૩૪૪ સમયસાર નાટક
અર્થઃ– જેમાં પાંચ પ્રકારના જીવ નિવાસ કરે છે તે સંસાર જ ઘણો દુસ્તર છે,
તેમાં શ્રીગુરુનો ઉપદેશ શું કરે? ૧૭.
પાંચ પ્રકારના જીવ (દોહરા)
डूंघा प्रभु चूंघा चतुर, सूंघा रुंचक सुद्ध।
ऊंघा दुरबुद्धि विकल,घूंघा घोर अबुद्ध।। १८।।
શબ્દાર્થઃ– રુંચક = રુચિવાળા. અબુદ્ધિ = અજ્ઞાની.
અર્થઃ– ડૂંઘા જીવ પ્રભુ છે, ચૂંઘા જીવ ચતુર છે, સૂંઘા જીવ શુદ્ધ રુચિવાળા છે,
ઊંધા જીવ દુર્બુદ્ધિ અને દુઃખી છે અને ઘૂંધા જીવ મહા અજ્ઞાની છે. ૧૮.
ડૂંઘા જીવનું લક્ષણ (દોહરા)
जाकी परम दसा विषै, करम कलंक न होइ।
डूंघा अगम अगाधपद, वचन अगोचरसोइ।। १९।।
અર્થઃ– જેમને કર્મ-કાલિમા રહિત અગમ્ય, અગાધ અને વચન-અગોચર
ઉત્કૃષ્ટ પદ છે તે સિદ્ધ ભગવાન ડૂંઘા૧ જીવ છે. ૧૯.
ચૂંઘા જીવનું લક્ષણ (દોહરા)
जो उदास ह्वै जगतसौं, गहै परम रस प्रेम।
सो चूंघा गुरुके वचन, चूंघै बालकजेम।। २०।।
શબ્દાર્થઃ– ઉદાસ = વિરક્ત. પરમ રસ = આત્મ-અનુભવ. ચૂંઘૈ = ચૂસે.
અર્થઃ– જે સંસારથી વિરક્ત થઈને આત્મ-અનુભવનો રસ સપ્રેમ ગ્રહણ કરે
છે અને શ્રીગુરુના વચન બાળકની જેમ દૂધની પેઠે ચૂસે છે તે ચૂંઘા જીવ છે. ૨૦.
સૂંઘા જીવનું લક્ષણ (દોહરા)
जो सुवचन रुचिसौं सुनै, हियै दुष्टता नांहि।
परमारथ समुझै नहीं, सो सूंघा जगमांहि।। २१।।
_________________________________________________________________
૧. આ કથન પં. બનારસીદાસજીએ પોતાની કલ્પનાથી કર્યું છે, કોઈ ગ્રંથના આધારે નહિ.