૨પ૨ સમયસાર નાટક
ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવના ચતુષ્ટય જુદા જુદા છે અને જુદી જુદી સત્તા છે. બન્નેય
પોતાના જ ગુણ-પર્યાયોના કર્તા-ભોક્તા છે, કોઈ કોઈ બીજાના કર્તા-ભોક્તા નથી.
૧૩.
વળી–(દોહરા)
एक वस्तु जैसी जु है,तासौं मिलै न आन।
जीव अकरता करमकौ, यह अनुभौ परवांन।। १४।।
અર્થઃ– જે પદાર્થ જેવો છે તે તેવો જ છે, તેમાં અન્ય પદાર્થ મળી શકતો
નથી, તેથી જીવ કર્મનો અકર્તા છે, એ વિજ્ઞાનથી સર્વથા સત્ય છે. ૧૪.
અજ્ઞાની જીવ–અશુભ ભાવોનો કર્તા હોવાથી ભાવકર્મનો કર્તા છે. (ચોપાઈ)
जो दुरमती विकल अग्यानी।
जिन्हि सु रीति पर रीति न जानी।।
माया मगन भरमके भरता।
ते जिय भाव करमके करता।। १५।।
અર્થઃ– જે દુર્બુદ્ધિથી વ્યાકુળ અને અજ્ઞાની છે તેઓ નિજ-પરિણતિ અને પર-
પરિણતિને જાણતા નથી, માયામાં મગ્ન છે અને ભ્રમમાં ભૂલેલા છે તેથી તેઓ
ભાવકર્મના કર્તા છે. ૧પ.
जे मिथ्यामति तिमिरसौं, लखै न जीव अजीव।
तेई भावित करमके, करता होंहि सदीव।। १६।।
जे असुद्ध परनति धरैं, करैं अहं परवांन।
ते असुद्ध परिनामके, करता होंहिं अजान।। १७।।
અર્થઃ– જે મિથ્યાજ્ઞાનના અંધકારથી જીવ-અજીવને જાણતા નથી તેઓ જ
_________________________________________________________________
ये तु स्वभावनियमं कलयन्ति नेम–
मज्ञानमग्नमहसो बत तेवराकाः।
कुर्वन्ति कर्म तत एव हि भावकर्म–
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः।। १०।।