Page 54 of 388
PDF/HTML Page 81 of 415
single page version
chaitanyadhAtumayamUrtirayan cha jIva ..’’
bhavasi hi paramashrIkAminIkAmarUpa ..38..
pudgalavikAronse vilakShaN, shuddha chaitanyadhAtumay mUrti hai .’’
aur (in gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev vividh prakArake pudgalommen rati na karake chaitanyachamatkAramAtra AtmAmen rati karanA aisA shlok dvArA kahate hain ) : —
[shloekArtha : — ] isaprakAr vividh bhedomvAlA pudgal dikhAI dene par, he bhavyashArdUl ! (bhavyottam !) tU usamen ratibhAv na kar . chaitanyachamatkAramAtramen (arthAt chaitanyachamatkAramAtra AtmAmen) tU atul rati kar ki jisase tU paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hogA .38.
gAthA : 25 anvayArtha : — [puna ] phi ra [ya ] jo [dhAtuchatuShkasya ] (pRithvI, jal, tej aur vAyu — in) chAr dhAtuonkA [hetu ] hetu hai, [sa ] vah [kAraNam iti gneya ] kAraNaparamANu jAnanA; [skandhAnAm ] skandhonke [avasAna ] avasAnako ( – pRuthak
Page 55 of 388
PDF/HTML Page 82 of 415
single page version
paramANu snigdharUkShaguNAnAmAnantyAbhAvAt samaviShamabandhayorayogya ityartha . snigdharUkShaguNA- nAmanantatvasyopari dvAbhyAm chaturbhi samabandha tribhi panychabhirviShamabandha . ayamutkRuShTa- paramANu . galatAn pudgaladravyANAm antovasAnastasmin sthito ya sa kAryaparamANu . aNavashchaturbhedA kAryakAraNajaghanyotkRuShTabhedai . tasya paramANudravyasya svarUpasthitatvAt vibhAvAbhAvAt paramasvabhAv iti .
tathA choktan pravachanasAre — hue avibhAgI antim anshako) [kAryaparamANu ] kAryaparamANu [gnAtavya: ] jAnanA .
pRithvI, jal, tej aur vAyu yah chAr dhAtuen hain; unakA jo hetu hai vah kAraNaparamANu hai . vahI (paramANu), ek guN snigdhatA yA rUkShatA honese, sam yA viSham bandhake ayogya aisA jaghanya paramANu hai — aisA artha hai . ek guN snigdhatA yA rUkShatAke U par, do guNavAlekA aur chAr guNavAlekA ❃samabandha hotA hai tathA tIn guNavAlekA aur pAnch guNavAlekA ❃viShamabandha hotA hai, — yah utkRuShTa paramANu hai . galate arthAt pRuthak hote pudgaladravyonke antamen — avasAnamen (antim dashAmen) sthit vah kAryaparamANu hai (arthAt skandha khaNDit hote - hote jo chhoTese chhoTA avibhAg bhAg rahatA hai vah kAryaparamANu hai ) . (isaprakAr) aNuonke ( – paramANuonke) chAr bhed hain : kArya, kAraN, jaghanya aur utkRuShTa . vah paramANudravya svarUpamen sthit honese use vibhAvakA abhAv hai, isaliye (use) param svabhAv hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramen (165vIn tathA 166vIn gAthA dvArA) kahA hai ki : — ❃samabandha arthAt sam sankhyAke guNavAle paramANuonkA bandha aur viShamabandha arthAt viSham sankhyAke guNavAle paramANuonkA bandha . yahAn (TIkAmen) samabandha aur viShamabandhakA ek – ek udAharaN diyA hai tadanusAr
Page 56 of 388
PDF/HTML Page 83 of 415
single page version
‘‘[gAthArtha — ] paramANu – pariNAm, snigdha hon yA rUkSha hon, sam anshavAle hon yA viSham anshavAle hon, yadi samAnase do adhik anshavAle hon to bandhate hain; jaghanya anshavAlA nahIn bandhatA .
snigdharUpase do anshavAlA paramANu chAr anshavAle snigdha (athavA rUkSha) paramANuke sAth bandhakA anubhav karatA hai; athavA rUkShatAse tIn anshavAlA paramANu pAnch anshavAleke sAth juDA huA bandhatA hai .’’
aur (25vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA pudgalakI upekShA karake shuddha AtmAkI bhAvanA karate hain ) : —
[shloekArtha : — ] un chhah prakArake skandhon yA chAr prakArake aNuonke sAth mujhe kyA hai ? main to akShay shuddha AtmAko puna puna bhAtA hUn . 39 .
Page 57 of 388
PDF/HTML Page 84 of 415
single page version
bhAvavivakShAsamAshrayeN sahajanishchayanayen svasvarUpAdaprachyavanatvamukta m, tathA paramANudravyANAn panchamabhAven paramasvabhAvatvAdAtmapariNaterAtmaivAdi, madhyo hi AtmapariNaterAtmaiv, antopi svasyAtmaiv paramANu . ata na chendriyagnAnagocharatvAd anilAnalAdibhiravinashvaratvAdavibhAgI he shiShya sa paramANuriti tvan tan jAnIhi .
[Atmamadhyam ] svayam hI jisakA madhya hai aur [AtmAntam ] svayam hI jisakA anta hai (arthAt jisake Adimen, madhyamen aur antamen paramANukA nij svarUp hI hai ), [na ev indriyai grAhyam ] jo indriyonse grAhya ( – jAnanemen Ane yogya) nahIn hai aur [yad avibhAgi] jo avibhAgI hai, [tat ] vah [paramANun dravyan ] paramANudravya [vijAnIhi ] jAn .
jisaprakAr sahaj param pAriNAmikabhAvakI vivakShAkA Ashray karanevAle sahaj nishchayanayakI apekShAse nitya aur anitya nigodase lekar siddhakShetra paryanta vidyamAn jIvonkA nij svarUpase achyutapanA kahA gayA hai, usI prakAr panchamabhAvakI apekShAse paramANudravyakA paramasvabhAv honese paramANu svayam hI apanI pariNatikA Adi hai, svayam hI apanI pariNatikA madhya hai aur svayam hI apanA anta bhI hai (arthAt Adimen bhI svayam hI, madhyamen bhI svayam hI aur antamen bhI paramANu svayam hI hai, kabhI nij svarUpase chyut nahIn hai) . jo aisA honese, indriyagnAnagochar na honese aur pavan, agni ityAdi dvArA nAshako prApta na honese, avibhAgI hai use, he shiShya ! tU paramANu jAn .
[ab 26vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : — ] jaDAtmak pudgalakI sthiti svayammen ( – pudgalamen hI) jAnakar (arthAt jaDasvarUp pudgal pudgalake nij svarUpamen hI rahate hain aisA jAnakar), ve siddhabhagavanta apane chaitanyAtmak svarUpamen kyon nahIn rahenge ? (avashya rahenge .) 40.
Page 58 of 388
PDF/HTML Page 85 of 415
single page version
kRiShNavarNeShvekavarNa, sugandhadurgandhayorekagandha, karkashamRudugurulaghushItoShNasnigdharUkShAbhidhAnA- maShTAnAmantyachatusparshAvirodhasparshanadvayam; ete paramANo svabhAvaguNA jinAnAn mate . vibhAvaguNAtmako vibhAvapudgala . asya dvayaNukAdiskandharUpasya vibhAvaguNA sakal- karaNagrAmagrAhyA ityartha .
gAthA : 27 anvayArtha : — [ekarasarUpagandha ] jo ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek gandhavAlA aur [dvisparsha ] do sparshavAlA ho, [sa ] vah [svabhAvaguNa ] svabhAvaguNavAlA [bhavet ] hai; [vibhAvaguNa ] vibhAvaguNavAleko [jinasamaye ] 1jinasamayamen [sarvaprakaTatvam ] sarva pragaT (sarva indriyonse grAhya) [iti bhaNita ] kahA hai .
charaparA, kaDavA, kaShAyalA, khaTTA aur mIThA in pAnch rasommense ek ras; saphe da, pIlA, harA, lAl aur kAlA in (pAnch) varNommense ek varNa; sugandha aur durgandhamenkI ek gandh; kaThor, komal, bhArI, halakA, shIt, uShNa, snigdha (chikanA) aur rUkSha (rUkhA) in ATh sparshommense antim chAr sparshommenke aviruddha do sparsha; yah, jinonke matamen paramANuke svabhAvaguN hain . vibhAvapudgal vibhAvaguNAtmak hotA hai . yah 2dvi-aNukAdiskandharUp vibhAvapudgalake vibhAvaguN sakal indriyasamUh dvArA grAhya (jAnanemen Ane yogya) hain . — aisA (is gAthAkA) artha hai . 1 – samay = siddhAnta; shAstra; shAsan; darshan; mat . 2 – do paramANuonse lekar ananta paramANuonkA banA huA skandha vah vibhAvapudgal hai .
Page 59 of 388
PDF/HTML Page 86 of 415
single page version
nnijaguNanichayesmin nAsti me kAryasiddhi .
paramasukhapadArthI bhAvayedbhavyaloka ..41..
isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI panchAstikAyasamayamen (81vIn gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha — ] ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek gandhavAlA aur do sparshavAlA vah paramANu shabdakA kAraN hai, ashabda hai aur skandhake bhItar ho tathApi dravya hai (arthAt sadaiv sarvase bhinna, shuddha ek dravya hai ) .’’
sparsha, ek varNa, ek gandh tathA ek ras samajhanA, anya nahIn .’’
aur (27vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA bhavya janonko shuddha AtmAkI bhAvanAkA upadesh karate hain ) : —
[shloekArtha : — ] yadi paramANu ekavarNAdirUp prakAshate (gnAt hote) nij guNasamUhamen hain, to usamen merI (koI) kAryasiddhi nahIn hai, (arthAt paramANu to ek varNa, ek gandh Adi apane guNommen hI hai, to phi ra usamen merA koI kArya siddha nahIn hotA); — isaprakAr nij hRudayamen mAnakar param sukhapadakA arthI bhavyasamUh shuddha AtmAko ekako bhAye .41.
Page 60 of 388
PDF/HTML Page 87 of 415
single page version
hAnivRuddhirUpa atisUkShma arthaparyAyAtmaka sAdisanidhanopi paradravyanirapekShatvAchchhuddhasadbhUt- vyavahAranayAtmaka . athavA hi ekasmin samayepyutpAdavyayadhrauvyAtmakatvAtsUkShmaRujusUtra- nayAtmaka . skandhaparyAya svajAtIyabandhalakShaNalakShitatvAdashuddha iti .
gAthA : 28 anvayArtha : — [anyanirapekSha ] anyanirapekSha (anyakI apekShA rahit) [ya pariNAma ] jo pariNAm [sa ] vah [svabhAvaparyAya ] svabhAvaparyAy hai [puna ] aur [skandhasvarUpeN pariNAma] skandharUp pariNAm [sa ] vah [vibhAvaparyAya ] vibhAvaparyAy hai .
paramANuparyAy pudgalakI shuddhaparyAy hai — jo ki paramapAriNAmikabhAvasvarUp hai, vastumen honevAlI chhah prakArakI hAnivRuddhirUp hai, atisUkShma hai, arthaparyAyAtmak hai aur sAdi-sAnta hone par bhI paradravyase nirapekSha honeke kAraN shuddhasadbhUtavyavahAranayAtmak hai athavA ek samayamen bhI utpAdavyayadhrauvyAtmak honese sUkShmaRuRujusUtranayAtmak hai .
kahate hain :]
Page 61 of 388
PDF/HTML Page 88 of 415
single page version
sati na cha paramANo skandhaparyAyashabda .
na cha bhavati yatheyan sopi nityan tathaiv ..42..
vyavahAranayen vibhAvaparyAyAtmanAn skandhapudgalAnAn pudgalatvamupachArata siddhan bhavati .
[shloekArtha : — ] (paramANu) parapariNatise dUr shuddhaparyAyarUp honese paramANuko skandhaparyAyarUp shabda nahIn hotA; jisaprakAr bhagavAn jinanAthamen kAmadevakI vArtA nahIn hotI, usIprakAr paramANu bhI sadA ashabda hI hotA hai (arthAt paramANuko bhI kabhI shabda nahIn hotA) .42.
gAthA : 29 anvayArtha : — [nishchayen ] nishchayase [paramANu ] paramANuko [pudgal- dravyam ] ‘pudgaladravya’ [uchyate ] kahA jAtA hai [puna ] aur [itareN ] vyavahArase [skandhasya ] skandhako [pudgaladravyam iti vyapadesha ] ‘pudgaladravya’ aisA nAm [bhavati ] hotA hai .
shuddhanishchayanayase svabhAvashuddhaparyAyAtmak paramANuko hI ‘pudgaladravya’ aisA nAm hotA hai . anya aise vyavahAranayase vibhAvaparyAyAtmak skandhapudgalonko pudgalapanA upachAr dvArA
Page 62 of 388
PDF/HTML Page 89 of 415
single page version
tyajatu paramasheShan chetanAchetanan cha .
paravirahitamantarnirvikalpe samAdhau ..43..
sachetane vA paramAtmatattve .
bhavediyan shuddhadashA yatInAm ..45..
siddha hotA hai .
[ab 29vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] isaprakAr jinapatike mArga dvArA tattvArthasamUhako jAnakar par aise samasta chetan aur achetanako tyAgo; antarangamen nirvikalpa samAdhimen paravirahit (parase rahit) chitchamatkAramAtra paramatattvako bhajo .43.
[shloekArtha : — ] pudgal achetan hai aur jIv chetan hai aisI jo kalpanA vah bhI prAthamikonko (pratham bhUmikAvAlonko) hotI hai, niShpanna yogiyonko nahIn hotI (arthAt jinakA yog paripakva huA hai unako nahIn hotI) .44.
[shloekArtha : — ] (shuddha dashAvAle yatiyonko) is achetan pudgalakAyamen dveShabhAv nahIn hotA yA sachetan paramAtmatattvamen rAgabhAv nahIn hotA; — aisI shuddha dashA yatiyonkI hotI hai .45.
Page 63 of 388
PDF/HTML Page 90 of 415
single page version
pariNatasyAyogina panchahrasvAkSharochchAraNamAtrasthitasya bhagavata siddhanAmadheyayogyasya ShaTkApakram- vimukta sya mukti vAmalochanAlochanagocharasya trilokashikharishekharasya apahastitasamastakleshA- vAsapanchavidhasansArasya panchamagatiprAntasya svabhAvagatikriyAhetu dharma, api cha ShaTkApakram-
gAthA : 30 anvayArtha : — [dharma ] dharma [jIvapudgalAnAn ] jIv-pudgalonko [gamananimitta ] gamanakA nimitta hai [cha ] aur [adharma ] adharma [sthite ] (unhen) sthitikA nimitta hai; [AkAshan ] AkAsh [jIvAdisarvadravyANAm ] jIvAdi sarva dravyonko [avagAhanasya ] avagAhanakA nimitta hai .
yah dharmAstikAy, bAvaDIke pAnIkI bhAnti, svayam gatikriyArahit hai . mAtra (a, i, u, Ru, lRu — aise) pAnch hrasva akSharonke uchchAraN jitanI jinakI sthiti hai, jo ‘siddha’ nAmake yogya hain, jo chhah 1apakramase vimukta hain, jo muktirUpI sulochanAke lochanakA viShay hain (arthAt jinhen muktirUpI sundarI premase nihAratI hai ), jo trilokarUpI 2shikharIke shikhar hain, jinhonne samasta kleshake ghararUp panchavidh sansArako ( – dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvake parAvartanarUp pAnch prakArake sansArako) dUr kiyA hai aur jo panchamagatikI sImA par 1 – sansArI jIvonko anya bhavamen utpanna honeke samay ‘chhah dishAommen gaman’ hotA hai use ‘chhah apakram’ kahanemen AtA hai . 2 – shikharI = shikharavanta; parvat .
Page 64 of 388
PDF/HTML Page 91 of 415
single page version
yuktAnAn sansAriNAn vibhAvagatikriyAhetushcha . yathodakan pAThInAnAn gamanakAraNan tathA teShAn jIvapudgalAnAn gamanakAraNan sa dharma . soyamamUrta aShTasparshanavinirmukta : varNarasapanchakagandh- dvitayavinirmukta shcha agurukalaghutvAdiguNAdhAra lokamAtrAkAra akhaNDaikapadArtha . sahabhuvo guNA, kramavartina paryAyAshcheti vachanAdasya gatihetordharmadravyasya shuddhaguNA shuddhaparyAyA bhavanti . adharmadravyasya sthitiheturvisheShaguNa . asyaiv tasya dharmAstikAyasya guNaparyAyA sarve bhavanti . AkAshasyAvakAshadAnalakShaNamev visheShaguNa . itare dharmAdharmayorguNA svasyApi sadrashA ityartha . lokAkAshadharmAdharmANAn samAnapramANatve sati na hyalokAkAshasya hrasvatvamiti . hain — aise ayogI bhagavAnako svabhAvagatikriyArUpase pariNamit hone par ❃
❃
vah dharma un jIv - pudgalonko gamanakA kAraN (nimitta) hai . vah dharma amUrta, ATh sparsha rahit, tathA pAnch varNa, pAnch ras aur do gandh rahit, agurulaghutvAdi guNonke AdhArabhUt, lokamAtra AkAravAlA ( – lokapramAN AkAravAlA), akhaNDa ek padArtha hai . ‘‘sahabhAvI guN hain aur kramavartI paryAyen hain’’ aisA (shAstrakA) vachan honese gatike hetubhUt is dharmadravyako shuddha guN aur shuddha paryAyen hotI hain .
adharmadravyakA visheShaguN sthitihetutva hai . is adharmadravyake (sheSh) guN-paryAyon jaise us dharmAstikAyake (sheSh) sarva guN - paryAy hote hain .
AkAshakA, avakAshadAnarUp lakShaN hI visheShaguN hai . dharma aur adharmake sheSh guN AkAshake sheSh guNon jaise bhI hain .
(yahAn aisA dhyAnamen rakhanA ki) lokAkAsh, dharma aur adharma samAn pramANavAle honese kahIn alokAkAshako nyUnatA — chhoTApan nahIn hai ( – alokAkAsh to ananta hai) .
[ab 30vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ] ❃ – svabhAvagatikriyA tathA vibhAvagatikriyAkA artha pRuShTha – 23 par dekhen . 1 – apakramakA artha dekho pRuShTha 63men phu TanoT .
Page 65 of 388
PDF/HTML Page 92 of 415
single page version
yadaparamakhilAnAn sthAnadAnapravINam .
pravishatu nijatattvan sarvadA bhavyaloka ..46..
vyavahArakAla . tAdrashairasankhyAtasamayai nimiSha, athavA nayanapuTaghaTanAyatto nimeSha .
[shloekArtha : — ] yahAn aisA Ashay hai ki — jo (dravya) gamanakA nimitta hai, jo (dravya) sthitikA kAraN hai, aur dUsarA jo (dravya) sarvako sthAn denemen pravIN hai, un sabako samyak dravyarUpase avalokakar ( – yathArthata svatantra dravya rUpase samajhakar) bhavyasamUh sarvadA nij tattvamen pravesh karo . 46 .
gAthA : 31 anvayArtha : — [samayAvalibheden tu ] samay aur Avalike bhedase [dvivikalpa ] vyavahArakAlake do bhed hain [athavA ] athavA [trivikalpa bhavati ] (bhUt, vartamAn aur bhaviShyake bhedase) tIn bhed hain . [atIta ] atIt kAl [sankhyAtAvalihat- sansthAnapramANa tu ] (atIt) sansthAnonke aur sankhyAt Avalike guNAkAr jitanA hai .
Page 66 of 388
PDF/HTML Page 93 of 415
single page version
nimeShAShTakai kAShThA . ShoDashabhi kAShThAbhi kalA . dvAtrinshatkalAbhirghaTikA . ShaShTinAlikamahorAtram . trinshadahorAtrairmAsa . dvAbhyAm mAsAbhyAm Rutu . Rutu- bhistribhirayanam . ayanadvayen samvatsara . ityAvalyAdivyavahArakAlakrama . itthan samayAvalibheden dvidhA bhavati, atItAnAgatavartamAnabhedAt tridhA vA . atItakAlaprapancho- yamuchyate — atItasiddhAnAn siddhaparyAyaprAdurbhAvasamayAt purAgato hyAvalyAdivyavahArakAla sa kAlasyaiShAn sansArAvasthAyAn yAni sansthAnAni gatAni tai sadrashatvAdananta . anAgatakAlo- pyanAgatasiddhAnAmanAgatasharIrANi yAni tai sadrasha ityAmukte : mukte : sakAshAdityartha .
tathA choktan panchAstikAyasamaye — kAl vah samayarUp vyavahArakAl hai . aise asankhya samayonkA nimiSh hotA hai, athavA Ankh minche utanA kAl vah nimeSh hai . ATh nimeShakI kAShThA hotI hai . solah kAShThAkI kalA, battIs kalAkI ghaDI, sAnTh ghaDIkA ahorAtra, tIs ahorAtrakA mAs, do mAsakI Rutu, tIn RutukA ayan aur do ayanakA varSha hotA hai . aise Avali Adi vyavahArakAlakA kram hai . isaprakAr vyavahArakAl samay aur Avalike bhedase do prakArakA hai athavA atIt, anAgat aur vartamAnake bhedase tIn prakArakA hai .
yah (nimnoktAnusAr), atIt kAlakA vistAr kahA jAtA hai : atIt siddhonko siddhaparyAyake 1prAdurbhAvasamayase pUrva bItA huA jo Avali Adi vyavahArakAl vah, unhen sansAr - dashAmen jitane sansthAn bIt gaye unake 2jitanA honese ananta hai . (anAgat siddhonko mukti hone takakA) anAgat kAl bhI anAgat siddhonke jo muktiparyanta anAgat sharIr unake barAbar hai .
gAthA dvArA) kahA hai ki : — 1 – prAdurbhAv = pragaT honA vah; utpanna honA vah . 2 – siddhabhagavAnako ananta sharIr bIt gaye hain; un sharIronkI apekShA sankhyAtagunI AvaliyAn bIt gaI hain .
kahA hai .
Page 67 of 388
PDF/HTML Page 94 of 415
single page version
divasarajanibhedAjjAyate kAl eSha .
nijanirupamatattvan shuddhamekan vihAy ..47..
‘‘[gAthArtha — ] samay, nimiSh, kAShThA, kalA, ghaDI, dinarAt, mAs, Rutu, ayan aur varSha — isaprakAr parAshrit kAl ( – jisamen parakI apekShA AtI hai aisA vyavahArakAl) hai .’’
[shloekArtha : — ] samay, nimiSh, kAShThA, kalA, ghaDI, dinarAt Adi bhedonse yah kAl (vyavahArakAl) utpanna hotA hai; parantu shuddha ek nij nirupam tattvako chhoDakar, us kAlase mujhe kuchh phal nahIn hai .47.
gAthA : 32 anvayArtha : — [samprati ] ab, [jIvAt ] jIvase [pudgalata cha api ] tathA pudgalase bhI [anantaguNA ] anantagune [samayA ] samay hain; [cha ] aur [lokAkAshe santi ] jo (kAlANu) lokAkAshamen hain, [sa ] vah [paramArtha kAla bhavet ] paramArtha kAl hai .
Page 68 of 388
PDF/HTML Page 95 of 415
single page version
kAshapradesheShu pRuthak pRuthak tiShThanti, sa kAla paramArtha iti .
jIvarAshise aur pudgalarAshise anantagune hain . kaun ? samay . kAlANu lokAkAshake pradeshommen pRuthak pRuthak sthit hain, vah kAl paramArtha hai .
usIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramen (138vIn gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha — ] kAl to apradeshI hai . pradeshamAtra pudgal - paramANu AkAshadravyake pradeshako manda gatise lAnghatA ho tab vah vartatA hai arthAt nimittabhUtarUpase pariNamit hotA hai .’’
isamen (is pravachanasArakI gAthAmen) bhI ‘samay’ shabdase mukhyakAlANukA svarUp kahA hai .
aur anyatra (AchAryavar shrInemichandrasiddhAntidevavirachit bRuhaddradravyasanggrah men 22vIn gAthA dvArA) kahA hai ki : —
[gAthArtha — ] lokAkAshake ek - ek pradeshamen jo ek – ek kAlANu ratnonkI rAshikI bhAnti vAstavamen sthit hain, ve kAlANu asankhya dravya hain .
Page 69 of 388
PDF/HTML Page 96 of 415
single page version
‘‘[shloekArtha : — ] kAlake abhAvamen, padArthonkA pariNaman nahIn hogA; aur pariNaman na ho to, dravya bhI na hogA tathA paryAy bhI na hogI; isaprakAr sarvake abhAvakA (shUnyakA) prasang AyegA .’’
aur (32vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain ) : —
[shloekArtha : — ] kumhArake chakrakI bhAnti (arthAt jisaprakAr ghaDA bananemen kumhArakA chAk nimitta hai usIprakAr), yah paramArthakAl (pAnch astikAyonkI) vartanAkA nimitta hai . usake binA, pAnch astikAyonko vartanA ( – pariNaman) nahIn ho sakatI .48.
[shloekArtha : — ] siddhAntapaddhatise (shAstraparamparAse) siddha aise jIvarAshi, pudgalarAshi, dharma, adharma, AkAsh aur kAl sabhI pratItigochar hain (arthAt chhahon dravyonkI pratIti ho sakatI hai ) .49.
Page 70 of 388
PDF/HTML Page 97 of 415
single page version
vartanalinggamityukta m . ath dharmAdharmAkAshakAlAnAn svajAtIyavijAtIyabandhasambandhAbhAvAt vibhAvaguNaparyAyA na bhavanti, api tu svabhAvaguNaparyAyA bhavantItyartha . te guNaparyAyA pUrvan pratipAditA, at evAtra sankShepata sUchitA iti .
vivaraNamatiramyan bhavyakarNAmRutan yat .
bhavatu bhavavimuktyai sarvadA bhavyajanto ..50..
gAthA : 33 anvayArtha : — [jIvAdidravyANAm ] jIvAdi dravyonko [parivartan- kAraNam ] parivartanakA kAraN ( – vartanAkA nimitta) [kAla bhavet ] kAl hai . [dharmAdi- chaturNAn ] dharmAdi chAr dravyonko [svabhAvaguNaparyAyA ] svabhAvaguNaparyAyen [bhavanti ] hote hain .
TIkA : — yah, kAlAdi shuddha amUrta achetan dravyonke svabhAvaguNaparyAyonkA kathan hai .
mukhyakAladravya, jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshakI ( – pAnch astikAyonkI) paryAyapariNatikA hetu honese usakA ling parivartan hai (arthAt kAladravyakA lakShaN vartanAhetutva hai) aisA yahAn kahA hai .
ab (dUsarI bAt yah ki), dharma, adharma, AkAsh aur kAlako svajAtIy yA vijAtIy bandhakA sambandha na honese unhen vibhAvaguNaparyAyen nahIn hotIn, parantu svabhAvaguNaparyAyen hotIn hain — aisA artha hai . un svabhAvaguNaparyAyonkA pahale pratipAdan kiyA gayA hai isIliye yahAn sankShepase sUchan kiyA gayA hai .
Page 71 of 388
PDF/HTML Page 98 of 415
single page version
dravyatvamev, itareShAn panchAnAn kAyatvamastyev . bahupradeshaprachayatvAt kAya . kAyA iv kAyA . panchAstikAyA . astitvan nAm sattA . sA kimvishiShTA ? sapratipakShA, avAntarasattA ramya daidIpyamAn ( – spaShTa) vivaraN vistArase kiyA gayA, vah jinamuniyonke chittako pramod denevAlA ShaTdravyavivaraN bhavya jIvako sarvadA bhavavimuktikA kAraN ho .50.
gAthA : 34 anvayArtha : — [kAlan muktvA ] kAl chhoDakar [etAni ShaDdravyANi cha ] in chhah dravyonko (arthAt sheSh pAnch dravyonko) [jinasamaye ] jinasamayamen (jinadarshanamen) [astikAyA iti ] ‘astikAy’ [nirdiShTA ] kahe gaye hain . [bahupradeshatvam ] bahupradeshIpanA [khalu kAyA ] vah kAyatva hai .
TIkA : — is gAthAmen kAladravyake atirikta pUrvokta dravya hI panchAstikAy hain aisA kahA hai .
yahAn (is vishvamen) kAl dvitIyAdi pradesh rahit (arthAt ekase adhik pradesh rahit) hai, kyonki ‘samao appadesAe (kAl apradeshI hai )’ aisA (shAstrakA) vachan hai . ise dravyatva hI hai, sheSh pAnchako kAyatva (bhI) hai hI .
Page 72 of 388
PDF/HTML Page 99 of 415
single page version
mahAsatteti . tatra samastavastuvistaravyApinI mahAsattA, pratiniyatavastuvyApinI hyavAntarasattA . samastavyApakarUpavyApinI mahAsattA, pratiniyataikarUpavyApinI hyavAntarasattA . anantaparyAyavyApinI mahAsattA, pratiniyataikaparyAyavyApinI hyavAntarasattA . astItyasya bhAva astitvam . anen astitven kAyatven sanAthA panchAstikAyA . kAladravyasyAstitvamev, na kAyatvan, kAyA iv bahupradeshAbhAvAditi .
arthAt bahupradeshomvAle) hote hain . astikAy pAnch hain .
astitva arthAt sattA . vah kaisI hai ? mahAsattA aur avAntarasattA — aisI 1sapratipakSha hai . vahAn, samasta vastuvistAramen vyApta honevAlI vah mahAsattA hai, 2pratiniyat vastumen vyApta honevAlI vah avAntarasattA hai; samasta vyApak rUpamen vyApta honevAlI vah mahAsattA hai, pratiniyat ek rUpamen vyApta honevAlI vah avAntarasattA hai; ananta paryAyommen vyApta honevAlI vah mahAsattA hai, pratiniyat ek paryAyamen vyApta honevAlI vah avAntarasattA hai . padArthakA ‘3asti’ aisA bhAv vah astitva hai .
is astitvase aur kAyatvase sahit pAnch astikAy hain . kAladravyako astitva hI hai, kAyatva nahIn hai, kyonki kAyakI bhAnti use bahupradeshonkA abhAv hai .
[ab 34vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] isaprakAr jinamArgarUpI ratnAkaramense pUrvAchAryonne prItipUrvak ShaTdravyarUpI ratnonkI mAlA bhavyonke kaNThAbharaNake hetu bAhar nikAlI hai .51.
Page 73 of 388
PDF/HTML Page 100 of 415
single page version
gAthA : 35-36 anvayArtha : — [mUrtasya ] mUrta dravyako [sankhyAtAsankhyAtAnant- pradeshA ] sankhyAt, asankhyAt aur ananta pradesh [bhavanti ] hote hain; [dharmAdharmayo ] dharma, adharma [puna jIvasya ] tathA jIvako [khalu ] vAstavamen [asankhyAtapradeshA ] asankhyAt pradesh hain .
[lokAkAshe ] lokAkAshamen [tadvat ] dharma, adharma tathA jIvakI bhAnti (asankhyAt pradesh) hain; [itarasya ] sheSh jo alokAkAsh use [anantA deshA ] ananta pradesh [bhavanti ] hain . [kAlasya ] kAlako [kAyatvan na ] kAyapanA nahIn hai, [yasmAt ] kyonki [ekapradesha ] vah ekapradeshI [bhavet ] hai .
TIkA : — isamen chhah dravyonke pradeshakA lakShaN aur usake sambhavakA prakAr kahA hai (arthAt is gAthAmen pradeshakA lakShaN tathA chhah dravyonko kitane - kitane pradesh hote hain vah kahA hai ) .