Page -6 of 388
PDF/HTML Page 21 of 415
single page version
enI kun dakun da gUnthe mAL re,
jinajInI vANI bhalI re.
vANI bhalI, man lAge raLI,
jemAn sAr-samay shiratAj re,
gUnthyun pravachanasAr re,
gUnthyo samayano sAr re,
jinajIno OMkAranAd re,
vandun e OMkAranAd re,
mArA dhyAne hajo jinavAN re,
vAjo mane dinarAt re,
Page -5 of 388
PDF/HTML Page 22 of 415
single page version
svabhAvapudgalakA svarUp ............................. 27
pudgalaparyAyake svarUpakA kathan ................... 28
pudgaladravyake kathanakA upasanhAr ................... 29
dharma-adharma-AkAshakA sankShipta kathan ............. 30
vyavahArakAlakA svarUp aur usake
pratignA ................................................ 1 mokShamArga aur usake phalake svarUp-
nirUpaNakI sUchanA ................................. 2 svabhAvaratnatrayakA svarUp ............................... 3 ratnatrayake bhedakAraN tathA lakShaN sambandhI
kAlAdi amUrta achetan dravyonke svabhAvaguN-
kathan................................................. 4 vyavahAr samyaktvakA svarUp .......................... 5 aThArah doShonkA svarUp................................ 6 tIrthankar paramadevakA svarUp ........................... 7 paramAgamakA svarUp ...................................... 8 chhah dravyonke pRuthak pRuthak nAm ...................... 9 upayogakA lakShaN ...................................... 10 gnAnake bhed .............................................. 11 darshanopayogakA svarUp ................................ 13 ashuddha darshanakI shuddha aur ashuddha paryAyakI
nirvikalpa tattvake svarUpakA kathan .............. 39
prakRiti Adi bandhasthAn tathA udayake sthAnonkA
sUchanA............................................... 14 svabhAvaparyAyen aur vibhAvaparyAyen...................... 15 chAragatikA svarUp nirUpaN......................... 16 kartRutva-bhoktRutvake prakArakA kathan................ 18 donon nayonkI saphalatA ................................ 19
pudgaladravyake bhedonkA kathan ........................ 20 vibhAvapudgalakA svarUp ............................. 21 kAraNaparamANudravya aur kAryaparamANudravyakA
Page -4 of 388
PDF/HTML Page 23 of 415
single page version
kAraNaparamAtmAko samasta paudgalik vikAr
vyavahArachAritra-adhikArakA upasanhAr aur
sansArI aur mukta jIvommen antar na
kAryasamayasAr aur kAraNasamayasAramen antar
nishchay aur vyavahAranayakI upAdeyatAkA
hey-upAdey athavA tyAg-grahaNakA svarUp
Atma-ArAdhanAmen vartate hue jIvako hI
kathan............................................... 84
ahinsAvratakA svarUp ................................. 56 satyavratakA svarUp .................................... 57 achauryavratakA svarUp .................................. 58 brahmacharyavratakA svarUp ................................. 59 parigrah-parityAgavratakA svarUp ...................... 60 IryAsamitikA svarUp ................................. 61 bhAShAsamitikA svarUp ................................ 62 eShaNAsamitikA svarUp .............................. 63 AdAnanikShepaNasamitikA svarUp .................... 64 pratiShThApanasamitikA svarUp........................... 65 vyavahAr manoguptikA svarUp .......................... 66 vachanaguptikA svarUp ................................... 67 kAyaguptikA svarUp ................................... 68 nishchayamano-vachanaguptikA svarUp...................... 69 nishchayakAyaguptikA svarUp ............................ 70 bhagavAn arhat parameshvarakA svarUp .................. 71 bhagavanta siddhaparameShThiyonkA svarUp .................. 72 bhagavanta AchAryakA svarUp .......................... 73 adhyApak nAmak paramagurukA svarUp .............. 74
Asannabhavya aur anAsannabhavya jIvake
se mumukShuko nishchayapratikramaN hotA hai,
tatsambandhI kathan ................................ 91
dhyAn ek upAdey hai — aisA kathan ............ 93
Page -3 of 388
PDF/HTML Page 24 of 415
single page version
vyavahAr pratikramaNakI saphalatA kab kahI
nishchayanayake pratyAkhyAnakA svarUp .................. 95 anantachatuShTayAtmak nij AtmAke dhyAnakA
paramabhAvanAke sanmukh hai – aise gnAnIko sIkh ..... 97
nishchayakAyotsargakA svarUp ......................... 121
bandharahit AtmAko bhAne sambandhI sIkh .......... 98 sakal vibhAvake sannyAsakI vidhi ................. 99 sarvatra AtmA upAdey hai – aisA kathan ............ 100
samatA binA dravyalingadhArI shramaNAbhAsako
sansArAvasthA aur muktimen jIv nisahAy
kathan............................................. 124
ekatvabhAvanArUp pariNamit samyaggnAnIkA
Atmagat doShonse mukta honeke upAyakA
AtmA hI upAdey hai — aisA kathan ............. 127
param tapodhanakI bhAvashuddhikA kathan............. 104 nishchayapratyAkhyAnake yogya jIvakA svarUp ....... 105 nishchay-pratyAkhyAn adhikArakA upasanhAr......... 106
nishchay-AlochanAkA svarUp ....................... 107 AlochanAke svarUpake bhedonkA kathan ........... 108
nau nau kaShAyakI vijay dvArA prApta honevAle
nishchay-prAyashchittakA svarUp......................... 113 chAr kaShAyon par vijay prApta karaneke upAyakA
‘‘shuddha gnAnakA svIkAr karanevAleko prAyashchitta
vyavahAranayapradhAn siddhabhaktikA svarUp .......... 135
Page -2 of 388
PDF/HTML Page 25 of 415
single page version
nij paramAtmAkI bhaktikA svarUp .............. 136 nishchayayogabhaktikA svarUp ......................... 137 viparIt abhinivesh rahit AtmabhAv hI
vachanasambandhI vyApArakI nivRuttike
bhakti adhikArakA upasanhAr ...................... 140
paramAvashyak adhikArakA upasanhAr ............... 158
11 – nishchay-paramAvashyak adhikAr nirantar svavashako nishchay-Avashyak hone
avash param jinayogIshvarako param Avashyak-
bhedopachAr-ratnatrayapariNativAle jIvako avashapanA
anyavash aise ashuddha-antarAtma jIvakA lakShaN 144 anyavashakA svarUp ................................. 145 sAkShAt svavash paramajinayogIshvarakA
nishchayanayase svarUpakA kathan ...................... 165
shuddhanishchayanayakI vivakShAse paradarshanakA khaNDan 166
kevalagnAnakA svarUp ................................ 167
kevaladarshanake abhAvamen sarvagnatA nahIn hotI
shuddha-nishchay-AvashyakakI prAptike upAyakA
shuddhopayogonmukh jIvako sIkh .................... 148 Avashyak karmake abhAvamen tapodhan bahirAtmA hotA
bAhya tathA antar jalpakA nirAs ................ 150 svAtmAshrit nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAn-
‘‘jIv gnAnasvarUp hai’’ aisA vitarka
kathan............................................. 151
paramavItarAgachAritramen sthit param tapodhanakA
samasta vachanasambandhI vyApArakA nirAs .......... 153
Page -1 of 388
PDF/HTML Page 26 of 415
single page version
kevalagnAnIko bandhake abhAvake svarUp
paramatattvake svarUpakA visheSh kathan .......... 181
bhagavAn siddhake svabhAvaguNonke svarUpakA
kevalI bhaTTArakake manarahitapane sambandhI
siddhakShetrase U par jIv-pudgalonke gamanakA
shuddha jIvako svabhAvagatikI prApti honeke
kAraNaparamatattvake svarUpakA kathan .............. 177 nirupAdhisvarUp jisakA lakShaN hai aise
bhavyako sIkh ........................................ 186
shAstrake nAm kathan dvArA shAstrakA upasanhAr .. 18
sAnsArik vikArasamUhake abhAvake kAraN
Page 0 of 388
PDF/HTML Page 27 of 415
single page version
puNyaprakAshakan, pApapraNAshakamidan shAstran shrIniyamasAranAmadheyan, asya mUlagranthakartAra
shrIsarvagnadevAstaduttaragranthakartAra shrIgaNadharadevA pratigaNadharadevAsteShAn vachanAnusAramAsAdya
AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachitan, shrotAra sAvadhAnatayA shRuNavantu
Page 1 of 388
PDF/HTML Page 28 of 415
single page version
jitabhavamabhivande bhAsuran shrIjinan vA ..1..
[pratham, granthake Adimen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit prAkRitagAthAbaddha is ‘niyamasAr’ nAmak shAstrakI ‘tAtparyavRutti’ nAmak sanskRit TIkAke rachayitA muni shrI padmaprabhamaladhAridev sAt shlokon dvArA mangalAcharaNAdi karate hain : — ]
[shloekArtha : — ] he paramAtmA ! tere hote hue main apane jaise (sansAriyon jaise) mohamugdha aur kAmavash buddhako tathA brahmA-viShNu-maheshako kyon pUjUn ? (nahIn pUjUngA .)
Page 2 of 388
PDF/HTML Page 29 of 415
single page version
tarkAbjArkan bhaTTapUrvAkalankam .
tadvidyADhayan vIranandin vratIndram ..3..
jisane bhavonko jItA hai usakI main vandanA karatA hUn — use prakAshamAn aise shrI jin kaho, 1sugat kaho, 2giridhar kaho, 3vAgIshvar kaho yA 4shiv kaho .1.
[shloekArtha : — ] 5vAchanyamIndronkA ( – jinadevonkA) mukhakamal jisakA vAhan hai aur do nayonke Ashrayase sarvasva kahanekI jisakI paddhati hai us vANIko ( – jinabhagavantonkI syAdvAdamudrit vANIko) main vandan karatA hUn .2.
[shloekArtha : — ] uttam siddhAntarUpI shrIke pati siddhasen munIndrako, 6tarka kamalake sUrya bhaTTa akalank munIndrako, 7shabdasindhuke chandra pUjyapAd munIndrako aur tadvidyAse ( – siddhAntAdi tInonke gnAnase) samRuddha vIranandi munIndrako main vandan karatA hUn .3. 1buddhako sugat kahA jAtA hai . sugat arthAt (1) shobhanIkatAko prApta, athavA (2) sampUrNatAko prApta .
shrI jinabhagavAn (1) moharAgadveShakA abhAv honeke kAraN shobhanIkatAko prApta hain, aur (2) kevalagnAnAdiko prApta kar liyA hai isaliye sampUrNatAko prApta hain; isaliye unhen yahAn sugat kahA hai . 2kRiShNako giridhar (arthAt parvatako dhAraN kar rakhanevAle) kahA jAtA hai . shrI jinabhagavAn anantavIryavAn
honese unhen yahAn giridhar kahA hai . 3brahmAko athavA bRuhaspatiko vAgIshvar (arthAt vANIke adhipati) kahA jAtA hai . shrI jinabhagavAn
divyavANIke prakAshak honese unhen yahAn vAgIshvar kahA hai . 4maheshako (shankarako) shiv kahA jAtA hai . shrI jinabhagavAn kalyANasvarUp honese unhen yahAn shiv
kahA gayA hai . 5vAchanyamIndra = muniyommen pradhAn arthAt jinadev; maun sevan karanevAlommen shreShTha arthAt jinadev; vAk- sanyamiyommen indra samAn arthAt jinadev [vAchanyamI = muni; maun sevan karanevAle; vANIke sanyamI .] 6tarkakamalake sUrya = tarkarUpI kamalako praphu llit karanemen sUrya samAn 7shabdasindhuke chandra = shabdarUpI samudrako uchhAlanemen chandra samAn
Page 3 of 388
PDF/HTML Page 30 of 415
single page version
[shloekArtha : — ] bhavyonke mokShake liye tathA nij AtmAkI shuddhike hetu niyamasArakI ‘tAtparyavRutti’ nAmak TIkA main kahUngA .4.
[shloekArtha : — ] guNake dhAraN karanevAle gaNadharonse rachit aur shrutadharonkI paramparAse achchhI tarah vyakta kiye gaye is paramAgamake arthasamUhakA kathan karanemen ham mandabuddhi so kaun ? .5.
[shloekArtha : — ] Ajak la hamArA man paramAgamake sArakI puShTa ruchise puna puna atyanta prerit ho rahA hai . [us ruchise prerit honeke kAraN ‘tAtparyavRutti’ nAmakI yah TIkA rachI jA rahI hai .] .6.
[shloekArtha : — ] sUtrakArane pahale pAnch astikAy, chhah dravya, sAt tattva aur nav padArtha tathA pratyAkhyAnAdi satkriyAkA kathan kiyA hai (arthAt bhagavAn kundakundAchAryadevane is shAstramen pratham pAnch astikAy Adi aur pashchAt pratyAkhyAnAdi satkriyAkA kathan kiyA hai ) .7.
Page 4 of 388
PDF/HTML Page 31 of 415
single page version
vikrAnta; vIrayate shUrayate vikrAmati karmArAtIn vijayat iti vIra — shrIvardhamAn-sanmatinAth
jAtA hai : —
gAthA : 1 anvayArtha : — [anantavaragnAnadarshanasvabhAvan ] anant aur utkRuShTa gnAnadarshan jinakA svabhAv hai aise ( – kevalagnAnI aur kevaladarshanI) [ jinan vIran ] jin vIrako [ natvA ] naman karake [ kevalishrutakevalibhaNitam ] kevalI tathA shrutakevaliyonne kahA huA [ niyamasAran ] niyamasAr [ vakShyAmi ] main kahUngA .
TIkA : — yahAn ‘jinan natvA’ is gAthAse shAstrake Adimen asAdhAraN mangal kahA hai .
‘natvA’ ityAdi padonkA tAtparya kahA jAtA hai : anek janmarUp aTavIko prApta karAneke hetubhUt samasta moharAgadveShAdikako jo jIt letA hai vah ‘jin’ hai . ‘vIr’ arthAt vikrAnt ( – parAkramI); vIratA pragaT kare, shaurya pragaT kare, vikram (parAkram) darshAye, karmashatruon par vijay prApta kare, vah ‘vIr’ hai . aise vIrako — jo ki shrI vardhamAn, shrI sanmatinAth, shrI ativIr tathA shrI mahAvIr – in nAmonse
Page 5 of 388
PDF/HTML Page 32 of 415
single page version
-mahatimahAvIrAbhidhAnai sanAtha parameshvaro mahAdevAdhideva pashchimatIrthanAtha tribhuvanasacharAchar- dravyaguNaparyAyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimalakevalagnAnadarshanAbhyAn yukto yastan praNamya vakShyAmi kathayAmItyartha . kam? niyamasAram . niyamashabdastAvat samyagdarshanagnAnachAritreShu vartate, niyamasAr ityanen shuddharatnatrayasvarUpamukta m . kimvishiShTam ? kevalishrutakevali- bhaNitan — kevalina sakalapratyakShagnAnadharA, shrutakevalina sakaladravyashrutadharAstai kevalibhi shrutakevalibhishcha bhaNitan — sakalabhavyanikurambahitakaran niyamasArAbhidhAnan paramAgaman vakShyAmIti vishiShTeShTadevatAstavanAnantaran sUtrakRutA pUrvasUriNA shrIkundakundAchAryadevaguruNA pratignAtam . iti sarvapadAnAn tAtparyamukta m .
tribhuvanajanapUjya pUrNabodhaikarAjya .
samavasRutinivAsa kevalashrInivAsa ..8..
yukta hain, jo parameshvar hain, mahAdevAdhidev hain, antim tIrthanAth hain, jo tIn bhuvanake sacharAchar, dravya - guN - paryAyonko ek samayamen jAnane-dekhanemen samartha aise sakalavimal ( – sarvathA nirmal) kevalagnAnadarshanase sanyukta hain unhen — praNAm karake kahatA hUn . kyA kahatA hUn ? ‘niyamasAr’ kahatA hUn . ‘niyam’ shabda, pratham to, samyagdarshanagnAnachAritrake liye hai . ‘niyamasAr’ (‘niyamakA sAr’) aisA kahakar shuddha ratnatrayakA svarUp kahA hai . kaisA hai vah ? kevaliyon tathA shrutakevaliyonne kahA huA hai . ‘kevalI’ ve sakalapratyakSha gnAnake dhAraN karanevAle aur ‘shrutakevalI’ ve sakal dravyashrutake dhAraN karanevAle; aise kevaliyon tathA shrutakevaliyonne kahA huA, sakal bhavyasamUhako hitakar, ‘niyamasAr’ nAmakA paramAgam main kahatA hUn . isaprakAr, vishiShTa iShTadevatAkA stavan karake, phi ra sUtrakAr pUrvAchArya shrI kundakundAchAryadevagurune pratignA kI .
[ab pahalI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai :]
[shloekArtha : — ] shuddhabhAv dvArA ✽mArakA (kAmakA) jinhonne nAsh kiyA hai, tIn ✽ mAr = (1) kAmadev; (2) hinsA; (3) maraN .
Page 6 of 388
PDF/HTML Page 33 of 415
single page version
mapunarbhavapurandhrikAsthUlabhAlasthalalIlAlankAratilakatA . dvividhan kilaivan paramavItarAgasarvagnashAsane bhuvanake janonko jo pUjya hain, pUrNa gnAn jinakA ek rAjya hai, devonkA samAj jinhen naman karatA hai, janmavRukShakA bIj jinhonne naShTa kiyA hai, samavasaraNamen jinakA nivAs hai aur kevalashrI ( – kevalagnAnadarshanarUpI lakShmI) jinamen vAs karatI hai, ve vIr jagatamen jayavant vartate hain .8 .
gAthA : 2 anvayArtha : — [mArga mArgaphalam ] mArga aur mArgaphal [iti cha dvividhan ] aise do prakArakA [jinashAsane ] jinashAsanamen [samAkhyAtam ] kathan kiyA gayA hai; [mArga mokShopAya ] mArga mokShopAy hai aur [tasya phalan ] usakA phal [nirvANan bhavati ] nirvAN hai .
TIkA : — yah, mokShamArga aur usake phalake svarUpanirUpaNakI sUchanA ( – un dononke svarUpake nirUpaNakI prastAvanA) hai .
‘samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga (samyagdarshan, samyaggnAn aur samyakchAritra mokShamArga hai )’ aisA (shAstrakA) vachan honese, mArga to shuddharatnatray hai aur mArgaphal muktirUpI strIke vishAl bhAlapradeshamen shobhA-alangkArarUp tilakapanA hai (arthAt mArgaphal muktirUpI strIko varaN karanA hai) . is prakAr vAstavamen (mArga aur mArgaphal aisA) do prakArakA, chaturthagnAnadhArI ( – manaparyayagnAnake dhAraN karanevAle) pUrvAchAryonne paramavItarAg
Page 7 of 388
PDF/HTML Page 34 of 415
single page version
chaturthagnAnadhAribhi pUrvasUribhi samAkhyAtam . paramanirapekShatayA nijaparamAtmatattvasamyak- shraddhAnaparignAnAnuShThAnashuddharatnatrayAtmakamArgo mokShopAya, tasya shuddharatnatrayasya phalan svAtmopalabdhiriti .
kvachid draviNarakShaNe matimimAn cha chakre puna .
nijAtmani rato bhaved vrajati mukti metAn hi sa ..9..
sarvagnake shAsanamen kathan kiyA hai . nij paramAtmatattvake samyakshraddhAn - gnAn - anuShThAnarUp ❃
svAtmopalabdhi ( – nij shuddha AtmAkI prApti) hai .
[ab dUsarI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : — ] manuShya kabhI kAminIke prati ratise utpanna honevAle sukhakI or gati karatA hai aur phi ra kabhI dhanarakShAkI buddhi karatA hai . jo paNDit kabhI jinavarake mArgako prApta karake nij AtmAmen rat ho jAte hain, ve vAstavamen is muktiko prApta hote hain .9. ✽ shuddharatnatray arthAt nij paramAtmatattvakI samyak shraddhA, usakA samyak gnAn aur usakA samyak AcharaN
phal shuddha AtmAkI pUrNa prApti arthAt mokSha hai .
Page 8 of 388
PDF/HTML Page 35 of 415
single page version
pariNAma sa niyama . niyamen cha nishchayen yatkAryan prayojanasvarUpan gnAnadarshanachAritram . gnAnan tAvat teShu triShu paradravyaniravalambatven nisheShatontarmukhayogashakte : sakAshAt nij-
gAthA : 3 anvayArtha : — [sa niyama ] niyam arthAt [niyamen cha ] niyamase (nishchit) [yat kAryan ] jo karaneyogya ho vah arthAt [gnAnadarshanachAritram ] gnAnadarshanachAritra . [viparItaparihArArthan ] viparItake parihAr hetuse (gnAnadarshanachAritrase viruddha bhAvonkA tyAg karaneke liye) [khalu ] vAstavamen [sAram iti vachanam ] ‘sAr’ aisA vachan [bhaNitam ] kahA hai
TIkA : — yahAn (is gAthAmen), ‘niyam’ shabdako ‘sAr’ shabda kyon lagAyA hai usake pratipAdan dvArA svabhAvaratnatrayakA svarUp kahA hai .
jo sahaj 1param pAriNAmik bhAvase sthit, svabhAv-anantachatuShTayAtmak 2shuddhagnAnachetanApariNAm so 3niyam ( – kAraNaniyam) hai . niyam ( – kAryaniyam) arthAt nishchayase (nishchit) jo karaneyogya — prayojanasvarUp — ho vah arthAt gnAnadarshanachAritra . un tInommense pratyekakA svarUp kahA jAtA hai : (1) paradravyakA avalamban liye binA 1- is param pAriNAmik bhAvamen ‘pAriNAmik’ shabda hone par bhI vah utpAdavyayarUp pariNAmako sUchit
nirapekSha ekarUp hai aur dravyArthik nayakA viShay hai . [visheShake liye hindI samayasAr gA0 320
shrI jayasenAchAryadevakI sanskRit TIkA aur bRuhadadravyasangrah gAthA 13 kI TIkA dekho .] 2- isa shuddhagnAnachetanApariNAmamen ‘pariNAm’ shabda hone par bhI vah utpAdavyayarUp pariNAmako sUchit karaneke
liye nahIn hai aur paryAyArthik nayakA viShay nahIn hai; yah shuddhagnAnachetanApariNAm to utpAdavyayanirapekSha ekarUp hai aur dravyArthik nayakA viShay hai . 3- yah niyam so kAraNaniyam hai, kyonki vah samyaggnAnadarshanachAritrarUp kAryaniyamakA kAraN hai .
Page 9 of 388
PDF/HTML Page 36 of 415
single page version
paramatattvaparignAnam upAdeyan bhavati . darshanamapi bhagavatparamAtmasukhAbhilAShiNo jIvasya shuddhAntastattvavilAsajanmabhUmisthAnanijashuddhajIvAstikAyasamupajanitaparamashraddhAnamev bhavati . chAritramapi nishchayagnAnadarshanAtmakakAraNaparamAtmani avichalasthitirev . asya tu niyam- shabdasya nirvANakAraNasya viparItaparihArArthatven sAramiti bhaNitan bhavati .
nisheSharUpase antarmukh yogashaktimense upAdey ( – upayogako sampUrNarUpase antarmukh karake grahaN karaneyogya) aisA jo nij paramatattvakA parignAn ( – jAnanA) so gnAn hai . (2) bhagavAn paramAtmAke sukhake abhilAShI jIvako shuddha antatattvake 1vilAsakA janmabhUmisthAn jo nij shuddha jIvAstikAy usase utpanna honevAlA jo param shraddhAn vahI darshan hai . (3) nishchayagnAnadarshanAtmak kAraNaparamAtmAmen avichal sthiti ( – nishchalarUpase lIn rahanA) hI chAritra hai . yah gnAnadarshanachAritrasvarUp niyam nirvANakA 2kAraN hai . us ‘niyam’ shabdako 3viparItake parihAr hetu ‘sAr’ shabda joDA gayA hai .
[shloekArtha : — ] isaprakAr main viparIt rahit ( – vikalparahit) 4anuttam ratnatrayakA Ashray karake muktirUpI strIse utpanna anangga ( – asharIrI, atIndriy, Atmik) sukhako prApta karatA hUn .10. 1- vilAs=krIDA, Ananda, mauj . 2- kAraN jaisA hI kArya hotA hai; isaliye svarUpamen sthiratA karanekA abhyAs hI vAstavamen ananta kAl
3- viparIt=viruddha . [vyavahAraratnatrayarUp vikalponko — parAshrit bhAvonko — chhoDakar mAtra nirvikalpa
4- anuttam=jisase uttam koI dUsarA nahIn hai aisA; sarvottam; sarvashreShTha .
Page 10 of 388
PDF/HTML Page 37 of 415
single page version
pariNatistasya mahAnandasyopAya . api chaiShAn gnAnadarshanachAritrANAn trayANAn pratyekaprarUpaNA bhavati . katham, idan gnAnamidan darshanamidan chAritramityanen vikalpen . darshanagnAnachAritrANAn lakShaNan vakShyamANasUtreShu gnAtavyan bhavati .
gAthA : 4 anvayArtha : — [niyama ] (ratnatrayarUp) niyam [mokShopAya ] mokShakA upAy hai; [tasya phalan ] usakA phal [paramanirvANan bhavati ] param nirvAN hai . [api cha ] punashcha (bhedakathan dvArA abhed samajhAneke hetu) [eteShAn trayANAn ] in tInonkA [pratyekaprarUpaNA ] bhed karake bhinna-bhinna nirUpaN [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — ratnatrayake bhed karaneke sambandhamen aur unake lakShaNonke sambandhamen yah kathan hai .
samasta karmonke nAsh dvArA sAkShAt prApta kiyA jAnevAlA mahA AnandakA lAbh so mokSha hai . us mahA AnandakA upAy pUrvokta nirupachAr ratnatrayarUp pariNati hai . punashcha (nirupachAr ratnatrayarUp abhedapariNatimen antarbhUt rahe hue) in tInakA — gnAn, darshan aur chAritrakA — bhinna-bhinna nirUpaN hotA hai . kis prakAr ? yah gnAn hai, yah darshan hai, yah chAritra hai — isaprakAr bhed karake . (is shAstramen) jo gAthAsUtra Age kahe jAyenge unamen darshan-gnAn-chAritrake lakShaN gnAt honge .
Page 11 of 388
PDF/HTML Page 38 of 415
single page version
hyAtmA gnAnan na punaraparan draShTiranyApi naiv .
buddhavA janturna punarudaran yAti mAtu sa bhavya ..11..
vinirgatasamastavastuvistArasamarthanadakSha chaturavachanasandarbha . tattvAni cha bahistattvAntastattva-
[shloekArtha : — ] muniyonko mokShakA upAy shuddharatnatrayAtmak (shuddharatnatray- pariNatirUp pariNamit) AtmA hai . gnAn isase koI anya nahIn hai, darshan bhI isase anya nahIn hai aur shIl (chAritra) bhI anya nahIn hai . — yah, mokShako prApta karanevAlonne (arhantabhagavantonne) kahA hai . ise jAnakar jo jIv mAtAke udaramen puna nahIn AtA, vah bhavya hai .11.
gAthA : 5 anvayArtha : — [AptAgamatattvAnAn ] Apta, Agam aur tattvonkI [shraddhAnAt ] shraddhAse [samyaktvam ] samyaktva [bhavati ] hotA hai; [vyapagatAsheShadoSha ] jisake asheSh (samasta) doSh dUr hue hain aisA jo [sak laguNAtmA ] sakalaguNamay puruSh [Apta bhavet ] vah Apta hai .
Apta arthAt shankArahit . shankA arthAt sakal moharAgadveShAdik (doSh) . Agam arthAt Aptake mukhAravindase nikalI huI, samasta vastuvistArakA sthApan karanemen samartha aisI
Page 12 of 388
PDF/HTML Page 39 of 415
single page version
chatur vachanarachanA . tattva bahitattva aur antatattvarUp paramAtmatattva aise (do) bhedomvAle hain athavA jIv, ajIv, Asrav, samvar, nirjarA, bandha tathA mokSha aise bhedonke kAraN sAt prakArake hain . unakA ( – AptakA, AgamakA aur tattvakA) samyak shraddhAn so vyavahArasamyaktva hai .
[shloekArtha : — ] bhavake bhayakA bhedanakaranevAle in bhagavAnake prati kyA tujhe bhakti nahIn hai ? to tU bhavasamudrake madhyamen rahanevAle magarake mukhamen hai .12.
gAthA : 6 anvayArtha : — [kShudhA ] kShudhA, [tRuShNA ] tRuShA, [bhayan ] bhay, [roSha ] roSh (krodh), [rAga ] rAg, [moha ] moh, [chintA ] chintA, [jarA ] jarA, [rujA ] rog, [mRutyu ] mRutyu, [sveda ] sved (pasInA), [kheda ] khed, [mada ] mad, [rati ] rati, [vismayanidre ] vismay, nidrA, [janmodvegau ] janma aur udveg — (yah aThArah doSh hain ) .
Page 13 of 388
PDF/HTML Page 40 of 415
single page version
samupajAtA tRuShA . ihalokaparalokAtrANAguptimaraNavedanAkasmikabhedAt saptadhA bhavati bhayam . krodhanasya punsastIvrapariNAmo roSha . rAga prashastoprashastashcha; dAnashIlopavAsagurujanavaiyAvRuttyA- disamudbhava prashastarAga, strIrAjachaurabhakta vikathAlApAkarNanakautUhalapariNAmo hyaprashastarAga . chAturvarNyashramaNasanghavAtsalyagato moha prashasta itaroprashasta ev . chintanan dharmashuklarUpan
(1) asAtAvedanIy sambandhI tIvra athavA mand kleshakI karanevAlI vah kShudhA hai (arthAt vishiShTa — khAs prakArake — asAtAvedanIy karmake nimittase honevAlI jo vishiShTa sharIr-avasthA us par lakSha jAkar mohanIy karmake nimittase honevAlA jo khAnekI ichchhArUp dukh vah kShudhA hai) . (2) asAtAvedanIy sambandhI tIvra, tIvratar ( – adhik tIvra), manda athavA mandatar pIDAse utpanna honevAlI vah tRuShA hai (arthAt vishiShTa asAtAvedanIy karmake nimittase honevAlI jo vishiShTa sharIr-avasthA us par lakSha jAk ra karanese mohanIy karmake nimittase honevAlA jo pInekI ichchhArUp dukh vah tRuShA hai) . (3) is lokakA bhay, paralokakA bhay, arakShAbhay, aguptibhay, maraNabhay, vedanAbhay tathA akasmAtabhay isaprakAr bhay sAt prakArake hain . (4) krodhI puruShakA tIvra pariNAm vah roSh hai . (5) rAg prashasta aur aprashasta hotA hai; dAn, shIl, upavAs tathA gurujanonkI vaiyAvRuttya Adimen utpanna honevAlA vah prashasta rAg hai aur strI sambandhI, rAjA sambandhI, chor sambandhI tathA bhojan sambandhI vikathA kahane tathA sunaneke kautUhalapariNAm vah aprashasta rAg hai . (6)1chAr prakArake shramaNasanghake prati vAtsalya sambandhI moh vah prashasta hai aur usase atirikta moh aprashasta hI hai . (7) dharmarUp tathA shuklarUp chintan ( – chintA, vichAr) prashasta hai aur usake atirikta (ArtarUp tathA raudrarUp chintan) aprashasta hI hai . (8) tiryanchon tathA manuShyonko vayakRut dehavikAr 1 shramaNake chAr prakAr isaprakAr hain — (1) RuShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . RuddhivAle
kShapak shreNImen ArUDh shramaN ve yati hain; aur sAmAnya sAdhu ve anagAr hain . — aise chAr prakArakA shramaNasangh