Page 14 of 388
PDF/HTML Page 41 of 415
single page version
prashastamitaradaprashastamev . tiryangmAnavAnAn vayakRutadehavikAr ev jarA . vAtapittashleShmaNAn vaiShamyasanjAtakalevaravipIDaiv rujA . sAdisanidhanamUrtendriyavijAtIyanaranArakAdivibhAvavyanjan- paryAyavinAsh ev mRutyurityukta : . ashubhakarmavipAkajanitasharIrAyAsasamupajAtapUtigandhasambandha- vAsanAvAsitavArbindusandoha sveda . aniShTalAbha kheda . sahajachaturakavitvanikhilajanatA- karNAmRutasyandisahajasharIrakulabalaishvaryairAtmAhankArajanano mada . manogneShu vastuShu paramA prItirev rati . paramasamarasIbhAvabhAvanAparityaktAnAn kvachidapUrvadarshanAdvismaya . kevalen shubhakarmaNA, kevalenAshubhakarmaNA, mAyayA, shubhAshubhamishreN devanArakatiryangmanuShyaparyAyeShUtpattirjanma . darshanAvaraNIyakarmodayen pratyastamitagnAnajyotirev nidrA . iShTaviyogeShu viklavabhAv evodvega . ebhirmahAdoShairvyAptAstrayo lokA . etairvinirmukto vItarAgasarvagna iti . ( – Ayuke kAraN honevAlI sharIrakI jIrNadashA) vahI jarA hai . (9) vAt, pitta aur kaph kI viShamatAse utpanna honevAlI kalevar ( – sharIr) sambandhI pIDA vahI rog hai . (10) sAdi - sanidhan, mUrta indriyomvAle, vijAtIy naranArakAdi vibhAvavyanjanaparyAyakA jo vinAsh usIko mRutyu kahA gayA hai . (11) ashubh karmake vipAkase janit, shArIrik shramase utpanna honevAlA, jo durgandhake sambandhake kAraN burI gandhavAle jalabinduonkA samUh vah sved hai . (12) aniShTakI prApti (arthAt koI vastu aniShTa laganA) vah khed hai . (13) sarva janatAke ( – janasamAjake) kAnommen amRut unDelanevAle sahaj chatur kavitvake kAraN, sahaj (sundar) sharIrake kAraN, sahaj (uttam) kulake kAraN, sahaj balake kAraN tathA sahaj aishvaryake kAraN AtmAmen jo ahangkArakI utpatti vah mad hai . (14) manogna (manohar – sundar) vastuommen param prIti vahI rati hai . (15) param samarasIbhAvakI bhAvanA rahit jIvonko (param samatAbhAvake anubhav rahit jIvonko) kabhI pUrvakAlamen na dekhA huA dekhaneke kAraN honevAlA bhAv vah vismay hai . (16) keval shubh karmase devaparyAyamen jo utpatti, keval ashubh karmase nArakaparyAyamen jo utpatti, mAyAse tiryanychaparyAyamen jo utpatti aur shubhAshubh mishra karmase manuShyaparyAyamen jo utpatti, so janma hai . (17) darshanAvaraNIy karmake udayase jisamen gnAnajyoti asta ho jAtI hai vahI nidrA hai . (18) iShTake viyogamen viklavabhAv (ghabarAhaT) hI udveg hai . — in (aThArah) mahA doShonse tIn lok vyApta hain . vItarAg sarvagna in doShonse vimukta hain .
Page 15 of 388
PDF/HTML Page 42 of 415
single page version
[vItarAg sarvagnako dravya-bhAv ghAtikarmonkA abhAv honese unhen bhay, roSh, rAg, moh, shubhAshubh chintA, khed, mad, rati, vismay, nidrA tathA udveg kahAnse honge ?
aur unako samudra jitane sAtAvedanIyakarmodayake madhya bindu jitanA asAtAvedanIyakarmoday vartatA hai vah, mohanIyakarmake bilakul abhAvamen, leshamAtra bhI kShudhA yA tRuShAkA nimitta kahAnse hogA ? nahIn hogA; kyonki chAhe jitanA asAtAvedanIy karma ho tathApi mohanIyakarmake abhAvamen dukhakI vedanA nahIn ho sakatI; to phi ra yahAn to jahAn anantagune sAtAvedanIyakarmake madhya alpamAtra ( – avidyamAn jaisA) asAtAvedanIyakarma vartatA hai vahAn kShudhAtRuShAkI vedanA kahAnse hogI ? kShudhAtRuShAke sadbhAvamen ananta sukh, ananta vIrya Adi kahAnse sambhav honge ? isaprakAr vItarAg sarvagnako kShudhA (tathA tRuShA) na honese unhen kavalAhAr bhI nahIn hotA . kavalAhArake binA bhI unake (anya manuShyonko asambhavit aise,) sugandhit, surasayukta, saptadhAturahit paramaudArik sharIrarUp nokarmAhArake yogya, sUkShma pudgal pratikShaN Ate hain aur isaliye sharIrasthiti rahatI hai .
aur pavitratAkA tathA puNyakA aisA sambandha hotA hai arthAt ghAtikarmonke abhAvako aur sheSh rahe aghAti karmonkA aisA sahaj sambandha hotA hai ki vItarAg sarvagnako un sheSh rahe aghAtikarmonke phalarUp paramaudArik sharIramen jarA, rog tathA sved nahIn hote .
aur kevalI bhagavAnako bhavAntaramen utpattike nimittabhUt shubhAshubh bhAv na honese unhen janma nahIn hotA; aur jis dehaviyogake pashchAt bhavAntaraprAptirUp janma nahIn hotA us dehaviyogako maraN nahIn kahA jAtA .
vah dev hai jo aThArah doSh rahit hai; is sambandhamen sanshay nahIn hai .’’
Page 16 of 388
PDF/HTML Page 43 of 415
single page version
sa cha bhavati sushAstrAttasya chotpattirAptAt .
na hi kRutamupakAran sAdhavo vismaranti ..’’
smaratirasuranAtha prAstaduShTAghayUtha .
dishatu shamanishan no nemirAnandabhUmi ..13..
prAptikA upAy samyaggnAn hai ), subodh sushAstrase hotA hai, sushAstrakI utpatti Aptase hotI hai; isaliye unake prasAdake kAraN Apta puruSh budhajanon dvArA pUjaneyogya hain (arthAt mukti sarvagnadevakI kRupAkA phal honese sarvagnadev gnAniyon dvArA pUjanIy hain ), kyonki kiye hue upakArako sAdhu puruSh (sajjan) bhUlate nahIn hain .’’
aur (chhaThavIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok dvArA sarvagna bhagavAn shrI neminAthakI stuti karate hain ): —
[shloekArtha : — ] jo sau indronse pUjya hain, jinakA sadbodharUpI (samyaggnAnarUpI) rAjya vishAl hai, kAmavijayI (laukAntik) devonke jo nAth hain, duShTa pAponke samUhakA jinhonne nAsh kiyA hai, shrI kRiShNa jinake charaNommen namen hain, bhavyakamalake jo sUrya hain (arthAt bhavyonrUpI kamalonko vikasit karanemen jo sUrya samAn hain ), ve AnandabhUmi neminAth ( – Anandake sthAnarUp neminAth bhagavAn) hamen shAshvat sukh pradAn karen
Page 17 of 388
PDF/HTML Page 44 of 415
single page version
niravasheSheN pradhvansanAnnisheShadoSharahita athavA pUrvasUtropAttAShTAdashamahAdoShanirmUlanAnni- sheShadoShanirmukta ityukta : . sakalavimalakevalabodhakevaldraShTiparamavItarAgAtmakAnandAdyanek- vibhavasamRuddha . yastvevamvidha trikAlanirAvaraNanityAnandaikasvarUpanijakAraNaparamAtmabhAvanotpanna-
gAthA : 7 anvayArtha : — [nisheShadoSharahita] (aise) nisheSh doShase jo rahit hai aur [kevalagnAnAdiparamavibhavayuta ] kevalagnAnAdi param vaibhavase jo sanyukta hai, [sa ] vah [paramAtmA uchyate ] paramAtmA kahalAtA hai; [tadviparIta ] usase viparIt [paramAtmA na ] vah paramAtmA nahIn hai .
AtmAke guNonkA ghAt karanevAle ghAtikarma — gnAnAvaraNIyakarma, darshanAvaraNIyakarma, antarAyakarma tathA mohanIyakarma — hain; unakA niravasheSharUpase pradhvans kar deneke kAraN ( – kuchh bhI sheSh rakhe binA nAsh kar denese) jo ‘nisheShadoSharahit’ hain athavA pUrva sUtramen (chhaThavIn gAthAmen) kahe hue aThArah mahAdoShonko nirmUl kar diyA hai isaliye jinhen ‘nisheShadoSharahit’ kahA gayA hai aur jo ‘sakalavimal ( – sarvathA nirmal) kevalagnAn- kevaladarshan, paramavItarAgAtmak Ananda ityAdi anek vaibhavase samRuddha’ hain, aise jo
Page 18 of 388
PDF/HTML Page 45 of 415
single page version
kAryaparamAtmA sa ev bhagavAn arhan parameshvara . asya bhagavata parameshvarasya viparItaguNAtmakA sarve devAbhimAnadagdhA api sansAriN ityartha .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi — paramAtmA — arthAt trikAlanirAvaraN, 1nityAnanda – ekasvarUp nij kAraNaparamAtmAkI bhAvanAse utpanna kAryaparamAtmA, vahI bhagavAn arhat parameshvar hain . in bhagavAn parameshvarake guNonse viparIt guNomvAle samasta (devAbhAs), bhale devatvake abhimAnase dagdha hon tathApi, sansArI hain . — aisA (is gAthAkA) artha hai .
isIprakAr (bhagavAn) shrI kundakundAchAryadevane (2pravachanasArakI gAthAmen) kahA hai ki —
‘‘[gAthArtha — ] tej (bhAmaNDal), darshan (kevaladarshan), gnAn (kevalagnAn), Ruddhi (samavasaraNAdi vibhUti), saukhya (ananta atIndriy sukh), (indrAdik bhI dAsarUpase varte aisA) aishvarya, aur (tIn lokake adhipatiyonke vallabh honerUp) tribhuvanapradhAnavallabhapanA — aisA jinakA mAhAtmya hai, ve arhant hain .’’
aur isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (AtmakhyAtike 24ven shlokamen – kalashamen) kahA hai ki : — 1-nityAnanda-ekasvarUp=nitya Ananda hI jisakA ek svarUp hai aisA . [kAraNaparamAtmA trikAl
shaktirUp paramAtmAko kAraNaparamAtmA kahA jAtA hai aur vyakta paramAtmAko kAryaparamAtmA kahA jAtA hai .] 2-dekho, shrI pravachanasAr, shrI jayasenAchAryakRut ‘tAtparyavRutti’ TIkA, pRuShTha 119 .
Page 19 of 388
PDF/HTML Page 46 of 415
single page version
dhAmoddAmamahasvinAn janamano muShNanti rUpeN ye .
vandyAsteShTasahasralakShaNadharAstIrtheshvarA sUraya ..’’
rbhramaravadavabhAti prasphu Tan yasya nityam .
jalanidhimapi dorbhyAmuttarAmyUrdhvavIchim ..14..
‘‘[shloekArtha : — ] jo kAntise dashon dishAonko dhote hain — nirmal karate hain, jo tej dvArA atyanta tejasvI sUryAdikake tejako Dhank dete hain, jo rUpase janonke man har lete hain, jo divyadhvani dvArA (bhavyonke) kAnommen mAnon ki sAkShAt amRut barasAte hon aisA sukh utpanna karate hain tathA jo ek hajAr aur ATh lakShaNonko dhAraN karate hain, ve tIrthangkarasUri vandya hain .’’
aur (sAtavIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok dvArA shrI neminAth tIrthankarakI stuti karate hain ) : —
[shloekArtha : — ] jisaprakAr kamalake bhItar bhramar samA jAtA hai usIprakAr jinake gnAnakamalamen yah jagat tathA ajagat ( – lok tathA alok) sadA spaShTarUpase samA jAte hain — gnAt hote hain, un neminAth tIrthankarabhagavAnako main sachamuch pUjatA hUn ki jisase Un chI tarangomvAle samudrako bhI ( – dustar sansArasamudrako bhI) do bhujAonse pAr kar lUn .14.
Page 20 of 388
PDF/HTML Page 47 of 415
single page version
tasya bhagavato rAgAbhAvAt pApasUtravaddhinsAdipApakriyAbhAvAchchhuddha paramAgam iti parikathita . ten paramAgamAmRuten bhavyai shravaNAnyjalipuTapeyen mukti sundarImukhadarpaNen sansaraNavArinidhimahA- vartanimagnasamastabhavyajanatAdattahastAvalambanen sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNinA akShuNNa- mokShaprAsAdaprathamasopAnen smarabhogasamudbhUtAprashastarAgAnggArai pachyamAnasamastadInajanatAmahatklesh-
gAthA : 8 anvayArtha : — [tasya mukhodgatavachanan ] unake mukhase nikalI huI vANI jo ki [pUrvAparadoShavirahitan shuddham ] pUrvApar doSh rahit ( – Age pIchhe virodh rahit) aur shuddha hai, use [Agamam iti parikathitan ] Agam kahA hai; [ten tu ] aur usane [tattvArthA ] tattvArtha [kathitA bhavanti ] kahe hain .
un (pUrvokta) parameshvarake mukhakamalase nikalI huI chatur vachanarachanAkA vistAr — jo ki ‘pUrvApar doSh rahit’ hai aur un bhagavAnako rAgakA abhAv honese pApasUtrakI bhAnti hinsAdi pApakriyAshUnya honese ‘shuddha’ hai vah — paramAgam kahA gayA hai . us paramAgamane — ki jo (paramAgam) bhavyonko karNarUpI anyjalipuTase pIneyogya amRut hai, jo muktisundarIke mukhakA darpaN hai (arthAt jo paramAgam muktikA svarUp darashAtA hai ), jo sansArasamudrake mahA bhamvaramen nimagna samasta bhavyajanonko hastAvalamban (hAthakA sahArA) detA hai, jo sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharakA ❃shikhAmaNi hai, jo kabhI na dekhe hue ( – anajAne, ananubhUt, jis par svayam pahale kabhI nahIn gayA hai aise) mokSha-mahalakI pratham sIDhI hai aur jo kAmabhogase utpanna honevAle aprashasta ❃
hai .)
Page 21 of 388
PDF/HTML Page 48 of 415
single page version
nirnAshanasamarthasajalajaladen kathitA khalu sapta tattvAni nav padArthAshcheti .
nikhilabhavinAmetatkarNAmRutan jinasadvacha .
pratidinamahan vande vandyan sadA jinayogibhi ..15..
sajal megh ( – pAnIse bharA huA bAdal) hai, usane — vAstavamen sAt tattva tathA nav
isIprakAr (AchAryadev) shrI samantabhadrasvAmIne (ratnakaraNDashrAvakAchAramen 42ven shlok dvArA) kahA hai ki —
‘‘[shloekArtha : — ] jo nyUnatA binA, adhikatA binA, viparItatA binA yathAtath vastusvarUpako nisandeharUpase jAnatA hai use 1Agamiyon gnAn ( – samyaggnAn) kahate hain .’’
[ab, AThavIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA jinavANIko — jinAgamako vandan karate hain : ]
[shloekArtha : — ] jo (jinavachan) 2lalitamen lalit hain, jo shuddha hain, jo nirvANake kAraNakA kAraN hain, jo sarva bhavyonke karNonko amRut hain, jo bhavabhavarUpI araNyake ugra dAvAnalako shAnt karanemen jal hain aur jo jain yogiyon dvArA sadA vandya hain, aise in jinabhagavAnake sadvachanonko (samyak jinAgamako) main pratidin vandan karatA hUn .15. 1-Agamiyon = Agamavanton; Agamake gnAtAon . 2-lalitamen lalit = atyanta prasannatA utpanna karen aise; atishay manohar .
Page 22 of 388
PDF/HTML Page 49 of 415
single page version
jIviShyati jIvitapUrvo vA jIva . sangrahanayoyamukta : . nishchayen bhAvaprANadhAraNAjjIva . vyavahAreN dravyaprANadhAraNAjjIva . shuddhasadbhUtavyavahAreN kevalagnAnAdishuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvA- tkAryashuddhajIva . ashuddhasadbhUtavyavahAreN matignAnAdivibhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAdashuddhajIva .
gAthA : 9 anvayArtha : — [jIvA ] jIv, [pudgalakAyA ] pudgalakAy, [dharmAdharmau ] dharma, adharma, [kAla ] kAl, [cha ] aur [AkAsham ] AkAsh — [tattvArthA iti bhaNitA ] yah tattvArtha kahe hain, jo ki [nAnAguNaparyAyai sanyuktA ] vividh guNaparyAyonse sanyukta hain .
sparshan, rasan, ghrAN, chakShu, shrotra, man, vachan, kAy, Ayu aur shvAsochchhavAs nAmak das prANonse (sansAradashAmen) jo jItA hai, jiyegA aur pUrvakAlamen jItA thA vah ‘jIv’ hai . — yah sangrahanay kahA . nishchayase bhAvaprAN dhAraN karaneke kAraN ‘jIv’ hai . vyavahArase dravyaprAN dhAraN karaneke kAraN ‘jIv’ hai . shuddha-sadbhUt-vyavahArase kevalagnAnAdi shuddhaguNonkA AdhAr honeke kAraN ‘❃kAryashuddha jIv’ hai . ashuddha-sadbhUt-vyavahArase matignAnAdi vibhAvaguNonkA AdhAr honeke kAraN ‘ashuddha jIv’ hai . shuddhanishchayase sahajagnAnAdi paramasvabhAvaguNonkA AdhAr honeke kAraN ‘❃kAraNashuddha jIv’ hai . yah (jIv) ❃
Page 23 of 388
PDF/HTML Page 50 of 415
single page version
shuddhanishchayen sahajagnAnAdiparamasvabhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAtkAraNashuddhajIva . ayan chetana . asya chetanaguNA . ayamamUrta . asyAmUrtaguNA . ayan shuddha . asya shuddhaguNA . ayamashuddha . asyAshuddhaguNA . paryAyashcha . tathA galanapUraNasvabhAvasanAtha pudgala . shvetAdivarNAdhAro mUrta . asya hi mUrtaguNA . ayamachetana . asyAchetanaguNA . svabhAvavibhAvagatikriyApariNatAnAn jIvapudgalAnAn svabhAvavibhAvagatihetu dharma . svabhAvavibhAvasthitikriyApariNatAnAn teShAn sthitiheturadharma . panchAnAmavakAshadAn- chetan hai; isake( – jIvake ) chetan guN hain . yah amUrta hai; isake amUrta guN hain . yah shuddha hai; isake shuddha guN hain . yah ashuddha hai; isake ashuddha guN hain . paryAy bhI isIprakAr hai .
aur, jo galan - pUraNasvabhAv sahit hai (arthAt pRuthak hone aur ekatrit honeke svabhAvavAlA hai ) vah pudgal hai . yah (pudgal) shvetAdi varNonke AdhArabhUt mUrta hai; isake mUrta guN hain . yah achetan hai; isake achetan guN hain .
1svabhAvagatikriyArUp aur vibhAvagatikriyArUp pariNat jIv - pudgalonko svabhAvagatikA aur vibhAvagatikA nimitta so dharma hai .
1 chaudahaven guNasthAnake antamen jIv U rdhvagamanasvabhAvase lokAntamen jAtA hai vah jIvakI svabhAvagatikriyA
(skandhake pratyek paramANukI) vibhAvagatikriyA hai . is svAbhAvik tathA vaibhAvik gatikriyAmen dharmadravya
2- siddhadashAmen jIv sthir rahatA hai vah jIvakI svAbhAvik sthitikriyA hai aur sansAradashAmen sthir rahatA hai
sthitikriyA hai . in jIv-pudgalakI svAbhAvik tathA vaibhAvik sthitikriyAmen adharmadravya nimittamAtra hai .
Page 24 of 388
PDF/HTML Page 51 of 415
single page version
lakShaNamAkAsham . panchAnAn vartanAhetu kAla . chaturNAmamUrtAnAn shuddhaguNA, paryAyAshchaiteShAn tathAvidhAshcha .
dyutipaTalajaTAlan taddhi ShaDdravyajAtam .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..16..
sthitikA ( – svabhAvasthitikA tathA vibhAvasthitikA) nimitta so adharma hai .
(sheSh) pAnch dravyonko avakAshadAn ( – avakAsh denA) jisakA lakShaN hai vah AkAsh hai .
hI) hain .
[ab, navamI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA chhah dravyakI shraddhAke phalakA varNan karate hain : ]
[shloekArtha : — ] isaprakAr us ShaTdravyasamUharUpI ratnako — jo ki (ratna) tejake ambArake kAraN kiraNomvAlA hai aur jo jinapatike mArgarUpI samudrake madhyamen sthit hai use — jo tIkShNa buddhivAlA puruSh hRudayamen bhUShaNArtha (shobhAke liye) dhAraN karatA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt jo puruSh antarangamen chhah dravyakI yathArtha shraddhA karatA hai, vah muktilakShmIkA varaN karatA hai ) .16 .
Page 25 of 388
PDF/HTML Page 52 of 415
single page version
sambandha pradIpaprakAshavat . gnAnadarshanavikalpenAsau dvividha . atra gnAnopayogopi svabhAv- vibhAvabhedAd dvividho bhavati . ih hi svabhAvagnAnam amUrtam avyAbAdham atIndriyam avinashvaram . tachcha kAryakAraNarUpeN dvividhan bhavati . kAryan tAvat sakalavimalakevalagnAnam . tasya kAraNan paramapAriNAmikabhAvasthitatrikAlanirupAdhirUpan sahajagnAnan syAt . kevalan vibhAv- rUpANi gnAnAni trINi kumatikushrutavibhanggabhAnyji bhavanti . eteShAm upayogabhedAnAn gnAnAnAn bhedo vakShyamANasUtrayordvayorboddhavya iti .
gAthA : 10 anvayArtha : — [jIva ] jIv [upayogamaya ] upayogamay hai . [upayoga ] upayog [gnAnadarshanan bhavati ] gnAn aur darshan hai . [gnAnopayoga dvividha ] gnAnopayog do prakArakA hai : [svabhAvagnAnan ] svabhAvagnAn aur [vibhAvagnAnam iti ] vibhAvagnAn .
AtmAkA chaitanya-anuvartI (chaitanyakA anusaraN karake vartanevAlA) pariNAm so upayog hai . upayog dharma hai, jIv dharmI hai . dIpak aur prakAsh jaisA unakA sambandha hai . gnAn aur darshanake bhedase yah upayog do prakArakA hai (arthAt upayogake do prakAr hain : gnAnopayog aur darshanopayog) . inamen gnAnopayog bhI svabhAv aur vibhAvake bhedake kAraN do prakArakA hai (arthAt gnAnopayogake bhI do prakAr hain : svabhAvagnAnopayog aur vibhAvagnAnopayog) . unamen svabhAvagnAn amUrta, avyAbAdh, atIndriy aur avinAshI hai; vah bhI kArya aur kAraNarUpase do prakArakA hai (arthAt svabhAvagnAnake bhI do prakAr hain : kAryasvabhAvagnAn aur kAraNasvabhAvagnAn) . kArya to sakalavimal (sarvathA nirmal) kevalagnAn hai aur usakA kAraN param pAriNAmikabhAvase sthit trikAlanirupAdhik sahajagnAn hai . keval vibhAvarUp gnAn tIn hain : kumati, kushrut aur vibhangga .
is upayogake bhedarUp gnAnake bhed, ab kahe jAnevAle do sUtron dvArA (11 aur 12vIn gAthA dvArA) jAnanA .
Page 26 of 388
PDF/HTML Page 53 of 415
single page version
parihRutaparabhAva svasvarUpe sthito ya .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..17..
(1) gnAnopayog aur (2) darshanopayog . gnAnopayogake bhI do prakAr hain : (1) svabhAv- gnAnopayog aur (2) vibhAvagnAnopayog . svabhAvagnAnopayog bhI do prakArakA hai : (1) kArya- svabhAvagnAnopayog (arthAt kevalagnAnopayog) aur (2) kAraNasvabhAv-gnAnopayog (arthAt ❃
aur (2) mithyA vibhAvagnAnopayog (arthAt keval vibhAvagnAnopayog) . samyak vibhAvagnAnopayogake chAr bhed (sumatignAnopayog, sushrutagnAnopayog, suavadhignAnopayog aur manaparyayagnAnopayog) ab agalI do gAthAommen kahenge . mithyA vibhAvagnAnopayogake arthAt keval vibhAvagnAnopayogake tIn bhed hain : (1) kumatignAnopayog, (2) kushrutagnAnopayog aur (3) vibhanggagnAnopayog arthAt kuavadhignAnopayog] .
[shloekArtha : — ] jinendrakathit samasta gnAnake bhedonko jAnakar jo puruSh parabhAvonkA parihAr karake nij svarUpamen sthit rahatA huA shIghra chaitanyachamatkAramAtra tattvamen praviShTa ho jAtA hai — gaharA uttar jAtA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt muktisundarIkA pati hotA hai ) .17 . ❃sahajagnAnopayog paramapAriNAmikabhAvase sthit hai tathA trikAl upAdhi rahit hai; usamense (sarvako jAnanevAlA) kevalagnAnopayog pragaT hotA hai . isaliye sahajagnAnopayog kAraN hai aur kevalagnAnopayog
kAryasvabhAvagnAnopayog kahA jAtA hai .
Page 27 of 388
PDF/HTML Page 54 of 415
single page version
aprativastuvyApakatvAt asahAyam, tatkAryasvabhAvagnAnan bhavati . kAraNagnAnamapi tAdrashan
gAthA : 11-12 anvayArtha : — [kevalam ] jo (gnAn) keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahAyan ] asahAy hai, [tat ] vah [svabhAvagnAnam iti ] svabhAvagnAn hai; [sangnAnetaravikalpe ] samyaggnAn aur mithyAgnAnarUp bhed kiye jAne par, [vibhAvagnAnan ] vibhAvagnAn [dvividhan bhavet ] do prakArakA hai .
[sangnAnan ] samyaggnAn [chaturbhedan ] chAr bhedavAlA hai : [matishrutAvadhaya tathA ev manaparyayam ] mati, shrut, avadhi tathA manaparyay; [agnAnan cha ev ] aur agnAn ( – mithyAgnAn) [matyAde bhedata ] mati Adike bhedase [trivikalpam ] tIn bhedavAlA hai .
jo upAdhi rahit svarUpavAlA honese 1keval hai, AvaraN rahit svarUpavAlA honese kram, indriy aur (desh – kAlAdi) 2vyavadhAn rahit hai, ek – ek vastumen vyApta nahIn hotA 1 keval = akelA; shuddha; milAvaT rahit ( – nirbhel) . 2 vyavadhAn = AD; paradA; antar; Antar-dUrI; vighna .
Page 28 of 388
PDF/HTML Page 55 of 415
single page version
bhavati . kuta, nijaparamAtmasthitasahajadarshanasahajachAritrasahajasukhasahajaparamachichchhakti nij- kAraNasamayasArasvarUpANi cha yugapat parichchhettun samarthatvAt tathAvidhamev . iti shuddha- gnAnasvarUpamukta m .
idAnIn shuddhAshuddhagnAnasvarUpabhedastvayamuchyate . anekavikalpasanAthan matignAnam up- labdhibhAvanopayogAchcha avagrahAdibhedAchcha bahubahuvidhAdibhedAdvA . labdhibhAvanAbhedAchchhrutagnAnan dvividham . deshasarvaparamabhedAdavadhignAnan trividham . RujuvipulamativikalpAnmanaparyayagnAnan cha dvividham . paramabhAvasthitasya samyagdraShTeretatsangnAnachatuShkan bhavati . matishrutAvadhignAnAni mithyAdraShTin pariprApya kumatikushrutavibhangagnAnAnIti nAmAntarANi prapedire . ( – samasta vastuommen vyApta hotA hai ) isaliye asahAy hai, vah kAryasvabhAvagnAn hai . kAraNagnAn bhI vaisA hI hai . kAhese ? nij paramAtmAmen vidyamAn sahajadarshan, sahajachAritra, sahajasukh aur sahajaparamachitshaktirUp nij kAraNasamayasArake svarUponko yugapad jAnanemen samartha honese vaisA hI hai . is prakAr shuddha gnAnakA svarUp kahA .
ab yah (nimnAnusAr), shuddhAshuddha gnAnakA svarUp aur bhed kahe jAte hain : 1upalabdhi, bhAvanA aur upayogase tathA 2avagrahAdi bhedase athavA 3bahu, bahuvidh Adi bhedase matignAn anek bhedavAlA hai . labdhi aur bhAvanAke bhedase shrutagnAn do prakArakA hai . desh, sarva aur paramake bhedase (arthAt deshAvadhi, sarvAvadhi tathA paramAvadhi aise tIn bhedonke kAraN) avadhignAn tIn prakArakA hai . Rujumati aur vipulamatike bhedake kAraN 1matignAn tIn prakArakA hai : upalabdhi, bhAvanA aur upayog . matignAnAvaraNakA kShayopasham jisamen nimitta
puna chintan so bhAvanA hai; ‘yah kAlA hai,’ ‘yah pIlA hai’ ityAdirUp arthagrahaNavyApAr ( – padArthako jAnanekA vyApAr) so upayog hai . 2matignAn chAr bhedavAlA hai : avagrah, IhA ( – vichAraNA), avAy ( – nirNay) aur dhAraNA . [visheShake
liye mokShashAstra (saTIk) dekhen .] 3matignAn bArah bhedavAlA hai : bahu, ek, bahuvidh, ekavidh, kShipra, akShipra, anisRut, nisRut, anukta, ukta, dhruv tathA adhruv . [visheShake liye mokShashAstra (saTIk) dekhen .]
Page 29 of 388
PDF/HTML Page 56 of 415
single page version
atra sahajagnAnan shuddhAntastattvaparamatattvavyApakatvAt svarUpapratyakSham . kevalagnAnan sakalapratyakSham . ‘rUpiShvavadhe’ iti vachanAdavadhignAnan vikalapratyakSham . tadanantabhAgavastvansh- grAhakatvAnmanaparyayagnAnan cha vikalapratyakSham . matishrutagnAnadvitayamapi paramArthata parokShan vyavahArata pratyakShan cha bhavati .
kin cha ukte Shu gnAneShu sAkShAnmokShamUlamekan nijaparamatattvaniShThasahajagnAnamev . api cha pAriNAmikabhAvasvabhAven bhavyasya paramasvabhAvatvAt sahajagnAnAdaparamupAdeyan na samasti .
anen sahajachidvilAsarUpeN sadA sahajaparamavItarAgasharmAmRuten apratihatanirA- manaparyayagnAn do prakArakA hai . paramabhAvamen sthit samyagdRuShTiko 1yah chAr samyaggnAn hote hain . mithyAdarshan ho vahAn matignAn, shrutagnAn aur avadhignAn ‘kumatignAn,’ ‘kushrutagnAn’ tathA ‘vibhangagnAn’ — aise nAmAntaronko (anya nAmonko) prApta hote hain .
yahAn (U par kahe hue gnAnommen) sahajagnAn, shuddha antatattvarUp paramatattvamen vyApak honese, 2svarUpapratyakSha hai . kevalagnAn sakalapratyakSha (sampUrNapratyakSha) hai . ‘rUpiShvavadhe (avadhignAnakA viShay – sambandha rUpI dravyommen hai )’ aisA (AgamakA) vachan honese avadhignAn vikalapratyakSha (ekadeshapratyakSha) hai . usake anantaven bhAgamen vastuke anshakA grAhak ( – gnAtA) honese manaparyayagnAn bhI vikalapratyakSha hai . matignAn aur shrutagnAn donon paramArthase parokSha hain aur vyavahArase pratyakSha hain .
aur visheSh yah hai ki — ukta (U par kahe hue) gnAnommen sAkShAt mokShakA mUl nijaparamatattvamen sthit aisA ek sahajagnAn hI hai; tathA sahajagnAn (usake) pAriNAmikabhAvarUp svabhAvake kAraN bhavyakA paramasvabhAv honese, sahajagnAnake atirikta anya kuchh upAdey nahIn hai .
is sahajachidvilAsarUp (1) sadA sahaj param vItarAg sukhAmRut, (2) apratihat nirAvaraN param chitshaktikA rUp, (3) sadA antarmukh aisA svasvarUpamen avichal sthitirUp sahaj param chAritra, aur (4) trikAl avichchhinna (aTUT) honese sadA nikaT aisI param chaitanyarUpakI shraddhA — is svabhAv- 1sumatignAn aur sushrutagnAn sarva samyagdRuShTi jIvonko hote hain . suavadhignAn kinhIn-kinhIn samyagdRuShTi
jIvonko hotA hai . manaparyayagnAn kinhIn-kinhIn munivaronko — vishiShTasanyamadharonko — hotA hai . 2svarUpapratyakSha = svarUpase pratyakSha; svarUp-apekShAse pratyakSha; svabhAvase pratyakSha .
Page 30 of 388
PDF/HTML Page 57 of 415
single page version
varaNaparamachichchhakti rUpeN sadAntarmukhe svasvarUpAvichalasthitirUpasahajaparamachAritreN trikAleShva- vyuchchhinnatayA sadA sannihitaparamachidrUpashraddhAnen anen svabhAvAnantachatuShTayen sanAtham anAthamukti sundarInAtham AtmAnan bhAvayet .
pariharatu samastan ghorasansAramUlam .
tat upari samagran shAshvatan shan prayAti ..18..
anantachatuShTayase jo sanAth (sahit) hai aise AtmAko — anAth muktisundarIke nAthako — bhAnA chAhiye (arthAt sahajagnAnavilAsarUpase svabhAv-anantachatuShTayayukta AtmAko bhAnA chAhiye — anubhavan karanA chAhiye) .
isaprakAr sansArarUpI latAkA mUl chhedaneke liye hansiyArUp is 1upanyAsase brahmopadesh kiyA .
[ab, in do gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj pAnch shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] isaprakAr kahe gaye bhedonke gnAnako pAkar bhavya jIv ghor sansArake mUlarUp samasta 2sukRut yA duShkRutako, sukh yA dukhako atyanta pariharo . usase U par (arthAt use pAr kar lene par), jIv samagra (paripUrNa) shAshvat sukhako prApta karatA hai .18.
[shloekArtha : — ] parigrahakA grahaN chhoDakar tathA sharIrake prati upekShA karake budh puruShako avyagratAse (nirAkulatAse) bharA huA chaitanya mAtra jisakA sharIr hai use ( – AtmAko) bhAnA chAhiye .19. 1-upanyAs = kathan; sUchan; lekh; prArambhik kathan; prastAvanA . 2-sukRut yA duShkRut = shubh yA ashubh .
Page 31 of 388
PDF/HTML Page 58 of 415
single page version
dveShAmbhaparipUrNamAnasaghaTapradhvansanAt pAvanam .
bhedagnAnamahIjasatphalamidan vandyan jaganmangalam ..20..
nirvyAbAdhan sphu TitasahajAvasthamantarmukhan cha .
svasya jyotipratihatatamovRutti nityAbhirAmam ..21..
[shloekArtha : — ] mohako nirmUl karanese, prashasta-aprashasta samasta rAgakA vilay karanese tathA dveSharUpI jalase bhare hue manarUpI ghaDekA nAsh karanese, pavitra 1anuttam, 2nirupadhi aur nitya-udit (sadA prakAshamAn) aisI gnAnajyoti pragaT hotI hai . bhedonke gnAnarUpI vRukShakA yah 3satphal vandya hai, jagatako mangalarUp hai .20.
[shloekArtha : — ] Anandamen jisakA phai lAv hai, jo avyAbAdh (bAdhA rahit) hai, jisakI sahaj dashA vikasit ho gaI hai, jo antarmukh hai, jo apanemen — sahaj vilasate (khelate, pariNamate) chitchamatkAramAtramen — lIn hai, jisane nij jyotise tamovRuttiko ( – andhakAradashAko, agnAnapariNatiko) naShTa kiyA hai aur jo nitya abhirAm (sadA sundar) hai, aisA sahajagnAn sampUrNa mokShamen jayavanta vartatA hai .21.
[shloekArtha : — ] sahajagnAnarUpI sAmrAjya jisakA sarvasva hai aisA shuddhachaitanyamay apane AtmAko jAnakar, main yah nirvikalpa hoUn .22. 1-anuttam = jisase anya koI uttam nahIn hai aisI; sarvashreShTha . 2-nirupadhi = upadhi rahit; parigrah rahit; bAhya sAmagrI rahit; upAdhi rahit; chhalakapaT rahit — saral . 3-satphal = sundar phal; achchhA phal; uttam phal; sachchA phal .
Page 32 of 388
PDF/HTML Page 59 of 415
single page version
vibhAvadarshanopayogashcha . svabhAvopi dvividha, kAraNasvabhAva kAryasvabhAvashcheti . tatra kAraN- draShTi sadA pAvanarUpasya audayikAdichaturNAn vibhAvasvabhAvaparabhAvAnAmagocharasya sahajaparamapAri- NAmikabhAvasvabhAvasya kAraNasamayasArasvarUpasya nirAvaraNasvabhAvasya svasvabhAvasattAmAtrasya
gAthA : 13 anvayArtha : — [tathA ] usIprakAr [darshanopayoga ] darshanopayog [svasvabhAvetaravikalpata ] svabhAv aur vibhAvake bhedase [dvividha ] do prakArakA hai . [kevalam ] jo keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahAyan ] asahAy hai, [tat ] vah [svabhAva iti bhaNita ] svabhAvadarshanopayog kahA hai .
jisaprakAr gnAnopayog bahuvidh bhedomvAlA hai, usIprakAr darshanopayog bhI vaisA hai . (vahAn pratham, usake do bhed hain :) svabhAvadarshanopayog aur vibhAvadarshanopayog . svabhAvadarshanopayog bhI do prakArakA hai : kAraNasvabhAvadarshanopayog aur kAryasvabhAv - darshanopayog .
vahAn 1kAraNadRuShTi to, sadA pAvanarUp aur audayikAdi chAr 2vibhAvasvabhAv parabhAvonko agochar aisA sahaj - paramapAriNAmikabhAvarUp jisakA svabhAv hai, jo 1dRuShTi = darshan . [darshan athavA dRuShTike do artha hain : (1) sAmAnya pratibhAs, aur (2) shraddhA . jahAn
jo artha ghaTit hotA ho vahAn vah artha samajhanA . donon artha garbhit hon vahAn donon samajhanA .] 2vibhAv = visheSh bhAv; apekShit bhAv . [audayik, aupashamik, kShAyopashamik aur kShAyik yah
Page 33 of 388
PDF/HTML Page 60 of 415
single page version
paramachaitanyasAmAnyasvarUpasya akRutrimaparamasvasvarUpAvichalasthitisanAthashuddhachAritrasya nityashuddha- niranjanabodhasya nikhiladuraghavIravairisenAvaijayantIvidhvansakAraNasya tasya khalu svarUp- shraddhAnamAtramev .
anyA kAryadraShTi darshanagnAnAvaraNIyapramukhaghAtikarmakShayeN jAtaiv . asya khalu kShAyikajIvasya sakalavimalakevalAvabodhabuddhabhuvanatrayasya svAtmotthaparamavItarAgasukhasudhA- samudrasya yathAkhyAtAbhidhAnakAryashuddhachAritrasya sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAr- nayAtmakasya trailokyabhavyajanatApratyakShavandanAyogyasya tIrthakaraparamadevasya kevalagnAnavadiyamapi yugapallokAlokavyApinI
kAraNasamayasArasvarUp hai, nirAvaraN jisakA svabhAv hai, jo nij svabhAvasattAmAtra hai, jo paramachaitanyasAmAnyasvarUp hai, jo akRutrim param sva-svarUpamen avichalasthitimay shuddhachAritrasvarUp hai, jo nitya-shuddha-niranjanagnAnasvarUp hai aur jo samasta duShTa pAponrUp vIr shatruonkI senAkI dhvajAke nAshakA kAraN hai aise AtmAke sachamuch 1svarUpashraddhAnamAtra hI hai (arthAt kAraNadRuShTi to vAstavamen shuddhAtmAkI svarUpashraddhAmAtra hI hai ) .
dUsarI kAryadRuShTi darshanAvaraNIy-gnAnAvaraNIyAdi ghAtikarmonke kShayase utpanna hotI hai . is kShAyik jIvako — jisane sakalavimal (sarvathA nirmal) kevalagnAn dvArA tIn bhuvanako jAnA hai, nij AtmAse utpanna honevAle param vItarAg sukhAmRutakA jo samudra hai, jo yathAkhyAt nAmak kAryashuddhachAritrasvarUp hai, jo sAdi-ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle 2shuddhasadbhUtavyavahAranayAtmak hai, aur jo trilokake bhavya janonko pratyakSha vandanAyogya hai, aise tIrthankaraparamadevako — kevalagnAnakI bhAnti yah (kAryadRuShTi) bhI yugapat lokAlokamen vyApta honevAlI hai .
1svarUpashraddhAn = svarUp-apekShAse shraddhAn . [jisaprakAr kAraNasvabhAvagnAn arthAt sahajagnAn svarUpapratyakSha
hai, usIprakAr kAraNasvabhAvadRuShTi arthAt sahajadarshan svarUpashraddhAnamAtra hI hai .] 2tIrthankaraparamadev shuddhasadbhUtavyavahAranayasvarUp hain, ki jo shuddhasadbhUtavyavahAranay sAdi-ananta, amUrtik aur atIndriyasvabhAvavAlA hai .