विभावपुद्गलस्वरूपाख्यानमेतत् ।
अतिस्थूलस्थूला हि ते खलु पुद्गलाः सुमेरुकुम्भिनीप्रभृतयः । घृततैलतक्रक्षीर- जलप्रभृतिसमस्तद्रव्याणि हि स्थूलपुद्गलाश्च । छायातपतमःप्रभृतयः स्थूलसूक्ष्मपुद्गलाः । स्पर्शनरसनघ्राणश्रोत्रेन्द्रियाणां विषयाः सूक्ष्मस्थूलपुद्गलाः शब्दस्पर्शरसगन्धाः । शुभाशुभ- परिणामद्वारेणागच्छतां शुभाशुभकर्मणां योग्याः सूक्ष्मपुद्गलाः । एतेषां विपरीताः सूक्ष्म- सूक्ष्मपुद्गलाः कर्मणामप्रायोग्या इत्यर्थः । अयं विभावपुद्गलक्रमः ।
तथा चोक्तं पंचास्तिकायसमये —
TIkAA, vibhAvapudgalanA svarUpanun kathan chhe.
sumeru, pRithvI vagere (ghan padArtho) kharekhar atisthUlasthUl pudgalo chhe. ghI, tel, chhAsh, dUdh, jaL vagere samasta (pravAhI) padArtho sthUl pudgalo chhe. chhAyA, Atap, andhakAr vagere sthUlasUkShma pudgalo chhe. sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy ane shrotrendriyanA viShayo sparsha, ras, gandh ane shabdasUkShmasthUl pudgalo chhe. shubhAshubh pariNAm dvArA AvatAn evAn shubhAshubh karmone yogya (skandho) te sUkShma pudgalo chhe. AmanAthI viparIt arthAt karmone ayogya (skandho) te sUkShmasUkShma pudgalo chhe.Am (A gAthAono) artha chhe. A vibhAvapudgalano kram chhe.
[bhAvArthaskandho chha prakAranA chhe (1) kAShThapAShANAdik je skandho chhedavAmAn AvatAn svayamev sandhAI shakatA nathI te skandho atisthUlasthUl chhe. (2) dUdh, jaL Adi je skandho chhedavAmAn AvatAn pharIne svayamev joDAI jAy chhe te skandho sthUl chhe. (3) taDako, chhAnyo, chAndanI, andhakAr ityAdi je skandho sthUl jaNAtA hovA chhatAn bhedI shakAtA nathI ke hastAdikathI grahI shakAtA nathI te skandho sthUlasUkShma chhe. (4) AnkhathI nahi dekhAtA evA je chAr indriyonA viShayabhUt skandho sUkShma hovA chhatAn sthUl jaNAy chhe (sparshanendriyathI sparshI shakAy chhe, jIbhathI AsvAdI shakAy chhe, nAkathI sUnghI shakAy chhe athavA kAnathI sAmbhaLI shakAy chhe) te skandho sUkShmasthUl chhe. (5) indriyagnAnane agochar evA je karmavargaNArUp skandho te skandho sUkShma chhe. (6) karmavargaNAthI nIchenA (karmavargaNAtIt) je atyantasUkShma dvi-aNukaparyant skandho te skandho sUkShmasUkShma chhe.]
evI ja rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI panchAstikAyasamayamAn (*gAthA dvArA) kahyun chhe ke
*juo shrI paramashrutaprabhAvakamanDaL dvArA prakAshit panchAstikAy, dvitIy AvRutti, pAnun 130.