिहेतोर्मोहनाम्नोऽनुभावा–
दविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः।
मम परमविशुद्धिः शुद्धचिन्मात्रमूर्ते–
र्भवतु समयसारव्याख्ययैवानुभूतेः।। ३।।

Page 28 of 444
PDF/HTML Page 55 of 471
single page version

background image
28 samayasār nāṭak
arthaḥ– hun nishchayanayathī sadākāḷ shuddha chaitanyamūrti chhun, parantu par pariṇatinā
samāgamathī agnānadashā prāpta thaī chhe. mohakarmanun par nimitta pāmīne ātmā par
padārthomān anurāg kare chhe, ethī dhaturāno ras pīne nāchanār manuṣhya jevī dashā thaī
rahī chhe. pt.. banārasīdāsajī kahe chhe ke have samayasāranun varṇan karavāthī mane param
vishuddhi prāpta thāo vinā prayatne mithyātvanī gūñchavaṇ potānī meḷe maṭī jāo. 4.
shāstranun māhātmya (savaiyā ekatrīsā)
निहचैमैं रूप एक विवहारमैं अनेक,
याही नै – विरोधमैं जगत भरमायौ है।
जगके विवाद नासिबेकौ जिन आगम है,
जामैं स्याद्वादनाम लच्छन सुहायौ है।।
दरसनमोह जाकौ गयौ है सहजरूप,
आगम प्रमान ताके हिरदैमें आयौहै।
अनैसौं अखंडित अनूतन अनंत तेज,
ऐसो पद पूरन तुरंत तिनि पायौहै।। ५।।
shabdārthaḥ– nai=nay. darasanamoh (darshanamoh)=jenā udayamān jīv tattva -
shraddhānathī paḍī jāy chhe. pad pūran(pūrṇapad)=mokṣha.
arthaḥ– nishchayanayamān padārtha ekarūp chhe ane vyavahāranayamān anekarūp chhe. ā
nay-virodhamān sansār bhūlī rahyo chhe, tethī ā vivādane naṣhṭa karanār jināgam chhe
jemān syādvādanun shubh* chihna chhe. je jīvane darshanamohano uday hoto nathī tenā
_________________________________________________________________
* mahor-chhāp lāgī chhe -syādvādathī ja oḷakhavāmān āve chhe ke ā jināgam chhe.
उभयनयविरोधध्वंसिनि स्यात्पदाइके
जिनवचसि रमन्ते ये स्वयं वान्तमोहाः।
सपदि समयसारं ते परं ज्योतिरुच्चै–
रनवमनयपक्षाक्षुण्णमीक्षन्त एव।। ४।।

Page 29 of 444
PDF/HTML Page 56 of 471
single page version

background image
jīvadvār 29
hr̥udayamān sahaj svabhāvathī ā prāmāṇik jināgam pravesh kare chhe ane tene tatkāḷ
ja nitya, anādi ane anant prakāshavān mokṣhapad prāpta thāy chhe. pa.
nishchayanayanī pradhānatā (savaiyā tevīsā)
ज्यौं नर कौइ गिरै गिरिसौं तिहि,
सोइ हितू जो गहैदिढ़बाहीं।
त्यौं बुधकौ विवहार भलौ,
तबलौं जबलौं शिव प्रापति नाहीं।।
यद्यपि यौं परवान तथापि,
सधै परमारथ चेतनमाहीं।
जीव अव्यापक है परसौं,
विवहारसौं तो परकी परछाहीं।। ६।।
shabdārthaḥ– girisaun=parvat parathī. bāhīn=hāth. buddha=gnānī. prāpati=prāpti.
arthaḥ– jem koī manuṣhya pahāḍ uparathī lapasī jāy ane koī hitakārī
banīne teno hāth majabūtāīthī pakaḍī le tevī ja rīte gnānīone jyān sudhī mokṣha
prāpta thayo nathī tyān sudhī vyavahāranun avalamban chhe, jo ke ā vāt sāchī chhe topaṇ
nishchayanay chaitanyane siddha kare chhe tathā jīvane parathī bhinna darshāve chhe ane
vyavahāranay to jīvane parane āshrit kare chhe.
bhāvārthaḥ– joke chothā guṇasthānathī chaudamān guṇasthān sudhī vyavahār hoy chhe,
parantu upādey to nishchayanay ja chhe, kāraṇ ke tenāthī padārthanun asalī svarūp
jāṇavāmān āve chhe ane vyavahāranay abhūtārtha hovāthī paramārthamān prayojanabhūt
nathī. 6.
_________________________________________________________________
व्यवहरणनयः स्याद्यद्यपि प्राक्पदव्या–
मिह निहितपदानां हन्त हस्ताबलम्बः।
तदपि परममर्थं चिच्चमत्कारमात्रं
परविरहितमन्तः पश्यतां नैष किञ्चित्।। ५।।

Page 30 of 444
PDF/HTML Page 57 of 471
single page version

background image
30 samayasār nāṭak
samyagdarshananun svarūp(savaiyā ekatrīsā)
शुद्धनय निहचै अकेलौ आपु चिदानंद,
अपनैंही गुन परजायकौं गहतु है।
पूरन विग्यानघन सो है विवहारमाहिं,
नव तत्त्वरुपी पंच दर्वमैं रहतु है।।
पंच दर्व नव तत्त्व न्यारे जीव न्यारो लखै,
सम्यकदरस यहै और न गहतु है।
सम्यकदरस जोई आतम सरूप सोई,
मेरे घट प्रगटोबनारसी कहतु है।।
shabdārthaḥ– *lakhai=shraddhā kare. ghaṭ=hr̥uday. gahatu hai=dhāraṇ kare chhe.
arthaḥ– shuddha nishchayanayathī chidānand ekalo ja chhe ane potānā guṇaparyāyomān
pariṇaman kare chhe. te pūrṇagnānano piṇḍ *pāñch dravya, nav tattvamān rahyo chhe em
vyavahārathī kahevāy chhe. pāñch dravya ane nav tattvothī chetayitā chetan nirāḷo chhe,
evun shraddhān karavun ane enā sivāy bījī rīte shraddhān na karavun te samyagdarshan chhe;
ane samyagdarshan ja ātmānun svarūp chhe. pt.. banārasīdāsajī kahe chhe ke te samyagdarshan
arthāt ātmānun svarūp mārā hr̥udayamān pragaṭ thāv. 7.
_________________________________________________________________
* lakhan, darshan, avalokan ādi shabdono artha jaināgamamān kayāny to ‘jovun’ thāy chhe je
darshanāvaraṇī karmanā kṣhayopashamanī apekṣhā rākhe chhe. ane kayāṅk ā shabdono artha ‘shraddhān karavun’
levāmān āve chhe je darshanamohanā anudayanī apekṣhāe chhe , ahīn darshanamohanā anudayanun ja
prayojan chhe.
* jaināgamamān chha dravya kahyān chhe; paṇ ahīn kāḷ dravyane gauṇ karīne pañchāstikāyane ja dravya kahel chhe.
एकत्वे नियतस्य शुद्धनयतो व्याप्तुर्यदस्यात्मनः
पूर्णज्ञानघनस्य दर्शनमिह द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक्।
सम्यग्दर्शनमेतदेव नियमादात्मा च तावानयम्
तन्मुक्त्वा नवतत्त्वसन्ततिमिमामात्मायमेकोऽस्तु नः।। ६।।

Page 31 of 444
PDF/HTML Page 58 of 471
single page version

background image
jīvadvār 31
jīvanī dashā par agninun draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं तृण काठ वांस आरने इत्यादि और,
ईंधन अनेक विधि पावकमैं दहिये।
आकृति विलोकित कहावै आग नानारूप,
दीसै एक दाहक सुभाव जब गहिये।।
तैसैं नव तत्वमें भयौ हैं बहु भेषी जीव,
सुद्धरूप मिश्रित असुद्ध रूप कहिये।
जाही छिन चेतना सकतिकौ विचार कीजै,
ताहीं छिन अलखअभेदरूप लहिये।। ८।।
shabdārthaḥ– ārane=jaṅgalanā. dāhak=bāḷanār. alakh=arūpī.
abhed=bhedavyavahārathī rahit.
arthaḥ– jevī rīte ghās, lākaḍā, vāns athavā jaṅgalanān anek īndhan ādi
agnimān baḷe chhe, temanā ākār upar dhyān devāthī agni anekarūp dekhāy chhe, parantu
jo mātra dāhak svabhāv upar draṣhṭi mūkavāmān āve to sarva agni ekarūp ja chhe;
tevī ja rīte jīv (vyavahāranayathī) nav tattvomān shuddha, ashuddha mishra ādi anekarūp
thaī rahyo chhe; parantu jyāre tenī chaitanyashakti par vichār karavāmān āve chhe tyāre te
(shuddhanayathī) arūpī ane abhedarūp grahaṇ thāy chhe. 8.
jīvanī dashā par sonānun draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं बनवारीमें कुधातके मिलाप हेम,
नानाभांति भयौ पै तथापि एक नाम है।
_________________________________________________________________
अतः शुद्धनयायत्तं प्रत्यग्ज्योतिश्चकास्ति तत्।
नवतत्त्वगतत्वेऽपि यदेकत्वं न मुंचति।। ७।।

Page 32 of 444
PDF/HTML Page 59 of 471
single page version

background image
32 samayasār nāṭak
कसिकैं कसोटी लीकु निरखै सराफ ताहि,
बानके प्रवान करि लेतु देतु दाम है।।
तैसैं ही अनादि पुद्गलसौं संजोगी जीव,
नव तत्त्वरूपमैं अरूपी महा धाम है।
दीसै उनमानसौं उदोतवान ठौर ठौर,
दूसरौ न और एक आतमाही राम है।। ९।।
shabdārthaḥ– banavārī=kulaḍī. līku=rekhā. nirakhai=jue chhe. bān=chamak.
pravān=anusār, pramāṇe. unamān (anumān)=sādhanamān sādhyanā gnānane anumān
kahe chhe, jem ke ghūmāḍāne joīne agninun gnān karavun te.
arthaḥ– jem sonu kudhātunā sanyogathī agninā tāpamān anekarūp thāy chhe,
parantu topaṇ tenun nām ek sonun ja rahe chhe tathā sharāph kasoṭī upar kasīne tenī
rekhā jue chhe ane tenī chamak pramāṇe kimmat de-le chhe; tevī ja rīte arūpī mahā
dīptivāḷo jīv anādikāḷathī pudgalanā samāgamamān nav tattvarūp dekhāy chhe, parantu
anumān pramāṇathī sarva avasthāomān gnānasvarūp ek ātmarām sivāy bījun
kāī nathī.
bhāvārthaḥ– jyāre ātmā ashubhabhāvamān varte chhe tyāre pāpatattvarūp hoy chhe,
jyāre shubhabhāvamān varte chhe tyāre puṇyatattvarūp hoy chhe ane jyāre sham, dam,
sanyamabhāvamān varte chhe tyāre samvararūp hoy chhe, evī ja rīte bhāvāsrav, bhāvabandh
ādimān vartato te āsrav-bandhādirūp hoy chhe tathā jyāre sharīrādi jaḍ padārthomān
ahambuddhi kare chhe tyāre jaḍasvarūp hoy chhe. parantu vāstavamān ā sarva avasthāomān
te shuddha suvarṇa samān nirvikār chhe. 9.
_________________________________________________________________
चिरमिति नवतत्त्वच्छन्नमुन्नीयमानं
कनकमिव निमग्नं वर्णमालाकलापे।
अथ सततविविक्तं द्रश्यतामेकरूपं
प्रतिपदमिदमात्मज्योतिरुद्योतमानम्।। ८।।

Page 33 of 444
PDF/HTML Page 60 of 471
single page version

background image
jīvadvār 33
anubhavanī dashāmān sūryanun draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं रति–मंडलकै उदै महि–मंडलमैं,
आतप अटल तम पटल विलातु है।।
तैसैं परमातमाकौ अनुभौ रहत जौलौं,
तौलौं कहूँ दुविधा न कहूँ पच्छपातु है।।
नयकौ न लेस परवानकौ न परवेस,
निच्छेपके वंसकौ विधुंस होत जातु है।।
जे जे वस्तु साधक हैं तेऊ तहां बाधक हैं,
बाकी राग दोषकी दसाकी कौन बातुहै।। १०।।
shabdārthaḥ– mahi-maṇḍaḷ=pr̥ithvītaḷ. vilātu hai=nāsh pāmī jāy chhe.
paravān=pramāṇ. vansako=samudāyanun. paraves (pravesh)=pahoñch.
arthaḥ– jevī rīte sūryanā udayamān pr̥ithvī upar taḍako phelāī jāy chhe ane
andhakārano nāsh thaī jāy chhe, tevī ja rīte jyānsudhī shuddha ātmāno anubhav rahe
chhe tyānsudhī koī vikalpa athavā nay ādino pakṣha raheto nathī. tyān nay-vichārano
lesh paṇ nathī, pramāṇanī pahoñch nathī ane nikṣhepono samudāy naṣhṭa thaī jāy chhe.
pahelānī dashāmān je je vāto sahāyak hatī te ja anubhavanī dashāmān bādhak thāy chhe
ane rāg-dveṣh to bādhak chhe ja.
bhāvārthaḥ– nay to vastuno guṇ siddha kare chhe ane anubhav siddha vastuno
hoy chhe, tethī anubhavamān nayanun kām nathī; pratyakṣha-parokṣha ādi pramāṇ asiddha
vastune siddha kare chhe tyān anubhavamān vastu siddha ja chhe māṭe pramāṇ paṇ anāvashyak
chhe, nikṣhepathī vastunī sthiti samajavāmān āve chhe tyān anubhavamān shuddha ātma-
padārthanun bhān rahe chhe
_________________________________________________________________
उदयति न नयश्रीरस्तमेति प्रमाणं।
क्वचिदपि च न विद्मो याति निक्षेपचक्रं।।
किमपरमभिदध्मो धाम्नि सर्वंकषे ऽस्मि
न्ननुभवमुपयाते भाति न द्वैतमेव।। ९।।