Page 152 of 380
PDF/HTML Page 181 of 409
single page version
मेकेन्द्रियादिजीवस्थानभेदं कुर्वे, सहजचिद्विलासात्मकमात्मानमेव संचिंतये । नाहं शरीरगतबालाद्यवस्थानभेदं कुर्वे, सहजचिद्विलासात्मकमात्मानमेव संचिंतये । नाहं रागादिभेदभावकर्मभेदं कुर्वे, सहजचिद्विलासात्मकमात्मानमेव संचिंतये । नाहं भावकर्मात्मकषायचतुष्कं कुर्वे, सहजचिद्विलासात्मकमात्मानमेव संचिंतये ।
स्वद्रव्यपर्ययगुणात्मनि दत्तचित्तः ।
प्राप्नोति मुक्ति मचिरादिति पंचरत्नात् ।।१०9।।
ja bhAvun chhun. hun mithyAdraShTi Adi guNasthAnabhedone karato nathI, sahaj chaitanyanA vilAsasvarUp AtmAne ja bhAvun chhun. hun ekendriyAdi jIvasthAnabhedone karato nathI, sahaj chaitanyanA vilAsasvarUp AtmAne ja bhAvun chhun.
hun sharIrasambandhI bAlAdi avasthAbhedone karato nathI, sahaj chaitanyanA vilAsasvarUp AtmAne ja bhAvun chhun.
hun rAgAdibhedarUp bhAvakarmanA bhedone karato nathI, sahaj chaitanyanA vilAsasvarUp AtmAne ja bhAvun chhun.
hun bhAvakarmAtmak chAr kaShAyone karato nathI, sahaj chaitanyanA vilAsasvarUp AtmAne ja bhAvun chhun.
(ahIn TIkAmAn jem kartA viShe varNan karyun, tem kArayitA ane anumantA — anumodak — viShe paN samajI levun.)
A rIte pAnch ratnonA shobhit kathanavistAr dvArA sakaL vibhAvaparyAyonA sannyAsanun ( – tyAganun) vidhAn kahyun chhe.
[have A pAnch gAthAonI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahe chhe]
[shlokArtha — ] A pramANe pancharatno dvArA jeNe samasta viShayonA grahaNanI chintAne
152 ]
Page 153 of 380
PDF/HTML Page 182 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
अत्र भेदविज्ञानात् क्रमेण निश्चयचारित्रं भवतीत्युक्त म् ।
पूर्वोक्त पंचरत्नांचितार्थपरिज्ञानेन पंचमगतिप्राप्तिहेतुभूते जीवकर्मपुद्गलयोर्भेदाभ्यासे
सति, तस्मिन्नेव च ये मुमुक्षवः सर्वदा संस्थितास्ते ह्यत एव मध्यस्थाः, तेन कारणेन तेषां परमसंयमिनां वास्तवं चारित्रं भवति । तस्य चारित्राविचलस्थितिहेतोः प्रतिक्रमणादि- निश्चयक्रिया निगद्यते । अतीतदोषपरिहारार्थं यत्प्रायश्चित्तं क्रियते तत्प्रतिक्रमणम् ।
आदिशब्देन प्रत्याख्यानादीनां संभवश्चोच्यत इति ।
chhoDI chhe ane nij dravyaguNaparyAyanA svarUpamAn chittane ekAgra karyun chhe, te bhavya jIv nij bhAvathI bhinna evA sakaL vibhAvane chhoDI alpa kALamAn muktine prApta kare chhe. 109.
anvayArtha — [ईद्रग्भेदाभ्यासे] Avo bhed-abhyAs thatAn [मध्यस्थः] jIv madhyastha thAy chhe, [तेन चारित्रम् भवति] tethI chAritra thAy chhe. [तद्दृढीकरणनिमित्तं] tene (chAritrane) draDh karavA nimitte [प्रतिक्रमणादिं प्रवक्ष्यामि] hun pratikramaNAdi kahIsh.
TIkA — ahIn, bhedavignAn dvArA krame nishchay-chAritra thAy chhe em kahyun chhe.
pUrvokta pancharatnothI shobhit arthaparignAn ( – padArthonA gnAn) vaDe pancham gatinI prAptinA hetubhUt evo jIvano ane karmapudgalano bhed-abhyAs thatAn, temAn ja je mumukShuo sarvadA sansthit rahe chhe, teo te (satat bhedAbhyAs) dvArA madhyastha thAy chhe ane te kAraNathI te param sanyamIone vAstavik chAritra thAy chhe. te chAritranI avichaL sthitinA hetue pratikramaNAdi nishchayakriyA kahevAmAn Ave chhe. atIt ( – bhUtakALanA) doShonA parihAr arthe je prAyashchitta karavAmAn Ave chhe te pratikramaN chhe. ‘Adi’ shabdathI pratyAkhyAnAdino sambhav kahevAmAn Ave chhe (arthAt pratikramaNAdimAn je ‘Adi’ shabda chhe te pratyAkhyAn vagereno paN samAvesh karavA mATe chhe).
Page 154 of 380
PDF/HTML Page 183 of 409
single page version
तथा चोक्तं श्रीमदमृतचन्द्रसूरिभिः —
तथा हि —
स्वयमयमुपयोगाद्राजते मुक्त मोहः ।
स खलु समयसारस्यास्य भेदः क एषः ।।११०।।
evI rIte (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrie (shrI samayasAranI AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn 131mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] je koI siddha thayA chhe te bhedavignAnathI siddha thayA chhe; je koI bandhAyA chhe te tenA ja (bhedavignAnanA ja) abhAvathI bandhAyA chhe.’’
vaLI (A 82mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] e rIte jyAre muninAthane atyant bhedabhAv (bhedavignAnapariNAm) thAy chhe, tyAre A (samayasAr) svayam upayog hovAthI, muktamoh (moh rahit) thayo thako, shamajalanidhinA pUrathI (upashamasamudranI bharatIthI) pApakalankane dhoI nAkhIne, virAje ( – shobhe) chhe; — te A kharekhar, A samayasArano kevo bhed chhe! 110.
154 ]
Page 155 of 380
PDF/HTML Page 184 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
दैनं दैनं मुमुक्षुजनसंस्तूयमानवाङ्मयप्रतिक्रमणनामधेयसमस्तपापक्षयहेतुभूतसूत्र- समुदयनिरासोऽयम् ।
यो हि परमतपश्चरणकारणसहजवैराग्यसुधासिन्धुनाथस्य राकानिशीथिनीनाथः अप्रशस्तवचनरचनापरिमुक्तोऽपि प्रतिक्रमणसूत्रविषमवचनरचनां मुक्त्वा संसारलतामूल- कंदानां निखिलमोहरागद्वेषभावानां निवारणं कृत्वाऽखंडानंदमयं निजकारणपरमात्मानं ध्यायति, तस्य खलु परमतत्त्वश्रद्धानावबोधानुष्ठानाभिमुखस्य सकलवाग्विषयव्यापारविरहित- निश्चयप्रतिक्रमणं भवतीति ।
तथा चोक्तं श्रीमदमृतचंद्रसूरिभिः —
anvayArtha — [वचनरचनां] vachanarachanAne [मुक्त्वा] chhoDIne, [रागादिभाववारणं] rAgAdibhAvonun nivAraN [कृत्वा] karIne, [यः] je [आत्मानं] AtmAne [ध्यायति] dhyAve chhe, [तस्य तु] tene [प्रतिक्रमणं] pratikramaN [भवति इति] hoy chhe.
TIkA — dine dine mumukShu jano vaDe uchchAravAmAn Avato je vachanamay pratikramaN nAmano samasta pApakShayanA hetubhUt sUtrasamudAy teno A nirAs chhe (arthAt tenun AmAn nirAkaraN – khanDan karyun chhe).
param tapashcharaNanA kAraNabhUt sahajavairAgyasudhAsAgarane mATe pUrNimAno chandra evo je jIv ( – param tapanun kAraN evo je sahaj vairAgyarUpI amRutano sAgar tene uchhALavA mATe arthAt temAn bharatI lAvavA mATe je pUrNa chandra samAn chhe evo je jIv) aprashasta vachanarachanAthI parimukta ( – sarva taraphathI chhUTelo) hovA chhatAn pratikramaNasUtranI viSham (vividh) vachanarachanAne (paN) chhoDIne sansAralatAnAn mUL-kandabhUt samasta moharAgadveShabhAvonun nivAraN karIne akhanD-Anandamay nij kAraNaparamAtmAne dhyAve chhe, te jIvane — ke je kharekhar paramatattvanAn shraddhAn, gnAn ane anuShThAnanI sammukh chhe tene — vachanasambandhI sarva vyApAr vinAnun nishchayapratikramaN hoy chhe.
evI rIte (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrie (shrI samayasAranI AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn 244mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
Page 156 of 380
PDF/HTML Page 185 of 409
single page version
रयमिह परमार्थश्चेत्यतां नित्यमेकः ।
न्न खलु समयसारादुत्तरं किंचिदस्ति ।।’’
तथा हि —
‘‘[shlokArtha — ] bahu kahevAthI ane bahu durvikalpothI bas thAo, bas thAo; ahIn eTalun ja kahevAnun chhe ke A param arthane ekane ja nirantar anubhavo; kAraN ke nij rasanA phelAvathI pUrNa je gnAn tenA sphurAyamAn thavAmAtra je samayasAr ( – paramAtmA) tenAthI Unchun kharekhar bIjun kAI paN nathI ( – samayasAr sivAy bIjun kAI paN sArabhUt nathI).’’
vaLI (A 83mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] ati tIvra mohanI utpattithI je pUrve upArjelun (karma) tene pratikramIne, hun sadbodhAtmak (samyaggnAnasvarUp) evA te AtmAmAn AtmAthI nitya vartun chhun. 111.
anvayArtha — [विराधनं] je (jIv) virAdhanane [विशेषेण] visheShata [मुक्त्वा]
156 ]
Page 157 of 380
PDF/HTML Page 186 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
अत्रात्माराधनायां वर्तमानस्य जन्तोरेव प्रतिक्रमणस्वरूपमुक्त म् ।
यस्तु परमतत्त्वज्ञानी जीवः निरन्तराभिमुखतया ह्यत्रुटयत्परिणामसंतत्या साक्षात् स्वभावस्थितावात्माराधनायां वर्तते अयं निरपराधः । विगतात्माराधनः सापराधः, अत एव निरवशेषेण विराधनं मुक्त्वा । विगतो राधो यस्य परिणामस्य स विराधनः । यस्मान्निश्चयप्रतिक्रमणमयः स जीवस्तत एव प्रतिक्रमणस्वरूप इत्युच्यते ।
तथा चोक्तं समयसारे —
उक्तं हि समयसारव्याख्यायां च — chhoDIne [आराधनायां] ArAdhanAmAn [वर्तते] varte chhe, [सः] te (jIv) [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN [उच्यते] kahevAy chhe, [यस्मात्] kAraN ke te [प्रतिक्रमणमयः भवेत्] pratikramaNamay chhe.
TIkA — ahIn AtmAnI ArAdhanAmAn vartatA jIvane ja pratikramaNasvarUp kahel chhe.
je paramatattvagnAnI jIv nirantar abhimukhapaNe ( – AtmasammukhapaNe) atUT ( – dhArAvAhI) pariNAmasantati vaDe sAkShAt svabhAvasthitimAn — AtmAnI ArAdhanAmAn — varte chhe te niraparAdh chhe. je AtmAnA ArAdhan rahit chhe te sAparAdh chhe; tethI ja, niravasheShapaNe virAdhan chhoDIne — em kahyun chhe. je pariNAm ‘vigatarAdh’ arthAt *rAdh rahit chhe te virAdhan chhe. te (virAdhan vinAno-niraparAdh) jIv nishchayapratikramaNamay chhe, tethI ja tene pratikramaNasvarUp kahevAmAn Ave chhe.
evI rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI samayasAramAn (304mI gAthA dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[gAthArtha — ] sansiddhi, rAdh, siddha, sAdhit ane ArAdhit — e shabdo ekArtha chhe; je AtmA ‘apagatarAdh’ arthAt rAdhathI rahit chhe te AtmA aparAdh chhe.’’
shrI samayasAranI (amRutachandrAchAryadevakRut AtmakhyAti nAmanI) TIkAmAn paN (187mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
*rAdh = ArAdhanA; prasannatA; kRupA; siddhi; pUrNatA; siddha karavun te; pUrNa karavun te.
Page 158 of 380
PDF/HTML Page 187 of 409
single page version
स्पृशति निरपराधो बंधनं नैव जातु ।
भवति निरपराधः साधु शुद्धात्मसेवी ।।’’
तथा हि —
नियतमिह भवार्तः सापराधः स्मृतः सः ।
भवति निरपराधः कर्मसंन्यासदक्षः ।।११२।।
‘‘[shlokArtha — ] sAparAdh AtmA nirantar anant (pudgalaparamANurUp) karmothI bandhAy chhe; niraparAdh AtmA bandhanane kadApi sparshato nathI ja. je sAparAdh AtmA chhe te to niyamathI potAne ashuddha sevato thako sAparAdh chhe; niraparAdh AtmA to bhalI rIte shuddha AtmAno sevanAr hoy chhe.’’
vaLI (A 84mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] A lokamAn je jIv paramAtmadhyAnanI sambhAvanA rahit chhe (arthAt je jIv paramAtmAnA dhyAnarUp pariNamanathI rahit chhe — paramAtmadhyAne pariNamyo nathI) te bhavArta jIv niyamathI sAparAdh gaNavAmAn Avyo chhe; je jIv nirantar akhanD-advait- chaitanyabhAvathI yukta chhe te karmasannyAsadakSha ( – karmatyAgamAn nipuN) jIv niraparAdh chhe. 112.
158 ]
Page 159 of 380
PDF/HTML Page 188 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
अत्र निश्चयचरणात्मकस्य परमोपेक्षासंयमधरस्य निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूपं च भवतीत्युक्त म् ।
नियतं परमोपेक्षासंयमिनः शुद्धात्माराधनाव्यतिरिक्त : सर्वोऽप्यनाचारः, अत एव सर्वमनाचारं मुक्त्वा ह्याचारे सहजचिद्विलासलक्षणनिरंजने निजपरमात्मतत्त्वभावना- स्वरूपे यः सहजवैराग्यभावनापरिणतः स्थिरभावं करोति, स परमतपोधन एव प्रतिक्रमणस्वरूप इत्युच्यते, यस्मात् परमसमरसीभावनापरिणतः सहजनिश्चयप्रतिक्रमणमयो भवतीति ।
anvayArtha — [यः तु] je (jIv) [अनाचारं] anAchAr [मुक्त्वा] chhoDIne [आचारे] AchAramAn [स्थिरभावम्] sthirabhAv [करोति] kare chhe, [सः] te (jIv) [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN [उच्यते] kahevAy chhe, [यस्मात्] kAraN ke te [प्रतिक्रमणमयः भवेत्] pratikramaNamay chhe.
TIkA — ahIn (A gAthAmAn) nishchayacharaNAtmak paramopekShAsanyamanA dharanArane nishchayapratikramaNanun svarUp hoy chhe em kahyun chhe.
niyamathI paramopekShAsanyamavALAne shuddha AtmAnI ArAdhanA sivAyanun badhuy anAchAr chhe; tethI ja saghaLo anAchAr chhoDIne sahajachiddavilAsalakShaN niranjan nij paramAtmatattvanI bhAvanAsvarUp *AchAramAn je (param tapodhan) sahajavairAgya- bhAvanArUpe pariNamyo thako sthirabhAv kare chhe, te param tapodhan ja pratikramaNasvarUp kahevAy chhe, kAraN ke te param samarasIbhAvanArUpe pariNamyo thako sahaj nishchay- pratikramaNamay chhe.
[have A 85mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj be shlok kahe chhe]
*sahajachaitanyavilAsAtmak nirmaL nij paramAtmatattvane bhAvavun – anubhavavun te ja AchAranun svarUp chhe; evA AchAramAn je param tapodhan sthiratA kare chhe te pote ja pratikramaN chhe.
Page 160 of 380
PDF/HTML Page 189 of 409
single page version
स्फु रितसहजबोधात्मानमात्मानमात्मा ।
स्नपयतु बहुभिः किं लौकिकालापजालैः ।।११३।।
स्थित्वात्मन्यात्मनात्मा निरुपमसहजानंदद्रग्ज्ञप्तिशक्तौ ।
सोऽयं पुण्यः पुराणः क्षपितमलकलिर्भाति लोकोद्घसाक्षी ।।११४।।
[shlokArtha — ] AtmA nij paramAnandarUpI advitIy amRutathI gADh bharelA, jaL vaDe snAn karAvo; bahu laukik AlApajALothI shun prayojan chhe (arthAt bIjA anek laukik kathanasamUhothI shun kArya sare em chhe)? 113.
[shlokArtha — ] je AtmA janma-maraNane karanArA, sarva doShonA 2prasangavALA anAchArane atyant chhoDIne, nirupam sahaj Anand-darshan-gnAn-vIryavALA AtmAmAn AtmAthI sthit thaIne, bAhya AchArathI mukta thayo thako, shamarUpI samudranA jalabinduonA samUhathI pavitra thAy chhe, te A pavitra purAN ( – sanAtan) AtmA maLarUpI kleshano kShay karIne lokano utkRuShTa sAkShI thAy chhe. 114.
160 ]
1sphurit-sahaj-gnAnasvarUp AtmAne nirbhar ( – bharachak) Anand-bhaktipUrvak nij shamamay
1. sphurit = pragaT.
2. prasang = sang; sahavAs; sambandh; joDAN.
Page 161 of 380
PDF/HTML Page 190 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
अत्र उन्मार्गपरित्यागः सर्वज्ञवीतरागमार्गस्वीकारश्चोक्त : ।
यस्तु शंकाकांक्षाविचिकित्साऽन्यद्रष्टिप्रशंसासंस्तवमलकलंकपंकनिर्मुक्त : शुद्ध- निश्चयसद्दृष्टिः बुद्धादिप्रणीतमिथ्यादर्शनज्ञानचारित्रात्मकं मार्गाभासमुन्मार्गं परित्यज्य व्यवहारेण महादेवाधिदेवपरमेश्वरसर्वज्ञवीतरागमार्गे पंचमहाव्रतपंचसमितित्रिगुप्तिपंचेन्द्रियनिरोध- षडावश्यकाद्यष्टाविंशतिमूलगुणात्मके स्थिरपरिणामं करोति, शुद्धनिश्चयनयेन सहज- बोधादिशुद्धगुणालंकृते सहजपरमचित्सामान्यविशेषभासिनि निजपरमात्मद्रव्ये स्थिरभावं शुद्धचारित्रमयं करोति, स मुनिर्निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूप इत्युच्यते, यस्मान्निश्चयप्रतिक्रमणं
anvayArtha — [यः तु] je (jIv) [उन्मार्गं] unmArgane [परित्यज्य] parityAgIne [जिनमार्गे] jinamArgamAn [स्थिरभावम्] sthirabhAv [करोति] kare chhe, [सः] te (jIv) [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN [उच्यते] kahevAy chhe, [यस्मात्] kAraN ke te [प्रतिक्रमणमयः भवेत्] pratikramaNamay chhe. TIkA — ahIn unmArgano parityAg ane sarvagnavItarAg-mArgano svIkAr varNavavAmAn Avel chhe.
je shankA, kAnkShA, vichikitsA, anyadraShTiprashansA ane *anyadraShTisanstavarUp maLakalankapankathI vimukta ( – maLakalankarUpI kAdavathI rahit) shuddhanishchayasamyagdraShTi (jIv) buddhAdipraNIt mithyAdarshanagnAnachAritrAtmak mArgAbhAsarUp unmArgane parityAgIne, vyavahAre pAnch mahAvrat, pAnch samiti, traN gupti, pAnch indriyono nirodh, chha Avashyak ityAdi aThyAvIsh mULaguNasvarUp mahAdevAdhidev-parameshvar-sarvagna-vItarAganA mArgamAn sthir pariNAm kare chhe, ane shuddhanishchayanaye sahajagnAnAdi shuddhaguNothI alankRut, sahaj param chaitanyasAmAnya ane (sahaj param) chaitanyavisheSharUp jeno prakAsh chhe evA nij paramAtmadravyamAn shuddhachAritramay sthirabhAv kare chhe, (arthAt je shuddhanishchay-samyagdraShTi jIv vyavahAre aThyAvIsh mULaguNAtmak mArgamAn ane nishchaye shuddha guNothI shobhit darshanagnAnAtmak paramAtmadravyamAn sthir
*anyadraShTisanstav = (1) mithyAdraShTino parichay; (2) mithyAdraShTinI stuti. (manathI mithyAdraShTino
mahimA karavo te anyadraShTiprashansA chhe ane mithyAdraShTinA mahimAnAn vachano bolavAn te
anyadraShTisanstav chhe.)
Page 162 of 380
PDF/HTML Page 191 of 409
single page version
परमतत्त्वगतं तत एव स तपोधनः सदा शुद्ध इति ।
तथा चोक्तं प्रवचनसारव्याख्यायाम् —
रुत्सर्गादपवादतश्च विचरद्बह्वीः पृथग्भूमिकाः ।
श्चित्सामान्यविशेषभासिनि निजद्रव्ये करोतु स्थितिम् ।।’’
तथा हि —
तपसि निरतचित्ताः शास्त्रसंघातमत्ताः ।
कथममृतवधूटीवल्लभा न स्युरेते ।।११५।।
bhAv kare chhe,) te muni nishchay pratikramaNasvarUp kahevAy chhe, kAraN ke tene paramatattvagat ( – paramAtmatattva sAthe sambandhavALun) nishchayapratikramaN chhe tethI ja te tapodhan sadA shuddha chhe.
evI rIte shrI pravachanasAranI (amRutachandrAchAryadevakRut tattvadIpikA nAmanI) TIkAmAn (15mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] e pramANe vishiShTa 1AdaravALA purAN puruShoe sevelun, utsarga ane apavAd dvArA ghaNI pRuthak pRuthak bhUmikAomAn vyApatun je charaN ( – chAritra) tene yati prApta karIne, kramasha atul nivRutti karIne, chaitanyasAmAnya ane chaitanyavisheSharUp jeno prakAsh chhe evA nijadravyamAn sarvata sthiti karo.’’
vaLI (A 86mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] jeo viShayasukhathI virakta chhe, shuddha tattvamAn anurakta chhe, tapamAn lIn jemanun chitta chhe, shAstrasamUhamAn jeo 2matta chhe, guNarUpI maNionA samudAyathI yukta
162 ]
1. Adar = kALajI, sAvadhAnI; prayatna; bahumAn.
2. matta = masta; ghelA; atishay prItivant; ati Anandit.
Page 163 of 380
PDF/HTML Page 192 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
इह हि निःशल्यभावपरिणतमहातपोधन एव निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूप इत्युक्त : ।
निश्चयतो निःशल्यस्वरूपस्य परमात्मनस्तावद् व्यवहारनयबलेन कर्मपंकयुक्त त्वात्
निदानमायामिथ्याशल्यत्रयं विद्यत इत्युपचारतः । अत एव शल्यत्रयं परित्यज्य परम-
निःशल्यस्वरूपे तिष्ठति यो हि परमयोगी स निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूप इत्युच्यते, यस्मात्
स्वरूपगतवास्तवप्रतिक्रमणमस्त्येवेति ।
chhe ane sarva sankalpothI mukta chhe, teo muktisundarInA vallabh kem na thAy? (avashya thAy ja.) 115.
anvayArtha — [यः तु साधुः] je sAdhu [शल्यभावं] shalyabhAv [मुक्त्वा] chhoDIne [निःशल्ये] nishalyabhAve [परिणमति] pariName chhe, [सः] te (sAdhu) [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN [उच्यते] kahevAy chhe, [यस्मात्] kAraN ke te [प्रतिक्रमणमयः भवेत्] pratikramaNamay chhe.
TIkA — ahIn nishalyabhAve pariNat mahAtapodhanane ja nishchayapratikramaNasvarUp kahel chhe.
pratham to, nishchayathI nishalyasvarUp paramAtmAne, vyavahAranayanA baLe karmapankathI yuktapaNun hovAne lIdhe ( – vyavahAranaye karmarUpI kAdav sAthe sambandh hovAne lIdhe) ‘tene nidAn, mAyA ane mithyAtvarUpI traN shalyo varte chhe’ em upachArathI kahevAy chhe. Am hovAthI ja traN shalyo parityAgIne je param yogI param nishalya svarUpamAn rahe chhe tene nishchayapratikramaNasvarUp kahevAmAn Ave chhe, kAraN ke tene svarUpagat ( – nij svarUp sAthe sambandhavALun) vAstavik pratikramaN chhe ja.
[have A 87mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj be shlok kahe chhe]
Page 164 of 380
PDF/HTML Page 193 of 409
single page version
भवभ्रमणकारणं स्मरशराग्निदग्धं मुहुः ।
भज त्वमलिनं यते प्रबलसंसृतेर्भीतितः ।।११७।।
[shlokArtha — ] traN shalyane parityAgI, nishalya paramAtmAmAn sthit rahI, vidvAne sadA shuddha AtmAne sphuTapaNe bhAvavo. 116.
[shlokArtha — ] he yati! je (chitta) bhavabhramaNanun kAraN chhe ane vAramvAr kAmabANanA agnithI dagdha chhe — evA kaShAyakleshathI rangAyelA chittane tun atyant chhoD; je vidhivashAt ( – karmavashapaNAne lIdhe) aprApta chhe evA nirmaL *svabhAvaniyat sukhane tun prabaL sansAranI bhItithI DarIne bhaj. 117.
anvayArtha — [यः साधुः] je sAdhu [अगुप्तिभावं] aguptibhAv [त्यक्त्वा] tajIne [त्रिगुप्तिगुप्तः भवेत्] triguptigupta rahe chhe, [सः] te (sAdhu) [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN [उच्यते] kahevAy chhe, [यस्मात्] kAraN ke te [प्रतिक्रमणमयः भवेत्] pratikramaNamay chhe.
164 ]
*svabhAvaniyat = svabhAvamAn nishchit rahel; svabhAvamAn niyamathI rahel.
Page 165 of 380
PDF/HTML Page 194 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
त्रिगुप्तिगुप्तलक्षणपरमतपोधनस्य निश्चयचारित्राख्यानमेतत् ।
यः परमतपश्चरणसरःसरसिरुहाकरचंडचंडरश्मिरत्यासन्नभव्यो मुनीश्वरः बाह्यप्रपंचरूपम् अगुप्तिभावं त्यक्त्वा त्रिगुप्तिगुप्तनिर्विकल्पपरमसमाधिलक्षणलक्षितम् अत्यपूर्वमात्मानं ध्यायति, यस्मात् प्रतिक्रमणमयः परमसंयमी अत एव स च निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूपो भवतीति ।
सहजपरमां गुप्तिं संज्ञानपुंजमयीमिमाम् ।
भवति विशदं शीलं तस्य त्रिगुप्तिमयस्य तत् ।।११८।।
TIkA — triguptiguptapaNun ( – traN gupti vaDe guptapaNun) jenun lakShaN chhe evA param tapodhanane nishchayachAritra hovAnun A kathan chhe.
param tapashcharaNarUpI sarovaranA kamaLasamUh mATe prachanD sUrya samAn evA je ati- Asannabhavya munIshvar bAhya prapancharUp aguptibhAv tajIne, triguptigupta-nirvikalpa- paramasamAdhilakShaNathI lakShit ati-apUrva AtmAne dhyAve chhe, te munIshvar pratikramaNamay paramasanyamI hovAthI ja nishchayapratikramaNasvarUp chhe.
[have A 88mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe] [shlokArtha — ] man-vachan-kAyanI vikRutine sadA tajIne, bhavya muni samyaggnAnanA punjamayI A sahaj param guptine shuddhAtmAnI bhAvanA sahit utkRuShTapaNe bhajo. triguptimay evA te muninun te chAritra nirmaL chhe. 118.
anvayArtha — [यः] je (jIv) [आर्तरौद्रं ध्यानं] Arta ane raudra dhyAn [मुक्त्वा]
Page 166 of 380
PDF/HTML Page 195 of 409
single page version
ध्यानविकल्पस्वरूपाख्यानमेतत् ।
स्वदेशत्यागात् द्रव्यनाशात् मित्रजनविदेशगमनात् कमनीयकामिनीवियोगात्
अनिष्टसंयोगाद्वा समुपजातमार्तध्यानम्, चौरजारशात्रवजनवधबंधननिबद्धमहद्द्वेषजनित- रौद्रध्यानं च, एतद्द्वितयम् अपरिमितस्वर्गापवर्गसुखप्रतिपक्षं संसारदुःखमूलत्वान्निरवशेषेण त्यक्त्वा, स्वर्गापवर्गनिःसीमसुखमूलस्वात्माश्रितनिश्चयपरमधर्मध्यानम्, ध्यानध्येयविविध- विकल्पविरहितान्तर्मुखाकारसकलकरणग्रामातीतनिर्भेदपरमकलासनाथनिश्चयशुक्लध्यानं च ध्यात्वा यः परमभावभावनापरिणतः भव्यवरपुंडरीकः निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूपो भवति, परमजिनेन्द्रवदनारविन्दविनिर्गतद्रव्यश्रुतेषु विदितमिति । ध्यानेषु च चतुर्षु हेयमाद्यं ध्यानद्वितयं, त्रितयं तावदुपादेयं, सर्वदोपादेयं च चतुर्थमिति ।
chhoDIne [धर्मशुक्लं वा] dharma athavA shukla dhyAnane [ध्यायति] dhyAve chhe, [सः] te (jIv) [जिनवरनिर्दिष्टसूत्रेषु] jinavarakathit sUtromAn [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN [उच्यते] kahevAy chhe. TIkA — A, dhyAnanA bhedonA svarUpanun kathan chhe.
(1) svadeshanA tyAgathI, dravyanA nAshathI, mitrajananA videshagamanathI, kamanIy (iShTa, sundar) kAminInA viyogathI athavA aniShTanA sanyogathI Upajatun je ArtadhyAn, tathA (2) chor-jAr-shatrujanonAn vadh-bandhan sambandhI mahA dveShathI Upajatun je raudradhyAn, te banne dhyAno svarga ane mokShanA aparimit sukhathI pratipakSha sansAradukhanAn mUL hovAne lIdhe te bannene niravasheShapaNe (sarvathA) chhoDIne, (3) svarga ane mokShanA nisIm (-behad) sukhanun mUL evun je svAtmAshrit nishchay-paramadharmadhyAn, tathA (4) dhyAn ne dhyeyanA vividh vikalpo rahit, *antarmukhAkAr, sakaL indriyonA samUhathI atIt (-samasta indriyAtIt) ane nirbhed param kaLA sahit evun je nishchay-shukladhyAn, temane dhyAIne, je bhavyavarapunDarIk ( – bhavyottam) paramabhAvanI (pAriNAmik bhAvanI) bhAvanArUpe pariNamyo chhe, te nishchayapratikramaNasvarUp chhe — em param jinendranA mukhAravindathI nIkaLelAn dravyashrutamAn kahyun chhe.
chAr dhyAnomAn pahelAn be dhyAn hey chhe, trIjun pratham to upAdey chhe ane chothun sarvadA upAdey chhe.
166 ]
*antarmukhAkAr = antarmukh jeno AkAr arthAt svarUp chhe evun.
Page 167 of 380
PDF/HTML Page 196 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
तथा चोक्त म् —
व्यक्तं सदाशिवमये परमात्मतत्त्वे ।
स्तत्त्वं जिनेन्द्र तदहो महदिन्द्रजालम् ।।११9।।
मुक्तं विकल्पनिकरैरखिलैः समन्तात् ।
ध्यानावली कथय सा कथमत्र जाता ।।१२०।।
evI rIte (anyatra shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] je dhyAn niShkriy chhe, indriyAtIt chhe, dhyAnadhyeyavivarjit (arthAt dhyAn ne dhyeyanA vikalpo rahit) chhe ane antarmukh chhe, te dhyAnane yogIo shukladhyAn kahe chhe.’’
[have A 89mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj be shlok kahe chhe] [shlokArtha — ] pragaTapaNe sadAshivamay ( – nirantar kalyANamay) evA paramAtmatattvane viShe *dhyAnAvalI hovAnun paN shuddhanay kaheto nathI. ‘te chhe (arthAt dhyAnAvalI AtmAmAn chhe)’ em (mAtra) vyavahAramArge satat kahyun chhe. he jinendra! Avun te tattva ( – ten nay dvArA kahelun vastusvarUp), aho! mahA indrajAL chhe. 119.
[shlokArtha — ] samyaggnAnanun AbhUShaN evun A paramAtmatattva samasta vikalpa- samUhothI sarvata mukta ( – sarva taraphathI rahit) chhe. (Am) sarvanayasamUh sambandhI A prapanch
*dhyAnAvali = dhyAnapankti; dhyAnaparamparA.
Page 168 of 380
PDF/HTML Page 197 of 409
single page version
आसन्नानासन्नभव्यजीवपूर्वापरपरिणामस्वरूपोपन्यासोऽयम् ।
मिथ्यात्वाव्रतकषाययोगपरिणामास्सामान्यप्रत्ययाः, तेषां विकल्पास्त्रयोदश भवन्ति ‘मिच्छादिट्ठीआदी जाव सजोगिस्स चरमंतं’ इति वचनात्, मिथ्याद्रष्टिगुणस्थानादिसयोगि- गुणस्थानचरमसमयपर्यंतस्थिता इत्यर्थः ।
अनासन्नभव्यजीवेन निरंजननिजपरमात्मतत्त्वश्रद्धानविकलेन पूर्वं सुचिरं भाविताः खलु paramAtmatattvamAn nathI to pachhI te dhyAnAvalI AmAn kaI rIte UpajI (arthAt dhyAnAvalI A paramAtmatattvamAn kem hoI shake) te kaho. 120.
anvayArtha — [मिथ्यात्वप्रभृतिभावाः] mithyAtvAdi bhAvo [जीवेन] jIve [पूर्वं] pUrve [सुचिरम्] suchir kAL (bahu dIrgha kAL) [भाविताः] bhAvyA chhe; [सम्यक्त्वप्रभृतिभावाः] samyaktvAdi bhAvo [जीवेन] jIve [अभाविताः भवन्ति] bhAvyA nathI.
TIkA — A, Asannabhavya ane anAsannabhavya jIvanA pUrvApar ( – pahelAnnA ane pachhInA) pariNAmanA svarUpanun kathan chhe.
mithyAtva, avrat, kaShAy ane yogarUp pariNAmo sAmAnya pratyayo (Asravo) chhe; temanA bhed ter chhe, kAraN ke ‘“मिच्छादिट्ठीआदी जाव सजोगिस्स चरमंतं’ evun (shAstranun) vachan chhe; mithyAdraShTiguNasthAnathI mAnDIne sayogIguNasthAnanA chhellA samay sudhI pratyayo hoy chhe — evo artha chhe.
niranjan nij paramAtmatattvanA shraddhAn rahit anAsannabhavya jIve kharekhar sAmAnya
168 ]
*artha — (pratyayono, ter prakArano bhed kahevAmAn Avyo chhe – ) mithyAdraShTiguNasthAnathI mAnDIne sayogakevaLIguNasthAnanA charam samay sudhIno.
Page 169 of 380
PDF/HTML Page 198 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
सामान्यप्रत्ययाः, तेन स्वरूपविकलेन बहिरात्मजीवेनानासादितपरमनैष्कर्म्यचरित्रेण सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि न भावितानि भवन्तीति । अस्य मिथ्याद्रष्टेर्विपरीतगुणनिचय- संपन्नोऽत्यासन्नभव्यजीवः । अस्य सम्यग्ज्ञानभावना कथमिति चेत् —
तथा चोक्तं श्रीगुणभद्रस्वामिभिः —
तथा हि —
किमपि वचनमात्रं निर्वृतेः कारणं यत् ।
न च न च बत कष्टं सर्वदा ज्ञानमेकम् ।।१२१।।
pratyayone pUrve suchir kAL bhAvyA chhe; jeNe param naiShkarmyarUp chAritra prApta karyun nathI evA te svarUpashUnya bahirAtma-jIve samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritra bhAvyAn nathI. A mithyAdraShTi jIvathI viparIt guNasamudAyavALo ati-Asannabhavya jIv hoy chhe.
A (atinikaTabhavya) jIvane samyaggnAnanI bhAvanA kayA prakAre hoy chhe em prashna karavAmAn Ave to (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIe (AtmAnushAsanamAn 238mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] *bhavAvartamAn pUrve nahi bhAvelI bhAvanAo (have) hun bhAvun chhun. te bhAvanAo (pUrve) nahi bhAvI hovAthI hun bhavanA abhAv mATe temane bhAvun chhun (kAraN ke bhavano abhAv to bhavabhramaNanA kAraNabhUt bhAvanAothI viruddha prakAranI, pUrve nahi bhAvelI evI apUrva bhAvanAothI ja thAy).’’
vaLI (A 90mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] je mokShanun k kkathanamAtra ( – kahevAmAtra) kAraN chhe tene paN
*bhavAvarta = bhav-Avarta; bhavano chakarAvo; bhavanun vamaL; bhav-parAvarta.
Page 170 of 380
PDF/HTML Page 199 of 409
single page version
अत्र सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणां निरवशेषस्वीकारेण मिथ्यादर्शनज्ञानचारित्राणां निरवशेषत्यागेन च परममुमुक्षोर्निश्चयप्रतिक्रमणं च भवति इत्युक्त म् ।
भगवदर्हत्परमेश्वरमार्गप्रतिकूलमार्गाभासमार्गश्रद्धानं मिथ्यादर्शनं, तत्रैवावस्तुनि
वस्तुबुद्धिर्मिथ्याज्ञानं, तन्मार्गाचरणं मिथ्याचारित्रं च, एतत्र्रितयमपि निरवशेषं त्यक्त्वा, अथवा स्वात्मश्रद्धानपरिज्ञानानुष्ठानरूपविमुखत्वमेव मिथ्यादर्शनज्ञानचारित्रात्मकरत्नत्रयम्, एतदपि (arthAt
vyavahAr-ratnatrayane paN) bhavasAgaramAn DUbelA jIve pUrve bhavabhavamAn ( – ghaNA bhavomAn) sAmbhaLyun chhe ane Acharyun ( – amalamAn mUkyun) chhe; parantu arere! khed chhe ke je sarvadA ek gnAn chhe tene (arthAt je sadA ek gnAnasvarUp ja chhe evA paramAtmatattvane) jIve sAmbhaLyun-Acharyun nathI, nathI. 121.
anvayArtha — [मिथ्यादर्शनज्ञानचरित्रं] mithyAdarshan, mithyAgnAn ane mithyAchAritrane [निरवशेषेण] niravasheShapaNe [त्यक्त्वा] chhoDIne [सम्यक्त्वज्ञानचरणं] samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritrane [यः] je (jIv) [भावयति] bhAve chhe, [सः] te (jIv) [प्रतिक्रमणम्] pratikramaN chhe.
TIkA — ahIn (A gAthAmAn), samyagdarshanagnAnachAritrano niravasheSh ( – sampUrNa) svIkAr karavAthI ane mithyAdarshanagnAnachAritrano niravasheSh tyAg karavAthI param mumukShune nishchayapratikramaN hoy chhe em kahyun chhe.
bhagavAn arhat parameshvaranA mArgathI pratikUL mArgAbhAsamAn mArganun shraddhAn te mithyAdarshan chhe, temAn ja kahelI avastumAn vastubuddhi te mithyAgnAn chhe ane te mArganun AcharaN te mithyAchAritra chhe; — A traNene niravasheShapaNe chhoDIne. athavA, nij AtmAnAn
170 ]
Page 171 of 380
PDF/HTML Page 200 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
त्यक्त्वा । त्रिकालनिरावरणनित्यानंदैकलक्षणनिरंजननिजपरमपारिणामिकभावात्मककारण- परमात्मा ह्यात्मा, तत्स्वरूपश्रद्धानपरिज्ञानाचरणस्वरूपं हि निश्चयरत्नत्रयम्; एवं भगवत्पर- मात्मसुखाभिलाषी यः परमपुरुषार्थपरायणः शुद्धरत्नत्रयात्मकम् आत्मानं भावयति स परमतपोधन एव निश्चयप्रतिक्रमणस्वरूप इत्युक्त : ।
रत्नत्रयं च मतिमान्निजतत्त्ववेदी ।
श्रद्धानमन्यदपरं चरणं प्रपेदे ।।१२२।।
shraddhAn-gnAn-anuShThAnanA rUpathI vimukhapaNun te ja mithyAdarshan-gnAn-chAritrAtmak (mithyA) ratnatray chhe; — Ane paN (niravasheShapaNe) chhoDIne. trikAL-nirAvaraN, nitya Anand jenun ek lakShaN chhe evo, niranjan nij paramapAriNAmikabhAvasvarUp kAraNaparamAtmA te AtmA chhe; tenA svarUpanAn shraddhAn-gnAn-AcharaNanun rUp te kharekhar nishchayaratnatray chhe; — Am bhagavAn paramAtmAnA sukhano abhilAShI evo je paramapuruShArthaparAyaN (param tapodhan) shuddharatnatrayAtmak AtmAne bhAve chhe, te param tapodhanane ja (shAstramAn) nishchayapratikramaNasvarUp kahyo chhe.
[have A 91mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe] [shlokArtha — ] samasta vibhAvane tathA vyavahAramArganA ratnatrayane chhoDIne nij- tattvavedI (nij Atmatattvane jANanAr – anubhavanAr) matimAn puruSh shuddha AtmatattvamAn niyat ( – shuddhAtmatattvaparAyaN) evun je ek nijagnAn, bIjun shraddhAn ane vaLI bIjun chAritra teno Ashray kare chhe. 122.