Page 34 of 388
PDF/HTML Page 61 of 415
single page version
iti kAryakAraNarUpeN svabhAvadarshanopayoga prokta : . vibhAvadarshanopayogopyuttar- sUtrasthitatvAt tatraiv drashyat iti .
reten mArgeN vinA na mokSha ..23..
isaprakAr kAryarUp aur kAraNarUpase svabhAvadarshanopayog kahA . vibhAvadarshanopayog agale sUtramen (14vIn gAthAmen) honese vahIn darshAyA jAyegA .
[ab, 13vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] dRushi - gnapti - vRuttisvarUp (darshanagnAnachAritrarUpase pariNamit) aisA jo ek hI chaitanyasAmAnyarUp nij Atmatattva, vah mokShechchhuonko (mokShakA) prasiddha mArga hai; is mArga binA mokSha nahIn hai .23.
gAthA : 14 anvayArtha : — [chakShurachakShuravadhaya ] chakShu, achakShu aur avadhi [tisra api ] yah tInon [vibhAvadRuShTaya ] vibhAvadarshan [iti bhaNitA ] kahe gaye hain . [paryAya dvivikalpa ] paryAy dvividh hai : [svaparApekSha ] svaparApekSha (sva aur parakI apekShA yukta) [cha ] aur [nirapekSha ] nirapekSha .
Page 35 of 388
PDF/HTML Page 62 of 415
single page version
karmakShayopashamen mUrtan vastu pashyati cha . yathA shrutagnAnAvaraNIyakarmakShayopashamen shrutadvAreN dravyashrutanigaditamUrtAmUrtasamastan vastujAtan parokShavRuttyA jAnAti tathaivAchakShurdarshanAvaraNIy- karmakShayopashamen sparshanarasanaghrANashrotradvAreN tattadyogyaviShayAn pashyati cha . yathA avadhignAnAvaraNIyakarmakShayopashamen shuddhapudgalaparyantan mUrtadravyan jAnAti tathA avadhi- darshanAvaraNIyakarmakShayopashamen samastamUrtapadArthan pashyati cha .
atropayogavyAkhyAnAnantaran paryAyasvarUpamuchyate . pari samantAt bhedameti gachchhatIti paryAya . atra svabhAvaparyAya ShaDdravyasAdhAraNa arthaparyAya avAngmanasagochara atisUkShma AgamaprAmANyAdabhyupagamyopi cha ShaDDhAnivRuddhivikalpayuta . anantabhAgavRuddhi asankhyAt-
jisaprakAr matignAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) mUrta vastuko jAnatA hai, usIprakAr chakShudarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) mUrta vastuko 1dekhatA hai . jisaprakAr shrutagnAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) shrut dvArA dravyashrutane kahe hue mUrta – amUrta samasta vastusamUhako parokSha rItise jAnatA hai, usIprakAr achakShudarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) sparshan, rasan, ghrAN aur shrotra dvArA us-usake yogya viShayonko dekhatA hai . jisaprakAr avadhignAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) shuddhapudgalaparyant ( – paramANu takake) mUrtadravyako jAnatA hai, usIprakAr avadhidarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) samasta mUrta padArthako dekhatA hai .
(uparoktAnusAr) upayogakA vyAkhyAn karaneke pashchAt yahAn paryAyakA svarUp kahA jAtA hai :
pari samantAt bhedameti gachchhatIti paryAya . arthAt jo sarva orase bhedako prApta kare so paryAy hai .
usamen, svabhAvaparyAy chhah dravyonko sAdhAraN hai, arthaparyAy hai, vANI aur manake agochar hai, ati sUkShma hai, AgamapramANase svIkArakaraneyogya tathA chhah hAnivRuddhike bhedon sahit hai arthAt anantabhAg vRuddhi, asankhyAtabhAg vRuddhi, sankhyAtabhAg vRuddhi, sankhyAtaguN 1-dekhanA = sAmAnyarUpase avalokan karanA; sAmAnya pratibhAs honA .
Page 36 of 388
PDF/HTML Page 63 of 415
single page version
bhAgavRuddhi sankhyAtabhAgavRuddhi sankhyAtaguNavRuddhi asankhyAtaguNavRuddhi anantaguNavRuddhi, tathA hAnishcha nIyate . ashuddhaparyAyo naranArakAdivyanjanaparyAy iti .
sahajaguNamaNInAmAkaran pUrNabodham .
hRudayasarasijAte rAjate kAraNAtmA .
bhaj bhajasi nijotthan bhavyashArdUl sa tvam ..25..
kvachitsahajaparyayai kvachidashuddhaparyAyakai .
vRuddhi, asankhyAtaguN vRuddhi aur anantaguN vRuddhi sahit hotI hai aur isIprakAr (vRuddhikI bhAnti) hAni bhI lagAI jAtI hai .
hain :]
[shloekArtha : — ] parabhAv hone par bhI, sahajaguNamaNikI khAnarUp tathA pUrNagnAnavAle shuddha AtmAko ekako jo tIkShNabuddhivAlA shuddhadRuShTi puruSh bhajatA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA) vallabh banatA hai .24.
[shloekArtha : — ] isaprakAr par guNaparyAyen hone par bhI, uttam puruShonke hRuday- kamalamen kAraN – AtmA virAjamAn hai . apanese utpanna aise us paramabrahmarUp samayasArako — ki jise tU bhaj rahA hai use — , he bhavyashArdUl (bhavyottam), tU shIghra bhaj; tU vah hai .25.
[shloekArtha : — ] jIvatattva kvachit sadguNon sahit ×vilasatA hai — dikhAI detA hai, × vilasanA = dikhAI denA; dikhanA; jhalakanA; AvirbhUt honA; pragaT honA .
Page 37 of 388
PDF/HTML Page 64 of 415
single page version
namAmi paribhAvayAmi sakalArthasiddhayai sadA ..26..
shuddhaparyAya kAryashuddhaparyAyashcheti . ih hi sahajashuddhanishchayen anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAv- shuddhasahajagnAnasahajadarshanasahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakashuddhAntastattvasvarUpasva- kvachit ashuddharUp guNon sahit vilasatA hai, kvachit sahaj paryAyon sahit vilasatA hai aur kvachit ashuddha paryAyon sahit vilasatA hai . in sabase sahit hone par bhI jo in sabase rahit hai aise is jIvatattvako main sakal arthakI siddhike liye sadA namatA hUn, bhAtA hUn .26.
gAthA : 15 anvayArtha : — [naranArakatiryaksurA paryAyA ] manuShya, nArak, tiryanycha aur devarUp paryAyen [te ] ve [vibhAvA ] vibhAvaparyAyen [iti bhaNitA ] kahI gaI hain; [karmopAdhivivarjitaparyAyA ] karmopAdhi rahit paryAyen [te ] ve [svabhAvA ] svabhAvaparyAyen [iti bhaNitA ] kahI gaI hain .
vahAn, svabhAvaparyAyon aur vibhAvaparyAyonke bIch pratham svabhAvaparyAy do prakArase kahI jAtI hai : kAraNashuddhaparyAy aur kAryashuddhaparyAy .
yahAn sahaj shuddha nishchayase, anAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAle aur shuddha aise sahajagnAn - sahajadarshan - sahajachAritra - sahajaparamavItarAgasukhAtmak shuddha-antatattvasvarUp
Page 38 of 388
PDF/HTML Page 65 of 415
single page version
bhAvAnantachatuShTayasvarUpeN sahAnchitapanchamabhAvapariNatirev kAraNashuddhaparyAy ityartha . sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN kevalagnAnakevaladarshanakevalasukhakeval- shakti yukta phalarUpAnantachatuShTayen sArdhan paramotkRuShTakShAyikabhAvasya shuddhapariNatirev kAryashuddha- paryAyashcha . athavA pUrvasUtropAttasUkShmaRujusUtranayAbhiprAyeN ShaDdravyasAdhAraNA sUkShmAste hi arthaparyAyA shuddhA iti boddhavyA . ukta : samAsata shuddhaparyAyavikalpa .
idAnIn vyanjanaparyAy uchyate . vyajyate prakaTIkriyate aneneti vyanyjanaparyAya . kuta ? lochanagocharatvAt paTAdivat . athavA sAdisanidhanamUrtavijAtIyavibhAvasvabhAvatvAt, drashyamAnavinAshasvarUpatvAt .
vyanjanaparyAyashcha — paryAyinamAtmAnamantareN paryAyasvabhAvAt shubhAshubhamishrapariNAmenAtmA jo svabhAv-anantachatuShTayakA svarUp usake sAthakI jo pUjit panchamabhAvapariNati ( – usake sAth tanmayarUpase rahanevAlI jo pUjya aisI pAriNAmikabhAvakI pariNati) vahI kAraNashuddhaparyAy hai, aisA artha hai .
sAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAle shuddhasadbhUtavyavahArase, kevalagnAn – kevaladarshan - kevalasukh - kevalashaktiyukta phalarUp anantachatuShTayake sAthakI ( – ananta- chatuShTayake sAth tanmayarUpase rahanevAlI) jo paramotkRuShTa kShAyikabhAvakI shuddhapariNati vahI ❃
dravyonko sAdhAraN aur sUkShma aisI ve arthaparyAyen shuddha jAnanA (arthAt ve arthaparyAyen hI shuddhaparyAyen hain .) .
hai . kis kAraN ? paTAdikI (vastrAdikI) bhAnti chakShugochar honese (pragaT hotI hai ); athavA, sAdi - sAnt mUrta vijAtIyavibhAvasvabhAvavAlI honese, dikhakar naShTa honeke svarUpavAlI honese (pragaT hotI hai ) .
paryAyI AtmAke gnAn binA AtmA paryAyasvabhAvavAlA hotA hai; isaliye ❃
kShAyikabhAvapariNati vah kAryashuddhaparyAy hai .
Page 39 of 388
PDF/HTML Page 66 of 415
single page version
vyavahAreN naro jAta, tasya narAkAro naraparyAya; kevalenAshubhakarmaNA vyavahAreNAtmA nArako jAta, tasya nArakAkAro nArakaparyAya; kinychichchhubhamishramAyApariNAmen tiryakkAyajo vyavahAreNAtmA, tasyAkArastiryakparyAya; kevalen shubhakarmaNA vyavahAreNAtmA deva, tasyAkAro devaparyAyashcheti .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..27..
manuShyaparyAy hai; keval ashubh karmase vyavahArase AtmA nArak hotA hai, usakA nArak –
tiryanchakAyamen janmatA hai, usakA AkAr vah tirchanyaparyAy hai; aur keval shubh karmase
vyavahArase AtmA dev hotA hai, usakA AkAr vah devaparyAy hai . — yah vyanjanaparyAy hai .
[ab, 15vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] bahu vibhAv hone par bhI, sahaj param tattvake abhyAsamen jisakI buddhi pravIN hai aisA yah shuddhadRuShTivAlA puruSh, ‘samayasArase anya kuchh nahIn hai’ aisA mAnakar, shIghra paramashrIrUpI sundarIkA vallabh hotA hai .27.
Page 40 of 388
PDF/HTML Page 67 of 415
single page version
karmabhUmijAshcha dvividhA, AryA mlechchhAshcheti . AryA puNyakShetravartina . mlechchhA pApakShetravartina . bhogabhUmijAshchAryanAmadheyadharA jaghanyamadhyamottamakShetravartina ekadvitri-
gAthA : 16-17 anvayArtha : — [mAnuShA dvivikalpA] manuShyonke do bhed hain : [karmamahIbhogabhUmisanjAtA ] karmabhUmimen janme hue aur bhogabhUmimen janme hue; [pRithvIbheden ] pRithvIke bhedase [nArakA ] nArak [saptavidhA gnAtavyA ] sAt prakArake jAnanA; [tiryannycha ] tiryanchonke [chaturdashabhedA ] chaudahabhed [bhaNitA ] kahe hain; [suragaNA ] devasamUhonke [chaturbhedA ] chAr bhed hain . [eteShAn vistAra ] inakA vistAr [lokavibhAgeShu gnAtavya ] lokavibhAgamense jAn lenA .
manukI santAn vah manuShya hain . ve do prakArake hain : karmabhUmij aur bhogabhUmij . unamen karmabhUmij manuShya bhI do prakArake hain : Arya aur mlechchha . puNyakShetramen rahanevAle ve Arya hain aur pApakShetramen rahanevAle ve mlechchha hain . bhogabhUmij ❃
lAlit – pAlit karate hain isaliye ve manuShyonke pitA samAn hain . kulakarako manu kahA jAtA hai .
Page 41 of 388
PDF/HTML Page 68 of 415
single page version
palyopamAyuSha . ratnasharkarAvAlukApankadhUmatamomahAtamaprabhAbhidhAnasaptapRithvInAn bhedAnnArakajIvA saptadhA bhavanti . prathamanarakasya nArakA hyekasAgaropamAyuSha . dvitIyanarakasya nArakA trisAgaropamAyuSha . tRutIyasya sapta . chaturthasya dash . panchamasya saptadash . ShaShThasya dvAvinshati . saptamasya trayastrinshat . ath vistarabhayAt sankShepeNochyate . tiryanycha sUkShmaikendriyaparyAptakA- paryAptakabAdaraikendriyaparyAptakAparyAptakadvIndriyaparyAptakAparyAptakatrIndriyaparyAptakAparyAptak- chaturindriyaparyAptakAparyAptakAsangnipanchendriyaparyAptakAparyAptakasangnipanchendriyaparyAptakAparyAptakabhedA- chchaturdashabhedA bhavanti . bhAvanavyantarajyotikalpavAsikabhedAddevAshchaturNikAyA . eteShAn chaturgati- jIvabhedAnAn bhedo lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame draShTavya . ihAtmasvarUpaprarUpaNAntarAyaheturiti manuShya Arya nAmako dhAraN karate hain; jaghanya, madhyam athavA uttam kShetramen rahanevAle hain aur ek palyopam, do palyopam athavA tIn palyopamakI AyuvAle hain .
ratnaprabhA, sharkarAprabhA, bAlukAprabhA, pankaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA aur mahAtamaprabhA nAmakI sAt pRithvIke bhedonke kAraN nArak jIv sAt prakArake hain . pahale narakake nArakI ek sAgaropamakI AyuvAle hain, dUsare narakake nArakI tIn sAgaropamakI AyuvAle hain . tIsare narakake nArakI sAt sAgaropamakI AyuvAle hain, chauthe narakake nArakI das sAgaropam, pAnchaven narakake satrah sAgaropam, chhaThaven narakake bAIs sAgaropam aur sAtaven narakake nArakI tetIs sAgaropamakI AyuvAle hain .
(3-4) bAdar ekendriy paryApta aur aparyApta, (5-6) dvIndriy paryApta aur aparyApta, (7-8) trIndriy paryApta aur aparyApta, (9-10) chaturindriy paryApta aur aparyApta, (11-12) asangnI panchendriy paryApta aur aparyApta, (13-14) sangnI panchendriy paryApta aur aparyApta .
devonke chAr nikAy (samUh) hain : (1) bhavanavAsI, (2) vyantar, (3) jyotiShka aur (4) kalpavAsI .
in chAr gatike jIvonke bhedonke bhed lokavibhAg nAmak paramAgamamen dekh len . yahAn (is paramAgamamen) AtmasvarUpake nirUpaNamen antarAyakA hetu hogA isaliye sUtrakartA pUrvAchAryamahArAjane (ve visheSh bhed) nahIn kahe hain .
Page 42 of 388
PDF/HTML Page 69 of 415
single page version
pUrvasUribhi sUtrakRudbhiranukta iti .
jjyotirloke phaNapatipure nArakANAn nivAse .
bhUyo bhUyo bhavatu bhavata pAdapangkejabhakti : ..28..
tvan klishnAsi mudhAtra kin jaDamate puNyArjitAste nanu .
bhakti ste yadi vidyate bahuvidhA bhogA syurete tvayi ..29..
[ab in do gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] (he jinendra !) daivayogase main svargamen hoUn , is manuShyalokamen hoUn, vidyAdharake sthAnamen hoUn , jyotiShka devonke lokamen hoUn , nAgendrake nagaramen hoUn , nArakonke nivAsamen hoUn , jinapatike bhavanamen hoUn yA anya chAhe jis sthAn par hoUn, (parantu) mujhe karmakA udbhav na ho, puna puna Apake pAdapankajakI bhakti ho .28.
[shloekArtha : — ] narAdhipatiyonke anekavidh mahA vaibhavonko sunakar tathA dekhakar, he jaDamati, tU yahAn vyartha hI klesh kyon prApta karatA hai ! ve vaibhav sachamuch puNyase prApta hote hain . vah (puNyopArjanakI) shakti jinanAthake pAdapadmayugalakI pUjAmen hai; yadi tujhe un jinapAdapadmonkI bhakti ho, to ve bahuvidh bhog tujhe (apane Ap) honge .29.
Page 43 of 388
PDF/HTML Page 70 of 415
single page version
bhoktA cha, AtmA hi ashuddhanishchayanayen sakalamoharAgadveShAdibhAvakarmaNAn kartA bhoktA cha, anupacharitAsadbhUtavyavahAreN nokarmaNAn kartA, upacharitAsadbhUtavyavahAreN ghaTapaTashakaTAdInAn kartA . ityashuddhajIvasvarUpamukta m .
paramagurupadAbjadvandvasevAprasAdAt .
gAthA : 18 anvayArtha : — [AtmA ] AtmA [pudgalakarmaNa ] pudgal- karmakA [kartA bhoktA ] kartA - bhoktA [vyavahArAt ] vyavahArase [bhavati ] hai [tu ] aur [AtmA ] AtmA [karmajabhAven ] karmajanit bhAvakA [kartA bhoktA ] kartA - bhoktA [nishchayata ] (ashuddha) nishchayase hai .
AtmA nikaTavartI anupacharit asadbhUt vyavahAranayase dravyakarmakA kartA aur usake phalarUp sukhadukhakA bhoktA hai, ashuddha nishchayanayase samasta moharAgadveShAdi bhAvakarmakA kartA aur bhoktA hai, anupacharit asadbhUt vyavahArase (dehAdi) nokarmakA kartA hai, upacharit asadbhUt vyavahArase ghaT - paT - shakaTAdikA (ghaDA, vastra, bailagADI ityAdikA) kartA hai . isaprakAr ashuddha jIvakA svarUp kahA .
[ab 18 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chhah shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] sakal moharAgadveShavAlA jo koI puruSh param guruke charaNakamalayugalakI sevAke prasAdase nirvikalpa sahaj samayasArako jAnatA hai, vah puruSh
Page 44 of 388
PDF/HTML Page 71 of 415
single page version
sa bhavati paramashrIkAminIkAntakAnta ..30..
kurvan shubhAshubhamanekavidhan sa karma .
jAnAti tasya sharaNan na samasti loke ..32..
niShkarmasharmanikarAmRutavAripUre .
svan bhAvamadvayamamun samupaiti bhavya ..33..
paramashrIrUpI sundarIkA priy kAnta hotA hai .30.
[shloekArtha : — ] bhAvakarmake nirodhase dravyakarmakA nirodh hotA hai; dravyakarmake nirodhase sansArakA nirodh hotA hai .31.
[shloekArtha : — ] jo jIv samyaggnAnabhAvarahit vimugdha (mohI, bhrAnta) hai, vah jIv shubhAshubh anekavidh karmako karatA huA mokShamArgako leshamAtra bhI vAnchhanA nahIn jAnatA; use lokamen (koI) sharaN nahIn hai .32.
[shloekArtha : — ] jo samasta karmajanit sukhasamUhako pariharaN karatA hai, vah bhavya puruSh niShkarma sukhasamUharUpI amRutake sarovaramen magna hote hue aise is atishay- chaitanyamay, ekarUp, advitIy nij bhAvako prApta ka ratA hai .33.
Page 45 of 388
PDF/HTML Page 72 of 415
single page version
satatamanubhavAma shuddhamAtmAnamekam .
na khalu na khalu mukti rnAnyathAstyasti tasmAt ..34..
nijaparamaguNA syu siddhisiddhA samastA .
rna cha bhavati bhavo vA nirNayoyan budhAnAm ..35..
[shloekArtha : — ] (hamAre AtmasvabhAvamen) vibhAv asat honese usakI hamen chintA nahIn hai; ham to hRudayakamalamen sthit, sarva karmase vimukta, shuddha AtmAkA ekakA satat anubhavan karate hain, kyonki anya kisI prakArase mukti nahIn hai, nahIn hai, nahIn hi hai .34.
[shloekArtha : — ] sansArImen sAnsArik guN hote hain aur siddha jIvamen sadA samasta siddhisiddha (mokShase siddha arthAt paripUrNa hue) nij paramaguN hote hain — isaprakAr vyavahAranay hai . nishchayase to siddha bhI nahIn hai aur sansAr bhI nahIn hai . yah budh puruShonkA nirNay hai .35.
Page 46 of 388
PDF/HTML Page 73 of 415
single page version
prayojanamasyeti dravyArthika . paryAy evArtha prayojanamasyeti paryAyArthika . na khalu ekanayA- yattopadesho grAhya, kintu tadubhayanayAyattopadesha . sattAgrAhakashuddhadravyArthikanayabalen pUrvokta - vyanyjanaparyAyebhya sakAshAnmuktAmukta samastajIvarAshaya sarvathA vyatiriktA ev . kuta ? ‘‘savve suddhA hu suddhaNayA’’ iti vachanAt . vibhAvavyanjanaparyAyArthikanayabalen te sarve jIvAssanyuktA bhavanti . kinch siddhAnAmarthaparyAyai sah pariNati, na punarvyanjanaparyAyai sah pariNatiriti . kuta ? sadA niranjanatvAt . siddhAnAn sadA niranjanatve sati tarhi dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAm [pUrvabhaNitaparyAyAt ] pUrvakathit paryAyase [vyatiriktA] ❃vyatirikta hai; [paryAyanayen] paryAyanayase [jIvA ] jIv [sanyuktA bhavanti ] us paryAyase sanyukta hain . [dvAbhyAm ] isaprakAr jIv donon nayonse sanyukta hain .
bhagavAn arhat parameshvarane do nay kahe hain : dravyArthik aur paryAyArthik . dravya hI jisakA artha arthAt prayojan hai vah dravyArthik hai aur paryAy hI jisakA artha arthAt prayojan hai vah paryAyArthik hai . ek nayakA avalamban lenevAlA upadesh grahaN karaneyogya nahIn hai kintu un donon nayonkA avalamban lenevAlA upadesh grahaN karaneyogya hai . sattAgrAhak ( – dravyakI sattAko hI grahaN karanevAle) shuddha dravyArthik nayake balase pUrvokta vyanjanaparyAyonse mukta tathA amukta ( – siddha tathA sansArI) samasta jIvarAshi sarvathA vyatirikta hI hai . kyon ? ‘‘savve suddhA hu suddhaNayA (shuddhanayase sarva jIv vAstavamen shuddha hain )’’ aisA (shAstrakA) vachan honese . vibhAvavyanjanaparyAyArthik nayake balase ve sarva jIv (pUrvokta vyanjanaparyAyonse) sanyukta hain . visheSh itanA ki — siddha jIvonke arthaparyAyon sahit pariNati hai, parantu vyanjanaparyAyon sahit pariNati nahIn hai . kyon ? siddha jIv sadA niranjan honese . (prashna : — ) yadi siddha jIv sadA niranjan hain to sarva jIv dravyArthik tathA paryAyArthik donon nayonse sanyukta hain (arthAt sarva jIvonko donon nay lAgU hote hain ) aisA sUtrArtha (gAthAkA artha) vyartha siddha hotA hai . (uttar : — vyartha siddha nahIn hotA kyonki — ) nigam arthAt
Page 47 of 388
PDF/HTML Page 74 of 415
single page version
dvAbhyAm sanyuktA sarve jIvA iti sUtrArtho vyartha . nigamo vikalpa, tatra bhavo naigama . sa cha naigamanayastAvat trividha, bhUtanaigama vartamAnanaigama bhAvinaigamashcheti . atra bhUtanaigamanayApekShayA bhagavatAn siddhAnAmapi vyanjanaparyAyatvamashuddhatvan cha sambhavati . pUrvakAle te bhagavanta sansAriN iti vyavahArAt . kin bahunA, sarve jIvA nayadvayabalen shuddhAshuddhA ityartha .
jinavachasi ramante ye svayam vAntamohA .
ranavamanayapakShAkShuNNamIkShanta ev .’’
tathA hi — vikalpa; usamen ho vah ❃naigam . vah naigamanay tIn prakArakA hai; bhUt naigam, vartamAn naigam aur bhAvI naigam . yahAn bhUt naigamanayakI apekShAse bhagavanta siddhonko bhI vyanjanaparyAyavAnapanA aur ashuddhapanA sambhavit hotA hai, kyonki pUrvakAlamen ve bhagavanta sansArI the aisA vyavahAr hai . bahu kathanase kyA ? sarva jIv do nayonke balase shuddha tathA ashuddha hain aisA artha hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImadamRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen chauthe shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] donon nayonke virodhako naShTa karanevAle, syAtpadase aDikat jinavachanamen jo puruSh ramate hain, ve svayamev mohakA vaman karake, anUtan ( – anAdi) aur kunayake pakShase khaNDit na honevAlI aisI uttam paramajyotiko — samayasArako — shIghra dekhate hI hain .’’
aur (is jIv adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr ❃
vartamAnavat sankalpit kare (athavA kahe), athavA kinchit niShpannatAyukta aur kinchit aniShpannatAyukta
vartamAn paryAyako sarvaniShpannavat sankalpit kare (athavA kahe), us gnAnako (athavA vachanako) naigamanay
kahate hain .
Page 48 of 388
PDF/HTML Page 75 of 415
single page version
paramajinapadAbjadvandvamattadvirephA .
kShitiShu paramatokte : kin phalan sajjanAnAm ..36..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridev - virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau jIvAdhikAra prathamashrutaskandha .. munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain : — )
[shloekArtha : — ] jo do nayonke sambandhakA ullanghan na karate hue paramajinake pAdapankajayugalamen matta hue bhramar samAn hain aise jo satpuruSh ve shIghra samayasArako avashya prApta karate hain . pRithvIpar par matake kathanase sajjanonko kyA phal hai (arthAt jagatake jainetar darshanonke mithyA kathanonse sajjanonko kyA lAbh hai )? 36 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra jinako parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmak TIkAmen) jIv adhikAr nAmakA pratham shrutaskandha samApta huA .
Page 49 of 388
PDF/HTML Page 76 of 415
single page version
gAthA : 20 anvayArtha : — [aNuskandhavikalpen tu ] paramANu aur skandha aise do bhedase [pudgaladravyan ] pudgaladravya [dvivikalpam bhavati ] do bhedavAlA hai; [skandhA ] skandha [khalu ] vAstavamen [ShaTprakArA ] chhah prakArake hain [paramANu cha ev dvivikalpa ] aur paramANuke do bhed hain .
Page 50 of 388
PDF/HTML Page 77 of 415
single page version
svabhAvapudgala paramANu, vibhAvapudgala skandha . kAryaparamANu kAraNaparamANuriti svabhAv- pudgalo dvidhA bhavati . skandhA ShaTprakArA syu, pRithvIjalachchhAyAchaturakShaviShay- karmaprAyogyAprAyogyabhedA . teShAn bhedo vakShyamANasUtreShUchyate vistareNeti .
paramANu vah svabhAvapudgal hai aur skandha vah vibhAvapudgal hai . svabhAvapudgal kAryaparamANu aur kAraNaparamANu aise do prakArase hai . skandhonke chhah prakAr hain : (1) pRithvI, (2) jal, (3) chhAyA, (4) (chakShuke atirikta) chAr indriyonke viShayabhUt skandha, (5) karmayogya skandha aur (6) karmake ayogya skandha — aise chhah bhed hain . skandhonke bhed ab kahe jAnevAle sUtrommen (agalI chAr gAthAommen) vistArase kahe jAyenge .
[ab, 20vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] (pudgalapadArtha) galan dvArA (arthAt bhinna ho jAnese) ‘paramANu’ kahalAtA hai aur pUraN dvArA (arthAt sanyukta honese) ‘skandha’ nAmako prApta hotA hai . is padArthake binA lokayAtrA nahIn ho sakatI .37.
Page 51 of 388
PDF/HTML Page 78 of 415
single page version
gAthA : 21-22-23-24 anvayArtha : — [atisthUlasthUlA ] atisthUlasthUl, [sthUlA ] sthUl, [sthUlasUkShmA cha ] sthUlasUkShma, [sUkShmasthUlA cha ] sUkShmasthUl, [sUkShmA ] sUkShma aur [atisUkShmA ] atisUkShma [iti ] aise [dharAdaya ShaDbhedA bhavanti ] pRithvI Adi skandhonke chhah bhed hain .
[bhUparvatAdyA ] bhUmi, parvat Adi [atisthUlasthUlA iti skandhA ] atisthUlasthUl skandha [bhaNitA ] kahe gaye hain; [sappirjalatailAdyA ] ghI, jal, tel Adi [sthUlA iti vigneyA ] sthUl skandha jAnanA .
[chhAyAtapAdyA ] chhAyA, Atap (dhUp) Adi [sthUletaraskandhA iti ] sthUlasUkShma skandha [vijAnIhi ] jAn [cha ] aur [chaturakShaviShayA skandhA ] chAr indriyonke viShayabhUt skandhonko [sUkShmasthUlA iti ] sUkShmasthUl [bhaNitA ] kahA gayA hai .
Page 52 of 388
PDF/HTML Page 79 of 415
single page version
jalaprabhRutisamastadravyANi hi sthUlapudgalAshcha . chhAyAtapatamaprabhRutaya sthUlasUkShmapudgalA . sparshanarasanaghrANashrotrendriyANAn viShayA sUkShmasthUlapudgalA shabdasparsharasagandhA . shubhAshubh- pariNAmadvAreNAgachchhatAn shubhAshubhakarmaNAn yogyA sUkShmapudgalA . eteShAn viparItA sUkShma- sUkShmapudgalA karmaNAmaprAyogyA ityartha . ayan vibhAvapudgalakrama .
[puna ] aur [karmavargaNasya prAyogyA ] karmavargaNAke yogya [skandhA ] skandha [sUkShmA bhavanti ] sUkShma hain; [tadviparItA ] unase viparIt (arthAt karmavargaNAke ayogya) [skandhA ] skandha [atisUkShmA iti ] atisUkShma [prarUpayanti ] kahe jAte hain .
sumeru, pRithvI Adi (ghan padArtha) vAstavamen atisthUlasthUl pudgal hain . ghI, tel, maTThA, dUdh, jal Adi samasta (pravAhI) padArtha sthUl pudgal hain . chhAyA, Atap, andhakArAdi sthUlasUkShma pudgal hain . sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy tathA shrotrendriyake viShay — sparsha, ras, gandha aur shabda — sUkShmasthUl pudgal hain . shubhAshubh pariNAm dvArA AnevAle aise shubhAshubh karmonke yogya (skandha) ve sUkShma pudgal hain . unase viparIt arthAt karmonke ayogya (skandha) ve sUkShmasUkShma pudgal hain . — aisA (in gAthAonkA) artha hai . yah vibhAvapudgalakA kram hai .
[bhAvArtha: — skandha chhah prakArake hain : (1) kAShThapAShANAdik jo skandha chhedan kiye jAne par svayamev juD nahIn sakate ve skandha atisthUlasthUl hain . (2) dUdh, jal Adi jo skandha chhedan kiye jAne par puna svayamev juD jAte hain ve skandha sthUl hain . (3) dhUp, chhAyA, chAndanI, andhakAr ityAdi jo skandha sthUl gnAt hone par bhI bhede nahIn jA sakate yA hastAdikase grahaN nahIn kiye jA sakate ve skandha sthUlasUkShma hain . (4) Ankhase na dikhanevAle aise jo chAr indriyonke viShayabhUt skandha sUkShma hone par bhI sthUl gnAt hote hain ( – sparshanendriyase sparsha kiye jA sakate hain, jIbhase AsvAdan kiye jA sakate hain, nAkase sUnghe jA sakate hain athavA kAnase sune jA sakate hain ) ve skandha sUkShmasthUl hain .
Page 53 of 388
PDF/HTML Page 80 of 415
single page version
varNAdimAn naTati pudgal ev nAnya .
(5) indriyagnAnake agochar aise jo karmavargaNArUp skandha ve skandha sUkShma hain . (6) karmavargaNAse nIcheke (karmavargaNAtIt) jo atyantasUkShma dvi-aNukaparyant skandha ve skandha sUkShmasUkShma hain . ]
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI panchAstikAyasamayamen (❃gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha — ] pRithvI, jal, chhAyA, chAr indriyonke viShayabhUt, karmake yogya aur karmAtIt — isaprakAr pudgal (skandha) chhah prakArake hain .’’
sUkShmasthUl, pashchAt sUkShma aur tatpashchAt sUkShmasUkShma ( – isaprakAr skandha chhah prakArake hain ) .’’
isaprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 44ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] is anAdikAlIn mahA avivekake nATakamen athavA nAchamen varNAdimAn pudgal hI nAchatA hai, anya koI nahIn; (abhed gnAnamen pudgal hI anek