Page 74 of 388
PDF/HTML Page 101 of 415
single page version
sankhyAtA asankhyAtA anantAshcha . lokAkAshadharmAdharmaikajIvAnAmasankhyAtapradeshA bhavanti . itarasyAlokAkAshasyAnantA pradeshA bhavanti . kAlasyaikapradesho bhavati, ata kAraNAdasya kAyatvan na bhavati api tu dravyatvamastyeveti .
kRutan mayA kanThavibhUShaNArtham .
buddhvA punarbodhati shuddhamArgam ..52..
pradesh hai) . pudgaladravyako ❃aise pradesh sankhyAt, asankhyAt aur ananta hote hain .
[shloekArtha : — ] padArthonrUpI ( – chhah dravyonrUpI) ratnonkA AbharaN mainne mumukShuke kaNThakI shobhAke hetu banAyA hai; usake dvArA dhImAn puruSh vyavahAramArgako jAnakar, shuddhamArgako bhI jAnatA hai .52. ❃AkAshake pradeshakI bhAnti, kisI bhI dravyakA ek paramANu dvArA vyapit honeyogya jo ansh use us
Page 75 of 388
PDF/HTML Page 102 of 415
single page version
itareShAmachetanatvam . svajAtIyavijAtIyabandhApekShayA jIvapudgalayorashuddhatvam, dharmAdInAn chaturNAn visheShaguNApekShayA shuddhatvameveti .
vadanasarasijAte yasya bhavyottamasya .
lasati nishitabuddhe kin punashchitrametat ..53..
gAthA : 37 anvayArtha : — [pudgaladravyan ] pudgaladravya [mUrtan ] mUrta hai, [sheShANi ] sheSh dravya [mUrtivirahitAni ] mUrtatva rahit [bhavanti ] hain; [jIva ] jIv [chaitanyabhAva ] chaitanyabhAvavAlA hai, [sheShANi ] sheSh dravya [chaitanyaguNavarjitAni ] chaitanyaguN rahit hain .
un (pUrvokta) mUl padArthommen pudgal mUrta hai, sheSh amUrta hain; jIv chetan hai, sheSh achetan hain; svajAtIy aur vijAtIy bandhanakI apekShAse jIv tathA pudgalako (bandhadashAmen) ashuddhapanA hotA hai, dharmAdi chAr padArthonko visheShaguNakI apekShAse (sadA) shuddhapanA hI hai .
[ab is ajIv adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : — ] isaprakAr lalit padonkI pankti jis bhavyottamake mukhAravindamen sadA shobhatI hai, us tIkShNa buddhivAle puruShake hRudayakamalamen shIghra samayasAr ( – shuddha AtmA) prakAshit hotA hai . aur isamen Ashcharya kyA hai .53.
Page 76 of 388
PDF/HTML Page 103 of 415
single page version
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau ajIvAdhikAro dvitIya shrutaskandha ..
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRuttinAmak TIkAmen) ajIv adhikAr nAmakA dUsarA shrutaskandha samApta huA .
Page 77 of 388
PDF/HTML Page 104 of 415
single page version
shikharashikhAmaNe paradravyaparAngmukhasya panchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya paramajin-
gAthA : 38 anvayArtha : — [jIvAdibahistattvan ] jIvAdi bAhyatattva [heyam ] hey hain; [karmmopAdhisamudbhavaguNaparyAyai ] karmopAdhijanit guNaparyAyonse [vyatirikta ] vyatirikta [AtmA ] AtmA [Atmana ] AtmAko [upAdeyam ] upAdey hai .
Page 78 of 388
PDF/HTML Page 105 of 415
single page version
yogIshvarasya svadravyanishitamaterupAdeyo hyAtmA . audayikAdichaturNAn bhAvAntarANAmagocharatvAd dravyabhAvanokarmopAdhisamupajanitavibhAvaguNaparyAyarahita, anAdinidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddha- sahajaparamapAriNAmikabhAvasvabhAvakAraNaparamAtmA hyAtmA . atyAsannabhavyajIvAnAmevambhUtan nijaparamAtmAnamantareN na kinchidupAdeyamastIti .
sakalavilayadUra prAstadurvAramAra .
sukhajalanidhipUra kleshavArAshipAra ..54..
vairAgyarUpI mahalake shikharakA jo 1shikhAmaNi hai, paradravyase jo parAngmukh hai, pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra jise parigrah hai, jo param jinayogIshvar hai, svadravyamen jisakI tIkShNa buddhi hai — aise AtmAko ‘AtmA’ vAstavamen upAdey hai . audayik Adi chAr 2bhAvAntaronko agochar honese jo (kAraNaparamAtmA) dravyakarma, bhAvakarma, aur nokarmarUp upAdhise janit vibhAvaguNaparyAyon rahit hai, tathA anAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAlA shuddha - sahaj - param - pAriNAmikabhAv jisakA svabhAv hai — aisA kAraNaparamAtmA vah vAstavamen ‘AtmA’ hai . ati - Asanna bhavyajIvonko aise nij paramAtmAke atirikta (anya) kuchh upAdey nahIn hai .
[ab 38vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] sarva tattvommen jo ek sAr hai, jo samasta naShTa honeyogya bhAvonse dUr hai, jisane durvAr kAmako naShTa kiyA hai, jo pAparUp vRukShako chhedanevAlA kuThAr hai, jo shuddha gnAnakA avatAr hai, jo sukhasAgarakI bADh hai aur jo kleshodadhikA kinArA hai, vah samayasAr (shuddha AtmA) jayavanta vartatA hai .54. 1. shikhAmaNi = shikharakI choTIke U parakA ratna; chUDAmaNi; kalagIkA ratna . 2. bhAvAntar = anya bhAv . [audayik, aupashamik, kShAyopashamik, aur kShAyik – yah chAr bhAv
Page 79 of 388
PDF/HTML Page 106 of 415
single page version
prashastAprashastasamastamoharAgadveShAbhAvAnna cha mAnApamAnahetubhUtakarmodayasthAnAni . na khalu shubh- pariNaterabhAvAchchhubhakarma, shubhakarmAbhAvAnna sansArasukhan, sansArasukhasyAbhAvAnna harShasthAnAni . na chAshubhapariNaterabhAvAdashubhakarma, ashubhakarmAbhAvAnna dukhan, dukhAbhAvAnna chAharShasthAnAni cheti .
gAthA : 39 anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [khalu ] vAstavamen [na svabhAvasthAnAni ] svabhAvasthAn ( – vibhAvasvabhAvake sthAn) nahIn hain, [na mAnApamAnabhAvasthAnAni vA ] mAnApamAnabhAvake sthAn nahIn hain, [na harShabhAvasthAnAni ] harShabhAvake sthAn nahIn hain [vA ] yA [na aharShasthAnAni ] aharShake sthAn nahIn hain .
trikAl - nirupAdhi jisakA svarUp hai aise shuddha jIvAstikAyako vAstavamen vibhAvasvabhAvasthAn ( – vibhAvarUp svabhAvake sthAn) nahIn hain; (shuddha jIvAstikAyako) prashasta yA aprashasta samasta moh - rAg - dveShakA abhAv honese mAn - apamAnake hetubhUt karmodayake sthAn nahIn hain; (shuddha jIvAstikAyako) shubh pariNatikA abhAv honese shubh karma nahIn hai, shubh karmakA abhAv honese sansArasukh nahIn hai, sansArasukhakA abhAv honese harShasthAn nahIn hain; aur (shuddha jIvAstikAyako) ashubh pariNatikA abhAv honese ashubh karma nahIn hai, ashubh karmakA abhAv honese dukh nahIn hai, dukhakA abhAv honese aharShasthAn nahIn hain
Page 80 of 388
PDF/HTML Page 107 of 415
single page version
nirbhedoditasharmanirmitaviyadbimbAkRutAvAtmani .
buddhin kin na karoShi vAnychhasi sukhan tvan sansRuterduShkRute ..55..
[ab 39vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha : — ] jo prIti – aprIti rahit shAshvat pad hai, jo sarvathA antarmukh aur nirbhedarUpase prakAshamAn aise sukhakA banA huA hai, nabhamaNDal samAn AkRutivAlA (arthAt nirAkAr – arUpI) hai, chaitanyAmRutake pUrase bharA huA jisakA svarUp hai, jo vichAravanta chatur puruShonko gochar hai — aise AtmAmen tU ruchi kyon nahIn karatA aur duShkRutarUp sansArake sukhakI vAnchhA kyon karatA hai ? 55.
gAthA : 40 anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [na sthitibandhasthAnAni ] sthitibandhasthAn nahIn hain, [prakRitisthAnAni ] prakRitisthAn nahIn hain, [pradeshasthAnAni vA ] pradeshasthAn nahIn hain, [na anubhAgasthAnAni ] anubhAgasthAn nahIn hain [vA ] athavA [na udayasthAnAni ] udayasthAn nahIn hain .
Page 81 of 388
PDF/HTML Page 108 of 415
single page version
karmasthitibandhasthAnAni . gnAnAvaraNAdyaShTavidhakarmaNAn tattadyogyapudgaladravyasvAkAra prakRitibandha, tasya sthAnAni na bhavanti . ashuddhAntastattvakarmapudgalayo parasparapradeshAnupravesha pradeshabandha, asya bandhasya sthAnAni vA na bhavanti . shubhAshubhakarmaNAn nirjarAsamaye sukhadukhaphal- pradAnashakti yukto hyanubhAgabandha, asya sthAnAnAn vA na chAvakAsha . na cha dravyabhAvakarmoday- sthAnAnAmapyavakAshosti iti .
sphu Tamuparitarantopyetya yatra pratiShThAm .
TIkA : — yahAn (is gAthAmen) prakRitibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aur pradeshabandhake sthAnonkA tathA udayake sthAnonkA samUh jIvako nahIn hai aisA kahA hai .
sadA ❃niruparAg jisakA svarUp hai aise niranjan (nirdoSh) nij paramAtmatattvako vAstavamen dravyakarmake jaghanya, madhyam yA utkRuShTa sthitibandhake sthAn nahIn hain . gnAnAvaraNAdi aShTavidh karmommen us - us karmake yogya aisA jo pudgaladravyakA sva - AkAr vah prakRitibandha hai; usake sthAn (niranjan nij paramAtmatattvako) nahIn hain . ashuddha antatattvake ( – ashuddha AtmAke) aur karmapudgalake pradeshonkA paraspar pravesh vah pradeshabandha hai; is bandhake sthAn bhI (niranjan nij paramAtmatattvako) nahIn hain . shubhAshubh karmakI nirjarAke samay sukhadukharUp phal denekI shaktivAlA vah anubhAgabandha hai; isake sthAnonkA bhI avakAsh (niranjan nij paramAtmatattvamen) nahIn hai . aur dravyakarma tathA bhAvakarmake udayake sthAnonkA bhI avakAsh (niranjan nij paramAtmatattvamen) nahIn hai .
isaprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 11ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] jagat moharahit hokar sarva orase prakAshamAn aise us samyak ❃niruparAg = uparAg rahit . [uparAg = kisI padArthamen, anya upAdhikI samIpatAke nimittase honevAlA
Page 82 of 388
PDF/HTML Page 109 of 415
single page version
muktvA phalAni nijarUpavilakShaNAni .
prApnoti mukti machirAditi sanshaya ka ..57..
svabhAvakA hI anubhav karo ki jisamen yah baddhaspRuShTatva Adi bhAv utpanna hokar spaShTarUpase Upar tairate hone par bhI vAstavamen sthitiko prApta nahIn hote .’’
aur (40vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain ) : —
[shloekArtha : — ] jo nitya-shuddha chidAnandarUpI sampadAonkI utkRuShTa khAn hai tathA jo vipadAonkA atyantarUpase apad hai (arthAt jahAn vipadA bilakul nahIn hai ) aise isI padakA main anubhav karatA hUn .56.
[shloekArtha : — ] (ashubh tathA shubh) sarva karmarUpI viShavRukShonse utpanna honevAle, nijarUpase vilakShaN aise phalonko chhoDakar jo jIv isIsamay sahajachaitanyamay Atmatattvako bhogatA hai, vah jIv alpa kAlamen mukti prApta karatA hai — isamen kyA sanshay hai ? 57.
Page 83 of 388
PDF/HTML Page 110 of 415
single page version
karmaNAmudaye bhava audayikabhAva . karmaNAmupashame bhava aupashamik bhAva . sakalakarmopAdhi- vinirmukta : pariNAme bhava pAriNAmikabhAva . eShu panchasu tAvadaupashamikabhAvo dvividha, kShAyikabhAvashcha navavidha, kShAyopashamikabhAvoShTAdashabheda, audayikabhAv ekavinshatibheda, pAriNAmikabhAvastribheda . athaupashamikabhAvasya upashamasamyaktvam upashamachAritram cha . kShAyikabhAvasya kShAyikasamyaktvan, yathAkhyAtachAritran, kevalagnAnan kevaladarshanan cha, antarAy-
gAthA : 41 anvayArtha : — [na kShAyikabhAvasthAnAni ] jIvako kShAyikabhAvake sthAn nahIn hain, [na kShayopashamasvabhAvasthAnAni vA ] kShayopashamasvabhAvake sthAn nahIn hain, [audayikabhAvasthAnAni ] audayikabhAvake sthAn nahIn hain [vA ] athavA [na upashamasvabhAvasthAnAni ] upashamasvabhAvake sthAn nahIn hain .
TIkA : — chAr vibhAvasvabhAvonke svarUpakathan dvArA panchamabhAvake svarUpakA yah kathan hai .
1karmonkA kShay honepar jo bhAv ho vah kShAyikabhAv hai . karmonkA kShayopasham honepar jo bhAv ho vah kShAyopashamikabhAv hai . karmonkA uday honepar jo bhAv ho vah audayikabhAv hai . karmonkA upasham honepar jo bhAv ho vah aupashamikabhAv hai . sakal karmopAdhise vimukta aisA, pariNAmase jo bhAv ho vah pAriNAmikabhAv hai .
in pAnch bhAvommen, aupashamikabhAvake do bhed hain, kShAyikabhAvake nau bhed hain, kShAyopashamikabhAvake aThArah bhed hain, audayikabhAvake ikkIs bhed hain, pAriNAmikabhAvake tIn bhed hain .
1karmonkA kShay honepar = karmonke kShayamen; karmakShayake sadbhAvamen . [vyavahArase karmakShayakI apekShA jIvake
Page 84 of 388
PDF/HTML Page 111 of 415
single page version
karmakShayasamupajanitadAnalAbhabhogopabhogavIryANi cheti . kShAyopashamikabhAvasya matishrutAvadhi- manaparyayagnAnAni chatvAri, kumatikushrutavibhangabhedAdagnAnAni trINi, chakShurachakShuravadhidarshan- bhedAddarshanAni trINi, kAlakaraNopadeshopashamaprAyogyatAbhedAllabdhaya panycha, vedakasamyaktvan, vedakachAritran, sanyamAsanyamapariNatishcheti . audayikabhAvasya nArakatiryangmanuShyadevabhedAd gatayashchatasra, krodhamAnamAyAlobhabhedAt kaShAyAshchatvAra, strIpunnapunsakabhedAllinggAni trINi, sAmAnyasangrahanayApekShayA mithyAdarshanamekam, agnAnan chaikam, asanyamatA chaikA, asiddhatvan chaikam, shuklapadmapItakApotanIlakRiShNabhedAlleshyA ShaT cha bhavanti . pAriNAmikasya jIvatva- pAriNAmika, bhavyatvapAriNAmika, abhavyatvapAriNAmika iti tribhedA . athAyan jIvatva- pAriNAmikabhAvo bhavyAbhavyAnAn sadrasha, bhavyatvapAriNAmikabhAvo bhavyAnAmev bhavati, abhavyatvapAriNAmikabhAvobhavyAnAmev bhavati . iti panchabhAvaprapancha . aur kevaladarshan, tathA antarAyakarmake kShayajanit dAn, lAbh, bhog, upabhog aur vIrya .
kShAyopashamikabhAvake aThArah bhed isaprakAr hain : matignAn, shrutagnAn, avadhignAn aur manaparyayagnAn aise gnAn chAr; kumatignAn, kushrutagnAn aur vibhanggagnAn aise bhedonke kAraN agnAn tIn; chakShudarshan, achakShudarshan aur avadhidarshan aise bhedonke kAraN darshan tIn; kAlalabdhi, karaNalabdhi, upadeshalabdhi, upashamalabdhi aur prAyogyatAlabdhi aise bhedonke kAraN labdhi pAnch; vedakasamyaktva; vedakachAritra; aur sanyamAsanyamapariNati
audayikabhAvake ikkIs bhed isaprakAr hain : nArakagati, tiryanchagati, manuShyagati aur devagati aise bhedonke kAraN gati chAr; krodhakaShAy, mAnakaShAy, mAyAkaShAy aur lobhakaShAy aise bhedonke kAraN kaShAy chAr; strIling, punling aur napunsakaling aise bhedonke kAraN ling tIn; sAmAnyasangrahanayakI apekShAse mithyAdarshan ek, agnAn ek aur asanyamatA ek; asiddhatva ek; shuklaleshyA, padmaleshyA, pItaleshyA, kApotaleshyA, nIlaleshyA aur kRiShNaleshyA aise bhedonke kAraN leshyA chhah
pAriNAmikabhAvake tIn bhed isaprakAr hain : jIvatvapAriNAmik, bhavyatvapAriNAmik aur abhavyatvapAriNAmik . yah jIvatvapAriNAmikabhAv bhavyonko tathA abhavyonko samAn hotA hai; bhavyatvapAriNAmikabhAv bhavyonko hI hotA hai; abhavyatvapAriNAmikabhAv abhavyonko hI hotA hai .
Page 85 of 388
PDF/HTML Page 112 of 415
single page version
panchAnAn bhAvAnAn madhye kShAyikabhAva kAryasamayasArasvarUpa sa trailokyaprakShobh- hetubhUtatIrthakaratvopArjitasakalavimalakevalAvabodhasanAthatIrthanAthasya bhagavata siddhasya vA bhavati . audayikaupashamikakShAyopashamikabhAvA sansAriNAmev bhavanti, na muktAnAm . pUrvokta bhAvachatuShTayamAvaraNasanyukta tvAt na mukti kAraNam . trikAlanirupAdhisvarUpaniranjan- nijaparamapanchamabhAvabhAvanayA panchamagatin mumukShavo yAnti yAsyanti gatAshcheti .
pAnch bhAvommen kShAyikabhAv kAryasamayasArasvarUp hai; vah (kShAyikabhAv) trilokamen 1prakShobhake hetubhUt tIrthankaratva dvArA prApta honevAle sakal-vimal kevalagnAnase yukta tIrthanAthako (tathA upalakShaNase sAmAnya kevalIko) athavA siddhabhagavAnako hotA hai . audayik, aupashamik aur kShAyopashamik bhAv sansAriyonko hI hote hain, mukta jIvonko nahIn .
pUrvokta chAr bhAv AvaraNasanyukta honese muktikA kAraN nahIn hain . trikAlanirupAdhi jisakA svarUp hai aise niranjan nij param panchamabhAvakI ( – pAriNAmikabhAvakI) bhAvanAse panchamagatimen mumukShu (vartamAn kAlamen) jAte hain, (bhaviShyakAlamen) jAyenge aur (bhUtakAlamen) jAte the .
[ab 41vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : — ] (gnAn, darshan, chAritra, tap aur vIryarUp) pAnch AchAronse yukta aur kinchit bhI parigrahaprapanchase sarvathA rahit aise vidvAn pUjanIy panchamagatiko prApta karaneke liye panchamabhAvakA smaraN karate hain . 58 . 1prakShobh = khalabalI . [tIrthankarake janmakalyANakAdi prasangon par tIn lokamen Anandamay khalabalI
Page 86 of 388
PDF/HTML Page 113 of 415
single page version
tyajatu paramatattvAbhyAsaniShNAtachitta .
bhajatu bhavavimuktyai kotra doSho munIsha ..59..
[shloekArtha : — ] samasta sukRut (shubh karma) bhogiyonke bhogakA mUl hai; param tattvake abhyAsamen niShNAt chittavAle munIshvar bhavase vimukta hone hetu us samasta shubh karmako chhoDo aur ❃
doSh hai ? 59.
gAthA : 42 anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [chaturgatibhavasambhramaNan ] chAr gatike bhavommen paribhramaN, [jAtijarAmaraNarogashokA ] janma, jarA, maraN, rog, shok, [kulayonijIvamArgaNasthAnAni cha ] kul, yoni, jIvasthAn aur mArgaNAsthAn [no santi ] nahIn hai .
TIkA : — shuddha nishchayanayase shuddha jIvako samasta sansAravikAronkA samudAy nahIn hai aisA yahAn (is gAthAmen) kahA hai .
Page 87 of 388
PDF/HTML Page 114 of 415
single page version
bhramaNan na bhavati . nityashuddhachidAnandarUpasya kAraNaparamAtmasvarUpasya dravyabhAv- karmagrahaNayogyavibhAvapariNaterabhAvAnna jAtijarAmaraNarogashokAshcha . chaturgatijIvAnAn kul- yonivikalpa ih nAsti ityuchyate . tadyathA — pRithvIkAyikajIvAnAn dvAvinshati- lakShakoTikulAni, apkAyikajIvAnAn saptalakShakoTikulAni, tejaskAyikajIvAnAn trilakSha- koTikulAni, vAyukAyikajIvAnAn saptalakShakoTikulAni, vanaspatikAyikajIvAnAm aShTottaravinshatilakShakoTikulAni, dvIndriyajIvAnAn saptalakShakoTikulAni, trIndriyajIvAnAm aShTalakShakoTikulAni, chaturindriyajIvAnAn navalakShakoTikulAni, panchendriyeShu jalacharANAn sArdhadvAdashalakShakoTikulAni, AkAshacharajIvAnAn dvAdashalakShakoTikulAni, chatuShpadajIvAnAn dashalakShakoTikulAni, sarIsRupAnAn navalakShakoTikulAni, nArakANAn panchavinshatilakSha- koTikulAni, manuShyANAn dvAdashalakShakoTikulAni, devAnAn ShaDvinshatilakShakoTikulAni
sarvANi sArdhasaptanavatyagrashatakoTilakShANi 197500000000000 . aur devatvasvarUp chAr gatiyonkA paribhramaN nahIn hai .
nitya-shuddha chidAnandarUp kAraNaparamAtmasvarUp jIvako dravyakarma tathA bhAvakarmake grahaNake yogya vibhAvapariNatikA abhAv honese janma, jarA, maraN, rog aur shok nahIn hai .
chaturgati (chAr gatike) jIvonke kul tathA yonike bhed jIvamen nahIn hain aisA (ab) kahA jAtA hai . vah isaprakAr :
pRithvIkAyik jIvonke bAIs lAkh karoD kul hain; apkAyik jIvonke sAt lAkh karoD kul hain; tejakAyik jIvonke tIn lAkh karoD kul hain; vAyukAyik jIvonke sAt lAkh karoD kul hain; vanaspatikAyik jIvonke aTThAIs lAkh karoD kul hain; dvIndriy jIvonke sAt lAkh karoD kul hain; trIndriy jIvonke ATh lAkh karoD kul hain; chaturindriy jIvonke nau lAkh karoD kul hain; panchendriy jIvommen jalachar jIvonke sADhe bArah lAkh karoD kul hain; khechar jIvonke bArah lAkh karoD kul hain; chAr pair vAle jIvonke das lAkh karoD kul hain; sarpAdik peTase chalanevAle jIvonke nau lAkh karoD kul hain; nArakonke pachchIs lAkh karoD kul hain; manuShyonke bArah lAkh karoD kul hain aur devonke chhabbIs lAkh karoD kul hain . kul milakar ek sau sADhe sattAnave lAkh karoD (1975000,000,000,00) kul hain .
Page 88 of 388
PDF/HTML Page 115 of 415
single page version
pRithvIkAyikajIvAnAn saptalakShayonimukhAni, apkAyikajIvAnAn saptalakShayonimukhAni, tejaskAyikajIvAnAn saptalakShayonimukhAni, vAyukAyikajIvAnAn saptalakShayonimukhAni, nityanigodijIvAnAn saptalakShayonimukhAni, chaturgatinigodijIvAnAn saptalakShayonimukhAni, vanaspatikAyikajIvAnAn dashalakShayonimukhAni, dvIndriyajIvAnAn dvilakShayonimukhAni, trIndriyajIvAnAn dvilakShayonimukhAni, chaturindriyajIvAnAn dvilakShayonimukhAni, devAnAn chaturlakShayonimukhAni, nArakANAn chaturlakShayonimukhAni, tiryagjIvAnAn chaturlakShayonimukhAni, manuShyANAn chaturdashalakShayonimukhAni
sthUlasUkShmaikendriyasangnyasangnipanchendriyadvIndriyatrIndriyachaturindriyaparyAptAparyAptakabhedasanAth- chaturdashajIvasthAnAni . gatIndriyakAyayogavedakaShAyagnAnasanyamadarshanaleshyAbhavyasamyaktvasangnyA- hAravikalpalakShaNAni mArgaNAsthAnAni . etAni sarvANi cha tasya bhagavata paramAtmana shuddhanishchayanayabalen na santIti bhagavatAn sUtrakRutAmabhiprAya .
pRithvIkAyik jIvonke sAt lAkh yonimukh hain; apkAyik jIvonke sAt lAkh yonimukh hain; tejakAyik jIvonke sAt lAkh yonimukh hain; vAyukAyik jIvonke sAt lAkh yonimukh hain; nitya nigodI jIvonke sAt lAkh yonimukh hain; chaturgati ( – chAr gatimen paribhramaN karanevAle arthAt itar) nigodI jIvonke sAt lAkh yonimukh hain; vanaspatikAyik jIvonke das lAkh yonimukh hain; dvIndriy jIvonke do lAkh yonimukh hain; trIndriy jIvonke do lAkh yonimukh hain; chaturindriy jIvonke do lAkh yonimukh hain; devonke chAr lAkh yonimukh hain; nArakonke chAr lAkh yonimukh hain; tiryanch jIvonke chAr lAkh yonimukh hain; manuShyonke chaudah lAkh yonimukh hain . (kul milakar 8400000 yonimukh hain .)
sUkShma ekendriy paryApta aur aparyApta, sthUl ekendriy paryApta aur aparyApta, dvIndriy paryApta aur aparyApta, trIndriy paryApta aur aparyApta, chaturindriy paryApta aur aparyApta, asangnI panchendriy paryApta aur aparyApta, sangnI panchendriy paryApta aur aparyApta — aise bhedomvAle chaudah jIvasthAn hain .
gati, indriy, kAy, yog, ved, kaShAy, gnAn, sanyam, darshan, leshyA, bhavyatva, samyaktva, sangnitva aur AhAr — aise bhedasvarUp (chaudah) mArgaNAsthAn hain .
Page 89 of 388
PDF/HTML Page 116 of 415
single page version
sphu TataramavagAhya svan cha chichchhakti mAtram .
vrajati na cha vikalpan sansRuterghorarUpam .
parapariNatidUran yAti chinmAtrameSha ..60..
hain — aisA bhagavAn sUtrakartAkA (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevakA) abhiprAy hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 35 – 36ven do shlokon dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] chitshaktise rahit anya sakal bhAvonko mUlase chhoDakar aur chitshaktimAtra aise nij AtmAkA ati sphu TarUpase avagAhan karake, AtmA samasta vishvake U par sundaratAse pravartamAn aise is keval (ek) avinAshI AtmAko AtmAmen sAkShAt anubhav karo .’’
‘‘[shloekArtha : — ] chaitanyashaktise vyApta jisakA sarvasva-sAr hai aisA yah jIv itanA hI mAtra hai; is chitshaktise shUnya jo yah bhAv hain ve sab paudgalik hain .’’
aur (42vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain ) : —
[shloekArtha : — ] satatarUpase akhaNDa gnAnakI sadbhAvanAvAlA AtmA (arthAt ‘main akhaNDa gnAn hUn’ aisI sachchI bhAvanA jise nirantar vartatI hai vah AtmA) sansArake ghor
Page 90 of 388
PDF/HTML Page 117 of 415
single page version
bhakti prahvAmarendraprakaTamukuTasadratnamAlArchitAnghre .
ete santo bhavAbdheraparataTamamI yAnti sachchhIlapotA ..61..
[shlokArtha : — ] bhaktise namit devendra mukuTakI sundar ratnamAlA dvArA jinake charaNonko pragaTarUpase pUjate hain aise mahAvIr tIrthAdhinAth dvArA yah santa janma - jarA - mRutyukA nAshak tathA duShTa malasamUharUpI andhakArakA dhvans karanemen chatur aisA isaprakArakA (pUrvokta) upadesh samajhakar, satshIlarUpI naukA dvArA bhavAbdhike sAmane kinAre pahunch jAte hain .61.
gAthA : 43 anvayArtha : — [AtmA ] AtmA [nirdaNDa ] 2nirdanD [nirdvandva ] nirdvandva, [nirmama ] nirmam, [nikala ] nisharIr, [nirAlamba ] nirAlamb, [nIrAga ] nIrAg, [nirdoSha ] nirdoSh, [nirmUDha ] nirmUDh aur [nirbhaya ] nirbhay hai . 1. anagh = doSh rahit; niShpAp; mal rahit . 2. nirdaNDa = daNDa rahit . (jis manavachanakAyAshrit pravartanase AtmA daNDit hotA hai us pravartanako daNDa
Page 91 of 388
PDF/HTML Page 118 of 415
single page version
nishchayen paramapadArthavyatirikta samastapadArthasArthAbhAvAnnirdvandva . prashastAprashastasamastamoharAg- dveShAbhAvAnnirmama . nishchayenaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAbhidhAnapanchasharIraprapanchAbhAvA- nnikala . nishchayen paramAtmana paradravyaniravalambatvAnnirAlamba . mithyAtvavedarAgadveShahAsya- ratyaratishokabhayajugupsAkrodhamAnamAyAlobhAbhidhAnAbhyantarachaturdashaparigrahAbhAvAnnIrAga . nishchayen nikhiladuritamalakalankapankanirnnikta samarthasahajaparamavItarAgasukhasamudramadhyanirmagnasphu Ti- tasahajAvasthAtmasahajagnAnagAtrapavitratvAnnirdoSha . sahajanishchayanayabalen sahajagnAnasahajadarshan- sahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAdyanekaparamadharmAdhAranijaparamatattvaparichchhedanasamarthatvAnnirmUDha, athavA sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAranayabalen trikAlatrilok-
TIkA : — yahAn (is gAthAmen) vAstavamen shuddha AtmAko samasta vibhAvakA abhAv hai aisA kahA hai .
manadaNDa, vachanadaNDa aur kAyadaNDake yogya dravyakarmon tathA bhAvakarmonkA abhAv honese AtmA nirdaNDa hai . nishchayase param padArthake atirikta samasta padArthasamUhakA (AtmAmen) abhAv honese AtmA nirdvandva (dvait rahit) hai . prashasta - aprashasta samasta moh- rAg - dveShakA abhAv honese AtmA nirmam (mamatA rahit) hai . nishchayase audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaN nAmak pAnch sharIronke samUhakA abhAv honese AtmA nisharIr hai . nishchayase paramAtmAko paradravyakA avalamban na honese AtmA nirAlamba hai . mithyAtva, ved, rAg, dveSh, hAsya, rati, arati, shok, bhay, jugupsA, krodh, mAn, mAyA aur lobh nAmak chaudah abhyantar parigrahonkA abhAv honese AtmA nirAg hai . nishchayase samasta pApamalakalankarUpI kIchaDako dho DAlanemen samartha, sahaj - paramavItarAg - sukhasamudramen magna (DUbI huI, lIn) pragaT sahajAvasthAsvarUp jo sahajagnAnasharIr usake dvArA pavitra honeke kAraN AtmA nirdoSh hai . sahaj nishchayanayase sahaj gnAn, sahaj darshan, sahaj chAritra, sahaj paramavItarAg sukh Adi anek param dharmonke AdhArabhUt nij paramatattvako jAnanemen samartha honese AtmA nirmUDh (mUDhatA rahit) hai; athavA, sAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle shuddhasadbhUt vyavahAranayase tIn kAl aur tIn lokake sthAvar - jangamasvarUp samasta dravya - guN - paryAyonko ek samayamen jAnanemen samartha sakal - vimal (sarvathA nirmal) kevalagnAnarUpase
Page 92 of 388
PDF/HTML Page 119 of 415
single page version
vartisthAvarajangamAtmakanikhiladravyaguNaparyAyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimalakevalagnAnAvastha- tvAnnirmUDhashcha . nikhiladuritavIravairivAhinIdupraveshanijashuddhAntastattvamahAdurganilayatvAnnirbhaya . ayamAtmA hyupAdeya iti .
rahitamahitahInan shAshvatan mukta sankhyam .
kShitipavanasakhANusthUladikchakravAlam ..’’
parapariNatidUra prAstarAgAbdhipUra .
sapadi samayasAra pAtu mAmastamAra ..62..
avasthit honese AtmA nirmUDh hai . samasta pAparUpI shUravIr shatruonkI senA jisamen pravesh nahIn kar sakatI aise nij shuddha antatattvarUp mahA durgamen (kilemen) nivAs karanese AtmA nirbhay hai . aisA yah AtmA vAstavamen upAdey hai .
isIprakAr (shrI yogIndradevakRut) amRutAshItimen (57ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] Atmatattva svarasamUh, visarga aur vyanjanAdi akSharon rahit tathA sankhyA rahit hai (arthAt akShar aur angkakA Atmatattvamen pravesh nahIn hai ), ahit rahit hai, shAshvat hai, andhakAr tathA sparsha, ras, gandh aur rUp rahit hai, pRithvI, jal, agni aur vAyuke aNuon rahit hai tathA sthUl dikchakra (dishAonke samUh) rahit hai .’’
aur (43vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj sAt shlok kahate hain ) : —
Page 93 of 388
PDF/HTML Page 120 of 415
single page version
prabhamunihRudayAbje sansthitan nirvikAram .
bhavabhavasukhadukhAnmukta muktan budhairyat ..63..
sahajaguNamaNInAmAkaran tattvasAram .
bhajatu bhavavimuktyai bhavyatAprerito ya ..64..
padamidan bhavahetuvinAshanam .
stav kimadhruvavastuni chintayA ..65..
karmonke pArako prApta huA hai (arthAt jisane karmonkA anta kiyA hai ), jo parapariNatise dUr hai, jisane rAgarUpI samudrake pUrako naShTa kiyA hai, jisane vividh vikAronkA hanan kar diyA hai, jo sachche sukhasAgarakA nIr hai aur jisane kAmako asta kiyA hai, vah samayasAr merI shIghra rakShA karo .62.
[shloekArtha : — ] jo tattvaniShNAt (vastusvarUpamen nipuN) padmaprabhamunike hRudayakamalamen susthit hai, jo nirvikAr hai, jisane vividh vikalponkA hanan kar diyA hai, aur jise budhapuruShonne kalpanAmAtra-ramya aise bhavabhavake sukhonse tathA dukhonse mukta (rahit) kahA hai, vah paramatattva jayavanta hai .63.
[shloekArtha : — ] jo AtmA bhavyatA dvArA prerit ho, vah AtmA bhavase vimukta honeke hetu nirantar is AtmAko bhajo — ki jo (AtmA) anupam gnAnake AdhIn hai, jo sahajaguNamaNikI khAn hai, jo (sarva) tattvommen sAr hai aur jo nijapariNatike sukhasAgaramen magna hotA hai .64.