Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 14-24 ; Adhikar-2 : ajiv adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 21

 

Page 34 of 388
PDF/HTML Page 61 of 415
single page version

iti kAryakAraNarUpeN svabhAvadarshanopayoga prokta : . vibhAvadarshanopayogopyuttar- sUtrasthitatvAt tatraiv drashyat iti .

(indravajrA)
draggnaptivRuttyAtmakamekamev
chaitanyasAmAnyanijAtmatattvam .
mukti spRuhANAmayanan taduchchai-
reten mArgeN vinA na mokSha
..23..
chakkhu achakkhU ohI tiNNi vi bhaNidan vihAvadiTThi tti .
pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho ..14..
chakShurachakShuravadhayastisropi bhaNitA vibhAvdraShTay iti .
paryAyo dvivikalpa svaparApekShashcha nirapekSha ..14..

isaprakAr kAryarUp aur kAraNarUpase svabhAvadarshanopayog kahA . vibhAvadarshanopayog agale sUtramen (14vIn gAthAmen) honese vahIn darshAyA jAyegA .

[ab, 13vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :]

[shloekArtha :] dRushi - gnapti - vRuttisvarUp (darshanagnAnachAritrarUpase pariNamit) aisA jo ek hI chaitanyasAmAnyarUp nij Atmatattva, vah mokShechchhuonko (mokShakA) prasiddha mArga hai; is mArga binA mokSha nahIn hai .23.

gAthA : 14 anvayArtha :[chakShurachakShuravadhaya ] chakShu, achakShu aur avadhi [tisra api ] yah tInon [vibhAvadRuShTaya ] vibhAvadarshan [iti bhaNitA ] kahe gaye hain . [paryAya dvivikalpa ] paryAy dvividh hai : [svaparApekSha ] svaparApekSha (sva aur parakI apekShA yukta) [cha ] aur [nirapekSha ] nirapekSha .

chakShu, achakShu, avadhi darshan ye vibhAvik darsha hain .
nirapekSha, svaparApekShaye paryAy dvividh vikalpa hain ..14..

Page 35 of 388
PDF/HTML Page 62 of 415
single page version

ashuddhadraShTishuddhAshuddhaparyAyasUchaneyam .
matignAnAvaraNIyakarmakShayopashamen yathA mUrtan vastu jAnAti tathA chakShurdarshanAvaraNIy-

karmakShayopashamen mUrtan vastu pashyati cha . yathA shrutagnAnAvaraNIyakarmakShayopashamen shrutadvAreN dravyashrutanigaditamUrtAmUrtasamastan vastujAtan parokShavRuttyA jAnAti tathaivAchakShurdarshanAvaraNIy- karmakShayopashamen sparshanarasanaghrANashrotradvAreN tattadyogyaviShayAn pashyati cha . yathA avadhignAnAvaraNIyakarmakShayopashamen shuddhapudgalaparyantan mUrtadravyan jAnAti tathA avadhi- darshanAvaraNIyakarmakShayopashamen samastamUrtapadArthan pashyati cha .

atropayogavyAkhyAnAnantaran paryAyasvarUpamuchyate . pari samantAt bhedameti gachchhatIti paryAya . atra svabhAvaparyAya ShaDdravyasAdhAraNa arthaparyAya avAngmanasagochara atisUkShma AgamaprAmANyAdabhyupagamyopi cha ShaDDhAnivRuddhivikalpayuta . anantabhAgavRuddhi asankhyAt-

TIkA :yah, ashuddha darshanakI tathA shuddha aur ashuddha paryAyakI sUchanA hai .

jisaprakAr matignAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) mUrta vastuko jAnatA hai, usIprakAr chakShudarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) mUrta vastuko 1dekhatA hai . jisaprakAr shrutagnAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) shrut dvArA dravyashrutane kahe hue mUrta amUrta samasta vastusamUhako parokSha rItise jAnatA hai, usIprakAr achakShudarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) sparshan, rasan, ghrAN aur shrotra dvArA us-usake yogya viShayonko dekhatA hai . jisaprakAr avadhignAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) shuddhapudgalaparyant (paramANu takake) mUrtadravyako jAnatA hai, usIprakAr avadhidarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) samasta mUrta padArthako dekhatA hai .

(uparoktAnusAr) upayogakA vyAkhyAn karaneke pashchAt yahAn paryAyakA svarUp kahA jAtA hai :

pari samantAt bhedameti gachchhatIti paryAya . arthAt jo sarva orase bhedako prApta kare so paryAy hai .

usamen, svabhAvaparyAy chhah dravyonko sAdhAraN hai, arthaparyAy hai, vANI aur manake agochar hai, ati sUkShma hai, AgamapramANase svIkArakaraneyogya tathA chhah hAnivRuddhike bhedon sahit hai arthAt anantabhAg vRuddhi, asankhyAtabhAg vRuddhi, sankhyAtabhAg vRuddhi, sankhyAtaguN 1-dekhanA = sAmAnyarUpase avalokan karanA; sAmAnya pratibhAs honA .


Page 36 of 388
PDF/HTML Page 63 of 415
single page version

bhAgavRuddhi sankhyAtabhAgavRuddhi sankhyAtaguNavRuddhi asankhyAtaguNavRuddhi anantaguNavRuddhi, tathA hAnishcha nIyate . ashuddhaparyAyo naranArakAdivyanjanaparyAy iti .

(mAlinI)
ath sati parabhAve shuddhamAtmAnamekan
sahajaguNamaNInAmAkaran pUrNabodham
.
bhajati nishitabuddhirya pumAn shuddhadraShTi
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..24..
(mAlinI)
iti paraguNaparyAyeShu satsUttamAnAn
hRudayasarasijAte rAjate kAraNAtmA
.
sapadi samayasAran tan paran brahmarUpan
bhaj bhajasi nijotthan bhavyashArdUl sa tvam
..25..
(pRithvI)
kvachillasati sadguNai kvachidashuddharUpairguNai
kvachitsahajaparyayai kvachidashuddhaparyAyakai
.

vRuddhi, asankhyAtaguN vRuddhi aur anantaguN vRuddhi sahit hotI hai aur isIprakAr (vRuddhikI bhAnti) hAni bhI lagAI jAtI hai .

ashuddhaparyAy nar - nArakAdi vyanjanaparyAy hai .
[ab, 14vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate

hain :]

[shloekArtha :] parabhAv hone par bhI, sahajaguNamaNikI khAnarUp tathA pUrNagnAnavAle shuddha AtmAko ekako jo tIkShNabuddhivAlA shuddhadRuShTi puruSh bhajatA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA) vallabh banatA hai .24.

[shloekArtha :] isaprakAr par guNaparyAyen hone par bhI, uttam puruShonke hRuday- kamalamen kAraNAtmA virAjamAn hai . apanese utpanna aise us paramabrahmarUp samayasArako ki jise tU bhaj rahA hai use, he bhavyashArdUl (bhavyottam), tU shIghra bhaj; tU vah hai .25.

[shloekArtha :] jIvatattva kvachit sadguNon sahit ×vilasatA haidikhAI detA hai, × vilasanA = dikhAI denA; dikhanA; jhalakanA; AvirbhUt honA; pragaT honA .


Page 37 of 388
PDF/HTML Page 64 of 415
single page version

sanAthamapi jIvatattvamanAthan samastairidan
namAmi paribhAvayAmi sakalArthasiddhayai sadA
..26..
NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vihAvamidi bhaNidA .
kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhaNidA ..15..
naranArakatiryaksurA paryAyAste vibhAvA iti bhaNitA .
karmopAdhivivarjitaparyAyAste svabhAvA iti bhaNitA ..15..
svabhAvavibhAvaparyAyasankShepokti riyam .
tatra svabhAvavibhAvaparyAyANAn madhye svabhAvaparyAyastAvad dviprakAreNochyate . kAraN-

shuddhaparyAya kAryashuddhaparyAyashcheti . ih hi sahajashuddhanishchayen anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAv- shuddhasahajagnAnasahajadarshanasahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakashuddhAntastattvasvarUpasva- kvachit ashuddharUp guNon sahit vilasatA hai, kvachit sahaj paryAyon sahit vilasatA hai aur kvachit ashuddha paryAyon sahit vilasatA hai . in sabase sahit hone par bhI jo in sabase rahit hai aise is jIvatattvako main sakal arthakI siddhike liye sadA namatA hUn, bhAtA hUn .26.

gAthA : 15 anvayArtha :[naranArakatiryaksurA paryAyA ] manuShya, nArak, tiryanycha aur devarUp paryAyen [te ] ve [vibhAvA ] vibhAvaparyAyen [iti bhaNitA ] kahI gaI hain; [karmopAdhivivarjitaparyAyA ] karmopAdhi rahit paryAyen [te ] ve [svabhAvA ] svabhAvaparyAyen [iti bhaNitA ] kahI gaI hain .

TIkA :yah, svabhAvaparyAyon tathA vibhAvaparyAyonkA sankShepakathan hai .

vahAn, svabhAvaparyAyon aur vibhAvaparyAyonke bIch pratham svabhAvaparyAy do prakArase kahI jAtI hai : kAraNashuddhaparyAy aur kAryashuddhaparyAy .

yahAn sahaj shuddha nishchayase, anAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAle aur shuddha aise sahajagnAn - sahajadarshan - sahajachAritra - sahajaparamavItarAgasukhAtmak shuddha-antatattvasvarUp

tiryanycha, nAraki, dev, nar paryAy hain vaibhAvikI .
paryAy karmopAdhivarjit hain kahI svAbhAvikI ..15..

Page 38 of 388
PDF/HTML Page 65 of 415
single page version

bhAvAnantachatuShTayasvarUpeN sahAnchitapanchamabhAvapariNatirev kAraNashuddhaparyAy ityartha . sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN kevalagnAnakevaladarshanakevalasukhakeval- shakti yukta phalarUpAnantachatuShTayen sArdhan paramotkRuShTakShAyikabhAvasya shuddhapariNatirev kAryashuddha- paryAyashcha . athavA pUrvasUtropAttasUkShmaRujusUtranayAbhiprAyeN ShaDdravyasAdhAraNA sUkShmAste hi arthaparyAyA shuddhA iti boddhavyA . ukta : samAsata shuddhaparyAyavikalpa .

idAnIn vyanjanaparyAy uchyate . vyajyate prakaTIkriyate aneneti vyanyjanaparyAya . kuta ? lochanagocharatvAt paTAdivat . athavA sAdisanidhanamUrtavijAtIyavibhAvasvabhAvatvAt, drashyamAnavinAshasvarUpatvAt .

vyanjanaparyAyashchaparyAyinamAtmAnamantareN paryAyasvabhAvAt shubhAshubhamishrapariNAmenAtmA jo svabhAv-anantachatuShTayakA svarUp usake sAthakI jo pUjit panchamabhAvapariNati (usake sAth tanmayarUpase rahanevAlI jo pUjya aisI pAriNAmikabhAvakI pariNati) vahI kAraNashuddhaparyAy hai, aisA artha hai .

sAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAle shuddhasadbhUtavyavahArase, kevalagnAn kevaladarshan - kevalasukh - kevalashaktiyukta phalarUp anantachatuShTayake sAthakI (ananta- chatuShTayake sAth tanmayarUpase rahanevAlI) jo paramotkRuShTa kShAyikabhAvakI shuddhapariNati vahI

kAryashuddhaparyAy hai . athavA, pUrva sUtramen kahe hue sUkShma RujusUtranayake abhiprAyase, chhah

dravyonko sAdhAraN aur sUkShma aisI ve arthaparyAyen shuddha jAnanA (arthAt ve arthaparyAyen hI shuddhaparyAyen hain .) .

(isaprakAr) shuddhaparyAyake bhed sankShepamen kahe .
ab vyanjanaparyAy kahI jAtI hai : jisase vyakta hopragaT ho vah vyanjanaparyAy

hai . kis kAraN ? paTAdikI (vastrAdikI) bhAnti chakShugochar honese (pragaT hotI hai ); athavA, sAdi - sAnt mUrta vijAtIyavibhAvasvabhAvavAlI honese, dikhakar naShTa honeke svarUpavAlI honese (pragaT hotI hai ) .

paryAyI AtmAke gnAn binA AtmA paryAyasvabhAvavAlA hotA hai; isaliye

sahajagnAnAdi svabhAv - anantachatuShTayayukta kAraNashuddhaparyAyamense kevalagnAnAdi anantachatuShTayayukta kAryashuddhaparyAy
pragaT hotI hai . pUjanIy paramapAriNAmikabhAvapariNati vah kAraNashuddhaparyAy hai aur shuddha
kShAyikabhAvapariNati vah kAryashuddhaparyAy hai .

Page 39 of 388
PDF/HTML Page 66 of 415
single page version

vyavahAreN naro jAta, tasya narAkAro naraparyAya; kevalenAshubhakarmaNA vyavahAreNAtmA nArako jAta, tasya nArakAkAro nArakaparyAya; kinychichchhubhamishramAyApariNAmen tiryakkAyajo vyavahAreNAtmA, tasyAkArastiryakparyAya; kevalen shubhakarmaNA vyavahAreNAtmA deva, tasyAkAro devaparyAyashcheti .

asya paryAyasya prapanycho hyAgamAntare draShTavya iti .
(mAlinI)
api cha bahuvibhAve satyayan shuddhadraShTi
sahajaparamatattvAbhyAsaniShNAtabuddhi .
sapadi samayasArAnnAnyadastIti mattvA
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa
..27..
mANussA duviyappA kammamahIbhogabhUmisanjAdA .
sattavihA NeraiyA NAdavvA puDhavibhedeN ..16..
shubhAshubharUp mishra pariNAmase AtmA vyavahArase manuShya hotA hai, usakA manuShyAkAr vah
manuShyaparyAy hai; keval ashubh karmase vyavahArase AtmA nArak hotA hai, usakA nArak
AkAr vah nArakaparyAy hai; kinchitshubhamishrit mAyApariNAmase AtmA vyavahArase
tiryanchakAyamen janmatA hai, usakA AkAr vah tirchanyaparyAy hai; aur keval shubh karmase
vyavahArase AtmA dev hotA hai, usakA AkAr vah devaparyAy hai
.yah vyanjanaparyAy hai .
is paryAyakA vistAr anya Agamamen dekh lenA chAhiye .

[ab, 15vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]

[shloekArtha :] bahu vibhAv hone par bhI, sahaj param tattvake abhyAsamen jisakI buddhi pravIN hai aisA yah shuddhadRuShTivAlA puruSh, ‘samayasArase anya kuchh nahIn hai’ aisA mAnakar, shIghra paramashrIrUpI sundarIkA vallabh hotA hai .27.

hain karmabhUmij, bhogabhUmijmanujakI do jAtiyAn .
aru sapta pRithvIbhedase hain sapta nArak rAshiyAn ..16..

Page 40 of 388
PDF/HTML Page 67 of 415
single page version

chaudahabhedA bhaNidA terichchhA suragaNA chaubbhedA .
edesin vitthAran loyavibhAgesu NAdavvan ..17..
mAnuShA dvivikalpA karmamahIbhogabhUmisanjAtA .
saptavidhA nArakA gnAtavyA pRithvIbheden ..16..
chaturdashabhedA bhaNitAstiryanycha suragaNAshchaturbhedA .
eteShAn vistAro lokavibhAgeShu gnAtavya ..17..
chaturgatisvarUpanirUpaNAkhyAnametat .
manorapatyAni manuShyA . te dvividhA, karmabhUmijA bhogabhUmijAshcheti . tatra

karmabhUmijAshcha dvividhA, AryA mlechchhAshcheti . AryA puNyakShetravartina . mlechchhA pApakShetravartina . bhogabhUmijAshchAryanAmadheyadharA jaghanyamadhyamottamakShetravartina ekadvitri-

gAthA : 16-17 anvayArtha :[mAnuShA dvivikalpA] manuShyonke do bhed hain : [karmamahIbhogabhUmisanjAtA ] karmabhUmimen janme hue aur bhogabhUmimen janme hue; [pRithvIbheden ] pRithvIke bhedase [nArakA ] nArak [saptavidhA gnAtavyA ] sAt prakArake jAnanA; [tiryannycha ] tiryanchonke [chaturdashabhedA ] chaudahabhed [bhaNitA ] kahe hain; [suragaNA ] devasamUhonke [chaturbhedA ] chAr bhed hain . [eteShAn vistAra ] inakA vistAr [lokavibhAgeShu gnAtavya ] lokavibhAgamense jAn lenA .

TIkA* :yah, chAr gatike svarUpanirUpaNarUp kathan hai .

manukI santAn vah manuShya hain . ve do prakArake hain : karmabhUmij aur bhogabhUmij . unamen karmabhUmij manuShya bhI do prakArake hain : Arya aur mlechchha . puNyakShetramen rahanevAle ve Arya hain aur pApakShetramen rahanevAle ve mlechchha hain . bhogabhUmij

bhogabhUmike antamen aur karmabhUmike Adimen honevAle kulakar manuShyonko AjIvikAke sAdhan sikhAkar
lAlit
pAlit karate hain isaliye ve manuShyonke pitA samAn hain . kulakarako manu kahA jAtA hai .
tiryanycha chaudah bhedavAle, dev chAr prakArake .
in sarvakA vistAr hai, gnAtavya lokavibhAgase ..17..

Page 41 of 388
PDF/HTML Page 68 of 415
single page version

palyopamAyuSha . ratnasharkarAvAlukApankadhUmatamomahAtamaprabhAbhidhAnasaptapRithvInAn bhedAnnArakajIvA saptadhA bhavanti . prathamanarakasya nArakA hyekasAgaropamAyuSha . dvitIyanarakasya nArakA trisAgaropamAyuSha . tRutIyasya sapta . chaturthasya dash . panchamasya saptadash . ShaShThasya dvAvinshati . saptamasya trayastrinshat . ath vistarabhayAt sankShepeNochyate . tiryanycha sUkShmaikendriyaparyAptakA- paryAptakabAdaraikendriyaparyAptakAparyAptakadvIndriyaparyAptakAparyAptakatrIndriyaparyAptakAparyAptak- chaturindriyaparyAptakAparyAptakAsangnipanchendriyaparyAptakAparyAptakasangnipanchendriyaparyAptakAparyAptakabhedA- chchaturdashabhedA bhavanti . bhAvanavyantarajyotikalpavAsikabhedAddevAshchaturNikAyA . eteShAn chaturgati- jIvabhedAnAn bhedo lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame draShTavya . ihAtmasvarUpaprarUpaNAntarAyaheturiti manuShya Arya nAmako dhAraN karate hain; jaghanya, madhyam athavA uttam kShetramen rahanevAle hain aur ek palyopam, do palyopam athavA tIn palyopamakI AyuvAle hain .

ratnaprabhA, sharkarAprabhA, bAlukAprabhA, pankaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA aur mahAtamaprabhA nAmakI sAt pRithvIke bhedonke kAraN nArak jIv sAt prakArake hain . pahale narakake nArakI ek sAgaropamakI AyuvAle hain, dUsare narakake nArakI tIn sAgaropamakI AyuvAle hain . tIsare narakake nArakI sAt sAgaropamakI AyuvAle hain, chauthe narakake nArakI das sAgaropam, pAnchaven narakake satrah sAgaropam, chhaThaven narakake bAIs sAgaropam aur sAtaven narakake nArakI tetIs sAgaropamakI AyuvAle hain .

ab vistArake bhayake kAraN sankShepase kahA jAtA hai :
tiryanchonke chaudah bhed hain : (1-2) sUkShma ekendriy paryApta aur aparyApta,

(3-4) bAdar ekendriy paryApta aur aparyApta, (5-6) dvIndriy paryApta aur aparyApta, (7-8) trIndriy paryApta aur aparyApta, (9-10) chaturindriy paryApta aur aparyApta, (11-12) asangnI panchendriy paryApta aur aparyApta, (13-14) sangnI panchendriy paryApta aur aparyApta .

devonke chAr nikAy (samUh) hain : (1) bhavanavAsI, (2) vyantar, (3) jyotiShka aur (4) kalpavAsI .

in chAr gatike jIvonke bhedonke bhed lokavibhAg nAmak paramAgamamen dekh len . yahAn (is paramAgamamen) AtmasvarUpake nirUpaNamen antarAyakA hetu hogA isaliye sUtrakartA pUrvAchAryamahArAjane (ve visheSh bhed) nahIn kahe hain .


Page 42 of 388
PDF/HTML Page 69 of 415
single page version

pUrvasUribhi sUtrakRudbhiranukta iti .

(mandAkrAntA)
svarge vAsminmanujabhuvane khecharendrasya daivA-
jjyotirloke phaNapatipure nArakANAn nivAse
.
anyasmin vA jinapatibhavane karmaNAn nostu sUti
bhUyo bhUyo bhavatu bhavata pAdapangkejabhakti :
..28..
(shArdUlavikrIDit)
nAnAnUnanarAdhinAthavibhavAnAkarNya chAlokya cha
tvan klishnAsi mudhAtra kin jaDamate puNyArjitAste nanu
.
tachchhakti rjinanAthapAdakamaladvandvArchanAyAmiyan
bhakti ste yadi vidyate bahuvidhA bhogA syurete tvayi
..29..
kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahArA .
kammajabhAveNAdA kattA bhottA du Nichchhayado ..18..

[ab in do gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain :]

[shloekArtha :] (he jinendra !) daivayogase main svargamen hoUn , is manuShyalokamen hoUn, vidyAdharake sthAnamen hoUn , jyotiShka devonke lokamen hoUn , nAgendrake nagaramen hoUn , nArakonke nivAsamen hoUn , jinapatike bhavanamen hoUn yA anya chAhe jis sthAn par hoUn, (parantu) mujhe karmakA udbhav na ho, puna puna Apake pAdapankajakI bhakti ho .28.

[shloekArtha :] narAdhipatiyonke anekavidh mahA vaibhavonko sunakar tathA dekhakar, he jaDamati, tU yahAn vyartha hI klesh kyon prApta karatA hai ! ve vaibhav sachamuch puNyase prApta hote hain . vah (puNyopArjanakI) shakti jinanAthake pAdapadmayugalakI pUjAmen hai; yadi tujhe un jinapAdapadmonkI bhakti ho, to ve bahuvidh bhog tujhe (apane Ap) honge .29.

hai jIv kartAbhogatA jaDakarmakA vyavahArase .
hai karmajanya vibhAvakA kartA niyat nay dvArase ..18..

Page 43 of 388
PDF/HTML Page 70 of 415
single page version

kartA bhoktA AtmA pudgalakarmaNo bhavati vyavahArAt .
karmajabhAvenAtmA kartA bhoktA tu nishchayata ..18..
kartRutvabhoktRutvaprakArakathanamidam .
AsannagatAnupacharitAsadbhUtavyavahAranayAd dravyakarmaNAn kartA tatphalarUpANAn sukhadukhAnAn

bhoktA cha, AtmA hi ashuddhanishchayanayen sakalamoharAgadveShAdibhAvakarmaNAn kartA bhoktA cha, anupacharitAsadbhUtavyavahAreN nokarmaNAn kartA, upacharitAsadbhUtavyavahAreN ghaTapaTashakaTAdInAn kartA . ityashuddhajIvasvarUpamukta m .

(mAlinI)
api cha sakalarAgadveShamohAtmako ya
paramagurupadAbjadvandvasevAprasAdAt
.

gAthA : 18 anvayArtha :[AtmA ] AtmA [pudgalakarmaNa ] pudgal- karmakA [kartA bhoktA ] kartA - bhoktA [vyavahArAt ] vyavahArase [bhavati ] hai [tu ] aur [AtmA ] AtmA [karmajabhAven ] karmajanit bhAvakA [kartA bhoktA ] kartA - bhoktA [nishchayata ] (ashuddha) nishchayase hai .

TIkA :yah, kartRutva - bhoktRutvake prakArakA kathan hai .

AtmA nikaTavartI anupacharit asadbhUt vyavahAranayase dravyakarmakA kartA aur usake phalarUp sukhadukhakA bhoktA hai, ashuddha nishchayanayase samasta moharAgadveShAdi bhAvakarmakA kartA aur bhoktA hai, anupacharit asadbhUt vyavahArase (dehAdi) nokarmakA kartA hai, upacharit asadbhUt vyavahArase ghaT - paT - shakaTAdikA (ghaDA, vastra, bailagADI ityAdikA) kartA hai . isaprakAr ashuddha jIvakA svarUp kahA .

[ab 18 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chhah shlok kahate hain :]

[shloekArtha :] sakal moharAgadveShavAlA jo koI puruSh param guruke charaNakamalayugalakI sevAke prasAdase nirvikalpa sahaj samayasArako jAnatA hai, vah puruSh


Page 44 of 388
PDF/HTML Page 71 of 415
single page version

sahajasamayasAran nirvikalpan hi buddhvA
sa bhavati paramashrIkAminIkAntakAnta
..30..
(anuShTubh)
bhAvakarmanirodhen dravyakarmanirodhanam .
dravyakarmanirodhen sansArasya nirodhanam ..31..
(vasantatilakA)
sangnAnabhAvaparimukta vimugdhajIva
kurvan shubhAshubhamanekavidhan sa karma
.
nirmukti mArgamaNumapyabhivAnychhitun no
jAnAti tasya sharaNan na samasti loke
..32..
(vasantatilakA)
ya karmasharmanikaran parihRutya sarvan
niShkarmasharmanikarAmRutavAripUre
.
majjantamatyadhikachinmayamekarUpan
svan bhAvamadvayamamun samupaiti bhavya
..33..

paramashrIrUpI sundarIkA priy kAnta hotA hai .30.

[shloekArtha :] bhAvakarmake nirodhase dravyakarmakA nirodh hotA hai; dravyakarmake nirodhase sansArakA nirodh hotA hai .31.

[shloekArtha :] jo jIv samyaggnAnabhAvarahit vimugdha (mohI, bhrAnta) hai, vah jIv shubhAshubh anekavidh karmako karatA huA mokShamArgako leshamAtra bhI vAnchhanA nahIn jAnatA; use lokamen (koI) sharaN nahIn hai .32.

[shloekArtha :] jo samasta karmajanit sukhasamUhako pariharaN karatA hai, vah bhavya puruSh niShkarma sukhasamUharUpI amRutake sarovaramen magna hote hue aise is atishay- chaitanyamay, ekarUp, advitIy nij bhAvako prApta ka ratA hai .33.


Page 45 of 388
PDF/HTML Page 72 of 415
single page version

(mAlinI)
asati sati vibhAve tasya chintAsti no na
satatamanubhavAma shuddhamAtmAnamekam
.
hRudayakamalasansthan sarvakarmapramuktan
na khalu na khalu mukti rnAnyathAstyasti tasmAt
..34..
(mAlinI)
bhavini bhavaguNA syu siddhajIvepi nityan
nijaparamaguNA syu siddhisiddhA samastA
.
vyavaharaNanayoyan nishchayAnnaiv siddhi-
rna cha bhavati bhavo vA nirNayoyan budhAnAm
..35..
davvatthieN jIvA vadirittA puvvabhaNidapajjAyA .
pajjayaNaeN jIvA sanjuttA honti duvihehin ..19..
dravyArthiken jIvA vyatiriktA pUrvabhaNitaparyAyAt .
paryAyanayen jIvA sanyuktA bhavanti dvAbhyAm ..19..

[shloekArtha :] (hamAre AtmasvabhAvamen) vibhAv asat honese usakI hamen chintA nahIn hai; ham to hRudayakamalamen sthit, sarva karmase vimukta, shuddha AtmAkA ekakA satat anubhavan karate hain, kyonki anya kisI prakArase mukti nahIn hai, nahIn hai, nahIn hi hai .34.

[shloekArtha :] sansArImen sAnsArik guN hote hain aur siddha jIvamen sadA samasta siddhisiddha (mokShase siddha arthAt paripUrNa hue) nij paramaguN hote hainisaprakAr vyavahAranay hai . nishchayase to siddha bhI nahIn hai aur sansAr bhI nahIn hai . yah budh puruShonkA nirNay hai .35.

gAthA : 19 anvayArtha :[dravyArthiken] dravyArthik nayase [jIvA] jIv
hai ukta paryayashUnya AtmA dravyadraShTise sadA .
hai ukta paryAyon sahit paryAyanayase vah kahA ..19..

Page 46 of 388
PDF/HTML Page 73 of 415
single page version

ih hi nayadvayasya saphalatvamukta m .
dvau hi nayau bhagavadarhatparameshvareN proktau, dravyArthika paryAyArthikashcheti . dravyamevArtha

prayojanamasyeti dravyArthika . paryAy evArtha prayojanamasyeti paryAyArthika . na khalu ekanayA- yattopadesho grAhya, kintu tadubhayanayAyattopadesha . sattAgrAhakashuddhadravyArthikanayabalen pUrvokta - vyanyjanaparyAyebhya sakAshAnmuktAmukta samastajIvarAshaya sarvathA vyatiriktA ev . kuta ? ‘‘savve suddhA hu suddhaNayA’’ iti vachanAt . vibhAvavyanjanaparyAyArthikanayabalen te sarve jIvAssanyuktA bhavanti . kinch siddhAnAmarthaparyAyai sah pariNati, na punarvyanjanaparyAyai sah pariNatiriti . kuta ? sadA niranjanatvAt . siddhAnAn sadA niranjanatve sati tarhi dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAm [pUrvabhaNitaparyAyAt ] pUrvakathit paryAyase [vyatiriktA] vyatirikta hai; [paryAyanayen] paryAyanayase [jIvA ] jIv [sanyuktA bhavanti ] us paryAyase sanyukta hain . [dvAbhyAm ] isaprakAr jIv donon nayonse sanyukta hain .

TIkA :yahAn donon nayonkA saphalapanA kahA hai .

bhagavAn arhat parameshvarane do nay kahe hain : dravyArthik aur paryAyArthik . dravya hI jisakA artha arthAt prayojan hai vah dravyArthik hai aur paryAy hI jisakA artha arthAt prayojan hai vah paryAyArthik hai . ek nayakA avalamban lenevAlA upadesh grahaN karaneyogya nahIn hai kintu un donon nayonkA avalamban lenevAlA upadesh grahaN karaneyogya hai . sattAgrAhak (dravyakI sattAko hI grahaN karanevAle) shuddha dravyArthik nayake balase pUrvokta vyanjanaparyAyonse mukta tathA amukta (siddha tathA sansArI) samasta jIvarAshi sarvathA vyatirikta hI hai . kyon ? ‘‘savve suddhA hu suddhaNayA (shuddhanayase sarva jIv vAstavamen shuddha hain )’’ aisA (shAstrakA) vachan honese . vibhAvavyanjanaparyAyArthik nayake balase ve sarva jIv (pUrvokta vyanjanaparyAyonse) sanyukta hain . visheSh itanA kisiddha jIvonke arthaparyAyon sahit pariNati hai, parantu vyanjanaparyAyon sahit pariNati nahIn hai . kyon ? siddha jIv sadA niranjan honese . (prashna :) yadi siddha jIv sadA niranjan hain to sarva jIv dravyArthik tathA paryAyArthik donon nayonse sanyukta hain (arthAt sarva jIvonko donon nay lAgU hote hain ) aisA sUtrArtha (gAthAkA artha) vyartha siddha hotA hai . (uttar :vyartha siddha nahIn hotA kyonki) nigam arthAt

vyatirikta = bhinna; rahit; shUnya .

Page 47 of 388
PDF/HTML Page 74 of 415
single page version

dvAbhyAm sanyuktA sarve jIvA iti sUtrArtho vyartha . nigamo vikalpa, tatra bhavo naigama . sa cha naigamanayastAvat trividha, bhUtanaigama vartamAnanaigama bhAvinaigamashcheti . atra bhUtanaigamanayApekShayA bhagavatAn siddhAnAmapi vyanjanaparyAyatvamashuddhatvan cha sambhavati . pUrvakAle te bhagavanta sansAriN iti vyavahArAt . kin bahunA, sarve jIvA nayadvayabalen shuddhAshuddhA ityartha .

tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(mAlinI)
‘‘ubhayanayavirodhadhvansini syAtpadAnke
jinavachasi ramante ye svayam vAntamohA
.
sapadi samayasAran te paran jyotiruchchai-
ranavamanayapakShAkShuNNamIkShanta ev
.’’

tathA hi vikalpa; usamen ho vah naigam . vah naigamanay tIn prakArakA hai; bhUt naigam, vartamAn naigam aur bhAvI naigam . yahAn bhUt naigamanayakI apekShAse bhagavanta siddhonko bhI vyanjanaparyAyavAnapanA aur ashuddhapanA sambhavit hotA hai, kyonki pUrvakAlamen ve bhagavanta sansArI the aisA vyavahAr hai . bahu kathanase kyA ? sarva jIv do nayonke balase shuddha tathA ashuddha hain aisA artha hai .

isIprakAr (AchAryadev) shrImadamRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen chauthe shlok dvArA) kahA hai ki :

‘‘[shloekArtha :] donon nayonke virodhako naShTa karanevAle, syAtpadase aDikat jinavachanamen jo puruSh ramate hain, ve svayamev mohakA vaman karake, anUtan (anAdi) aur kunayake pakShase khaNDit na honevAlI aisI uttam paramajyotikosamayasArakoshIghra dekhate hI hain .’’

aur (is jIv adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr

jo bhUtakAlakI paryAyako vartamAnavat sankalpit kare (athavA kahe), bhaviShyakAlakI paryAyako
vartamAnavat sankalpit kare (athavA kahe), athavA kinchit niShpannatAyukta aur kinchit aniShpannatAyukta
vartamAn paryAyako sarvaniShpannavat sankalpit kare (athavA kahe), us gnAnako (athavA vachanako) naigamanay
kahate hain .

Page 48 of 388
PDF/HTML Page 75 of 415
single page version

(mAlinI)
ath nayayugayuktin langhayanto na santa
paramajinapadAbjadvandvamattadvirephA
.
sapadi samayasAran te dhruvan prApnuvanti
kShitiShu paramatokte : kin phalan sajjanAnAm
..36..

iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridev - virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau jIvAdhikAra prathamashrutaskandha .. munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :)

[shloekArtha :] jo do nayonke sambandhakA ullanghan na karate hue paramajinake pAdapankajayugalamen matta hue bhramar samAn hain aise jo satpuruSh ve shIghra samayasArako avashya prApta karate hain . pRithvIpar par matake kathanase sajjanonko kyA phal hai (arthAt jagatake jainetar darshanonke mithyA kathanonse sajjanonko kyA lAbh hai )? 36 .

isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra jinako parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmak TIkAmen) jIv adhikAr nAmakA pratham shrutaskandha samApta huA .


Page 49 of 388
PDF/HTML Page 76 of 415
single page version

2
ajIv adhikAr
athedAnImajIvAdhikAr uchyate .
aNukhandhaviyappeN du poggaladavvan havei duviyappan .
khandhA hu chhappayArA paramANU chev duviyappo ..20..
aNuskandhavikalpen tu pudgaladravyan bhavati dvivikalpam .
skandhA khalu ShaTprakArA paramANushchaiv dvivikalpa ..20..
pudgaladravyavikalpopanyAsoyam .
pudgaladravyan tAvad vikalpadvayasanAtham, svabhAvapudgalo vibhAvapudgalashcheti . tatra
ab ajIv adhikAr kahA jAtA hai .

gAthA : 20 anvayArtha :[aNuskandhavikalpen tu ] paramANu aur skandha aise do bhedase [pudgaladravyan ] pudgaladravya [dvivikalpam bhavati ] do bhedavAlA hai; [skandhA ] skandha [khalu ] vAstavamen [ShaTprakArA ] chhah prakArake hain [paramANu cha ev dvivikalpa ] aur paramANuke do bhed hain .

TIkA :yah, pudgaladravyake bhedonkA kathan hai .
pratham to pudgaladravyake do bhed hain : svabhAvapudgal aur vibhAvapudgal . unamen,
paramANu evan skandha hain do bhed pudgaladravyake .
hai skandha chhai vidhi aur dvividh vikalpa hai paramANuke ..20.

Page 50 of 388
PDF/HTML Page 77 of 415
single page version

svabhAvapudgala paramANu, vibhAvapudgala skandha . kAryaparamANu kAraNaparamANuriti svabhAv- pudgalo dvidhA bhavati . skandhA ShaTprakArA syu, pRithvIjalachchhAyAchaturakShaviShay- karmaprAyogyAprAyogyabhedA . teShAn bhedo vakShyamANasUtreShUchyate vistareNeti .

(anuShTubh)
galanAdaNurityukta : pUraNAtskandhanAmabhAk .
vinAnen padArthen lokayAtrA na vartate ..37..
aithUlathUl thUlan thUlasuhuman cha suhumathUlan cha .
suhuman aisuhuman idi dharAdiyan hodi chhabbheyan ..21..
bhUpavvadamAdIyA bhaNidA aithUlathUlamidi khandhA .
thUlA idi viNNeyA sappIjalatellamAdIyA ..22..

paramANu vah svabhAvapudgal hai aur skandha vah vibhAvapudgal hai . svabhAvapudgal kAryaparamANu aur kAraNaparamANu aise do prakArase hai . skandhonke chhah prakAr hain : (1) pRithvI, (2) jal, (3) chhAyA, (4) (chakShuke atirikta) chAr indriyonke viShayabhUt skandha, (5) karmayogya skandha aur (6) karmake ayogya skandhaaise chhah bhed hain . skandhonke bhed ab kahe jAnevAle sUtrommen (agalI chAr gAthAommen) vistArase kahe jAyenge .

[ab, 20vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :]

[shloekArtha :] (pudgalapadArtha) galan dvArA (arthAt bhinna ho jAnese) ‘paramANu’ kahalAtA hai aur pUraN dvArA (arthAt sanyukta honese) ‘skandha’ nAmako prApta hotA hai . is padArthake binA lokayAtrA nahIn ho sakatI .37.

atithUlathUl, thUl, thUlasUkSham, sUkShmathUl aru sUkShma ye .
atisUkShmayehi dharAdi pudgagalaskandhake chha vikalpa hain ..21..
bhUparvatAdik skandha atithUlathUl jinavarane kahA .
ghRut-tail-jal ityAdi inako sthUl pudgal jAnanA ..22..

Page 51 of 388
PDF/HTML Page 78 of 415
single page version

chhAyAtavamAdIyA thUledarakhandhamidi viyANAhi .
suhumathUledi bhaNiyA khandhA chaurakkhavisayA ya ..23..
suhumA havanti khandhA pAoggA kammavaggaNassa puNo .
tavvivarIyA khandhA aisuhumA idi parUventi ..24..
atisthUlasthUlA sthUlA sthUlasUkShmAshcha sUkShmasthUlAshcha .
sUkShmA atisUkShmA iti dharAdayo bhavanti ShaDbhedA ..21..
bhUparvatAdyA bhaNitA atisthUlasthUlA iti skandhA .
sthUlA iti vigneyA sarpirjalatailAdyA ..22..
chhAyAtapAdyA sthUletaraskandhA iti vijAnIhi .
sUkShmasthUlA iti bhaNitA skandhAshchaturakShaviShayAshcha ..23..

gAthA : 21-22-23-24 anvayArtha :[atisthUlasthUlA ] atisthUlasthUl, [sthUlA ] sthUl, [sthUlasUkShmA cha ] sthUlasUkShma, [sUkShmasthUlA cha ] sUkShmasthUl, [sUkShmA ] sUkShma aur [atisUkShmA ] atisUkShma [iti ] aise [dharAdaya ShaDbhedA bhavanti ] pRithvI Adi skandhonke chhah bhed hain .

[bhUparvatAdyA ] bhUmi, parvat Adi [atisthUlasthUlA iti skandhA ] atisthUlasthUl skandha [bhaNitA ] kahe gaye hain; [sappirjalatailAdyA ] ghI, jal, tel Adi [sthUlA iti vigneyA ] sthUl skandha jAnanA .

[chhAyAtapAdyA ] chhAyA, Atap (dhUp) Adi [sthUletaraskandhA iti ] sthUlasUkShma skandha [vijAnIhi ] jAn [cha ] aur [chaturakShaviShayA skandhA ] chAr indriyonke viShayabhUt skandhonko [sUkShmasthUlA iti ] sUkShmasthUl [bhaNitA ] kahA gayA hai .

AtAp, chhAyA sthUlasUkShma skandha nishchay kIjiye .
aru skandha sUkShmasthUl chAron akShase gahi lIjiye ..23..
kArmANavargaN yogya panycham skandha sUkShma skandha hai .
viparIt jo is yogya nahin atisUkShma pudgal skandha hai ..24..

Page 52 of 388
PDF/HTML Page 79 of 415
single page version

sUkShmA bhavanti skandhA prAyogyA karmavargaNasya puna .
tadviparItA skandhA atisUkShmA iti prarUpayanti ..24..
vibhAvapudgalasvarUpAkhyAnametat .
atisthUlasthUlA hi te khalu pudgalA sumerukumbhinIprabhRutaya . ghRutatailatakrakShIr-

jalaprabhRutisamastadravyANi hi sthUlapudgalAshcha . chhAyAtapatamaprabhRutaya sthUlasUkShmapudgalA . sparshanarasanaghrANashrotrendriyANAn viShayA sUkShmasthUlapudgalA shabdasparsharasagandhA . shubhAshubh- pariNAmadvAreNAgachchhatAn shubhAshubhakarmaNAn yogyA sUkShmapudgalA . eteShAn viparItA sUkShma- sUkShmapudgalA karmaNAmaprAyogyA ityartha . ayan vibhAvapudgalakrama .

[puna ] aur [karmavargaNasya prAyogyA ] karmavargaNAke yogya [skandhA ] skandha [sUkShmA bhavanti ] sUkShma hain; [tadviparItA ] unase viparIt (arthAt karmavargaNAke ayogya) [skandhA ] skandha [atisUkShmA iti ] atisUkShma [prarUpayanti ] kahe jAte hain .

TIkA :yah, vibhAvapudgalake svarUpakA kathan hai .

sumeru, pRithvI Adi (ghan padArtha) vAstavamen atisthUlasthUl pudgal hain . ghI, tel, maTThA, dUdh, jal Adi samasta (pravAhI) padArtha sthUl pudgal hain . chhAyA, Atap, andhakArAdi sthUlasUkShma pudgal hain . sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy tathA shrotrendriyake viShaysparsha, ras, gandha aur shabdasUkShmasthUl pudgal hain . shubhAshubh pariNAm dvArA AnevAle aise shubhAshubh karmonke yogya (skandha) ve sUkShma pudgal hain . unase viparIt arthAt karmonke ayogya (skandha) ve sUkShmasUkShma pudgal hain .aisA (in gAthAonkA) artha hai . yah vibhAvapudgalakA kram hai .

[bhAvArtha:skandha chhah prakArake hain : (1) kAShThapAShANAdik jo skandha chhedan kiye jAne par svayamev juD nahIn sakate ve skandha atisthUlasthUl hain . (2) dUdh, jal Adi jo skandha chhedan kiye jAne par puna svayamev juD jAte hain ve skandha sthUl hain . (3) dhUp, chhAyA, chAndanI, andhakAr ityAdi jo skandha sthUl gnAt hone par bhI bhede nahIn jA sakate yA hastAdikase grahaN nahIn kiye jA sakate ve skandha sthUlasUkShma hain . (4) Ankhase na dikhanevAle aise jo chAr indriyonke viShayabhUt skandha sUkShma hone par bhI sthUl gnAt hote hain (sparshanendriyase sparsha kiye jA sakate hain, jIbhase AsvAdan kiye jA sakate hain, nAkase sUnghe jA sakate hain athavA kAnase sune jA sakate hain ) ve skandha sUkShmasthUl hain .


Page 53 of 388
PDF/HTML Page 80 of 415
single page version

tathA choktan panchAstikAyasamaye
‘‘puDhavI jalan cha chhAyA chaurindiyavisayakammapAoggA .
ka mmAtIdA evan chhabbheyA poggalA honti ..’’
uktan cha mArgaprakAshe
(anuShTubh)
‘‘sthUlasthUlAstata sthUlA sthUlasUkShmAstata pare .
sUkShmasthUlAstata sUkShmA sUkShmasUkShmAstata pare .’’
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(vasantatilakA)
‘‘asminnanAdini mahatyavivekanATaye
varNAdimAn naTati pudgal ev nAnya
.

(5) indriyagnAnake agochar aise jo karmavargaNArUp skandha ve skandha sUkShma hain . (6) karmavargaNAse nIcheke (karmavargaNAtIt) jo atyantasUkShma dvi-aNukaparyant skandha ve skandha sUkShmasUkShma hain . ]

isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI panchAstikAyasamayamen (gAthA dvArA) kahA hai ki :

‘‘[gAthArtha] pRithvI, jal, chhAyA, chAr indriyonke viShayabhUt, karmake yogya aur karmAtItisaprakAr pudgal (skandha) chhah prakArake hain .’’

aur mArgaprakAshamen (shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha :] sthUlasthUl, pashchAt sthUl, tatpashchAt sthUlasUkShma, pashchAt

sUkShmasthUl, pashchAt sUkShma aur tatpashchAt sUkShmasUkShma (isaprakAr skandha chhah prakArake hain ) .’’

isaprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 44ven shlok dvArA) kahA hai ki :

‘‘[shloekArtha :] is anAdikAlIn mahA avivekake nATakamen athavA nAchamen varNAdimAn pudgal hI nAchatA hai, anya koI nahIn; (abhed gnAnamen pudgal hI anek

dekho, shrI paramashrutaprabhAvakamaNDal dvArA prakAshit panchAstikAy, dvitIy sanskaraN, pRuShTha130 .