Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 44-57 ; Adhikar-4 : VyavahAr Charitra Adhikar; VyavhAr Charitra Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 21

 

Page 94 of 388
PDF/HTML Page 121 of 415
single page version

(drutavilambit)
samayasAramanAkulamachyutan
jananamRutyurujAdivivarjitam
.
sahajanirmalasharmasudhAmayan
samarasen sadA paripUjaye
..66..
(indravajrA)
itthan nijagnen nijAtmatattva-
muktan purA sUtrakRutA vishuddham
.
buddhvA cha yanmukti mupaiti bhavya-
stadbhAvayAmyuttamasharmaNeham
..67..
(vasantatilakA)
Adyantamukta managhan paramAtmatattvan
nirdvandvamakShayavishAlavaraprabodham
.
tadbhAvanApariNato bhuvi bhavyaloka
siddhin prayAti bhavasambhavadukhadUrAm
..68..
hue he yati ! tU bhavahetukA vinAsh karanevAle aise is (dhruv) padako bhaj; adhruv vastukI
chintAse tujhe kyA prayojan hai ?
.65.
[shloekArtha :] jo anAkul hai, achyut hai, janma - mRutyu - rogAdi rahit hai, sahaj
nirmal sukhAmRutamay hai, us samayasArako main samaras (samatAbhAv) dvArA sadA
pUjatA hUn
. 66 .
[shloekArtha :] isaprakAr pahale nijagna sUtrakArane (AtmagnAnI sUtrakartA
shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane) jis nijAtmatattvakA varNan kiyA aur jise jAnakar bhavya
jIv muktiko prApta karatA hai, us nijAtmatattvako uttam sukhakI prAptike hetu main bhAtA hUn
.67.
[shloekArtha :] paramAtmatattva Adi - anta rahit hai, doSh rahit hai, nirdvandva hai aur
akShay vishAl uttam gnAnasvarUp hai . jagatamen jo bhavya jan usakI bhAvanArUp pariNamit
hote hain, ve bhavajanit dukhonse dUr aisI siddhiko prApta karate hain .68.
achyut = askhalit; nijasvarUpase na haTA huA .

Page 95 of 388
PDF/HTML Page 122 of 415
single page version

Niggantho NIrAgo Nissallo sayaladosaNimmukko .
NikkAmo Nikkoho NimmANo Nimmado appA ..44..
nirgrantho nIrAgo nishalya sakaladoShanirmukta : .
nikAmo nikrodho nirmAno nirmada AtmA ..44..
atrApi shuddhajIvasvarUpamukta m .
bAhyAbhyantarachaturvinshatiparigrahaparityAgalakShaNatvAnnirgrantha . sakalamoharAgadveShAtmak-
chetanakarmAbhAvAnnIrAga . nidAnamAyAmithyAshalyatrayAbhAvAnnishalya . shuddhanishchayanayen shuddha-
jIvAstikAyasya dravyabhAvanokarmAbhAvAt sakaladoShanirmukta : . shuddhanishchayanayen nijaparam-
tattvepi vAnchhAbhAvAnnikAma . nishchayanayen prashastAprashastasamastaparadravyapariNaterabhAvAnni-
krodha . nishchayanayen sadA paramasamarasIbhAvAtmakatvAnnirmAna . nishchayanayen nisheShatontarmukh-
gAthA : 44 anvayArtha :[AtmA ] AtmA [nirgrantha ] nirgranth [nIrAga ]
nirAg, [nishalya ] nishalya, [sakaladoShanirmukta ] sarvadoShavimukta, [nikAma ] niShkAm,
[nikrodha ] nikrodh, [nirmAna ] nirmAn aur [nirmada ] nirmad hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen) bhI shuddha jIvakA svarUp kahA hai .
shuddha jIvAstikAy bAhya-abhyantar 1chauvIs parigrahake parityAgasvarUp honese nigrantha
hai; sakal moh-rAg-dveShAtmak chetan karmake abhAvake kAraN nirAg hai; nidAn, mAyA aur
mithyAtva
in tIn shalyonke abhAvake kAraN nishalya hai; shuddha nishchayanayase shuddha
jIvAstikAyako dravyakarma, bhAvakarma aur nokarmakA abhAv honeke kAraN sarvadoShavimukta
hai; shuddha nishchayanayase nij param tattvakI bhI vAnchhA na honese niShkAm hai; nishchayanayase prashasta
aprashasta samasta paradravyapariNatikA abhAv honeke kAraN nikrodh hai; nishchayanayase sadA param
1kShetra, makAn, chAndI, sonA, dhan, dhAnya, dAsI, dAs, vastra aur baratanaisA das prakArakA bAhya
parigrah hai; ek mithyAtva, chAr kaShAy aur nau nokaShAy aisA chaudah prakArakA abhyantar parigrah hai .
nirgrantha hai, nirAg hai, nishalya, jIv amAn hai .
sab doSh rahit, akrodh, nirmad, jIv yah niShkAm hai ..44..

Page 96 of 388
PDF/HTML Page 123 of 415
single page version

tvAnnirmada . ukta prakAravishuddhasahajasiddhanityanirAvaraNanijakAraNasamayasArasvarUpamupAdeyamiti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(mandAkrAntA)
‘‘ityuchchhedAtparapariNate kartRukarmAdibhed-
bhrAntidhvansAdapi cha suchirAllabdhashuddhAtmatattva
.
sanychinmAtre mahasi vishade mUrchhitashchetanoyan
sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta ev
..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
gnAnajyotiprahataduritadhvAntasanghAtakAtmA
nityAnandAdyatulamahimA sarvadA mUrtimukta :
.
svasminnuchchairavichalatayA jAtashIlasya mUlan
yastan vande bhavabhayaharan mokShalakShmIshamIsham
..69..
samarasIbhAvasvarUp honeke kAraN nirmAn hai; nishchayanayase nisheSharUpase antarmukh honeke kAraN
nirmad hai
. ukta prakArakA (U par kahe hue prakArakA), vishuddha sahajasiddha nityanirAvaraN
nij kAraNasamayasArakA svarUp upAdey hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI pravachanasArakI TIkAmen 8ven
shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha :] isaprakAr parapariNatike uchchhed dvArA (arthAt paradravyarUp
pariNamanake nAsh dvArA) tathA kartA, karma Adi bhed honekI jo bhrAnti usake bhI nAsh dvArA
antamen jisane shuddha Atmatattvako upalabdha kiyA hai
aisA yah AtmA, chaitanyamAtrarUp
vishad (nirmal) tejamen lIn rahatA huA, apanI sahaj (svAbhAvik) mahimAke
prakAshamAnarUpase sarvadA mukta hI rahegA
.’’
aur (44vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shloekArtha :] jisane gnAnajyoti dvArA pAparUpI andhakArasamUhakA nAsh kiyA hai,
jo nitya Ananda Adi atul mahimAkA dhAraN karanevAlA hai, jo sarvadA amUrta hai, jo

Page 97 of 388
PDF/HTML Page 124 of 415
single page version

vaNNarasagandhaphAsA thIpunsaNaunsayAdipajjAyA .
sanThANA sanhaNaNA savve jIvassa No santi ..45..
arasamarUvamagandhan avvattan chedaNAguNamasaddan .
jAN alingaggahaNan jIvamaNiddiTThasanThANan ..46..
varNarasagandhasparshA strIpunnapunsakAdiparyAyA .
sansthAnAni sanhananAni sarve jIvasya no santi ..45..
arasamarUpamagandhamavyaktan chetanAguNamashabdam .
jAnIhyalingagrahaNan jIvamanirdiShTasansthAnam ..46..
ih hi paramasvabhAvasya kAraNaparamAtmasvarUpasya samastapaudgalikavikArajAtan na
samastItyukta m .
apanemen atyanta avichalatA dvArA uttam shIlakA mUl hai, us bhavabhayako haranevAle
mokShalakShmIke aishvaryavAn svAmIko main vandan karatA hUn
.69.
gAthA : 45-46 anvayArtha :[varNarasagandhasparshA ] varNa - ras - gandh - sparsha,
[strIpunnapunsakAdiparyAyA ] strI - puruSh - napunsakAdi paryAyen, [sansthAnAni ] sansthAn aur
[sanhananAni ] sanhanan[sarve ] yah sab [jIvasya ] jIvako [no santi ] nahIn hain .
[jIvam ] jIvako [arasam ] aras, [arUpam ] arUp, [agandham ] agandh,
[avyaktam ] avyakta, [chetanAguNam ] chetanAguNavAlA, [ashabdam ] ashabda,
[alingagrahaNam ] alingagrahaN (lingase agrAhya) aur [anirdiShTasansthAnam ] jise koI
sansthAn nahIn kahA hai aisA [jAnIhi ] jAn
.
TIkA :yahAn (in do gAthAommen) paramasvabhAvabhUt aisA jo kAraNaparamAtmAkA
svarUp use samasta paudgalik vikArasamUh nahIn hai aisA kahA hai .
nahin sparsha - ras - aru gandh - varNa na, klIv, nar - nArI nahIn .
sansthAn sanhanan sarva hI ye bhAv sab jIvako nahIn ..45..
ras, rUp, gandh na, vyakta nahin, nahin shabda, chetanaguNamayI .
nirdiShTa nahin sansthAn, hotA jIvaling - grahaN nahIn ..46..

Page 98 of 388
PDF/HTML Page 125 of 415
single page version

nishchayen varNapanchakan, rasapanchakan, gandhadvitayan, sparshAShTakan, strIpunnapunsakAdivijAtIy-
vibhAvavyanjanaparyAyA, kubjAdisansthAnAni, vajrarShabhanArAchAdisanhananAni vidyante pudgalAnAmev,
na jIvAnAm
. sansArAvasthAyAn sansAriNo jIvasya sthAvaranAmakarmasanyukta sya karmaphalachetanA
bhavati, trasanAmakarmasanAthasya kAryayutakarmaphalachetanA bhavati . kAryaparamAtmana kAraN-
paramAtmanashcha shuddhagnAnachetanA bhavati . at ev kAryasamayasArasya vA kAraNasamayasArasya vA
shuddhagnAnachetanA sahajaphalarUpA bhavati . ata sahajashuddhagnAnachetanAtmAnan nijakAraNaparamAtmAnan
sansArAvasthAyAn muktAvasthAyAn vA sarvadaikarUpatvAdupAdeyamiti he shiShya tvan jAnIhi iti .
tathA chokta mekatvasaptatau
(mandAkrAntA)
‘‘AtmA bhinnastadanugatimatkarma bhinnan tayoryA
pratyAsatterbhavati vikRuti sApi bhinnA tathaiv
.
kAlakShetrapramukhamapi yattachcha bhinnan matan me
bhinnan bhinnan nijaguNakalAlankRutan sarvametat
..’’
nishchayase pAnch varNa, pAnch ras, do gandh, ATh sparsha, strI - puruSh - napunsakAdi vijAtIy
vibhAvavyanjanaparyAyen, kubjAdi sansthAn, vajrarShabhanArAchAdi sanhanan pudgalonko hI hain, jIvonko
nahIn hain
. sansAr - dashAmen sthAvaranAmakarmayukta sansArI jIvako karmaphalachetanA hotI hai,
trasanAmakarmayukta sansArI jIvako kArya sahit karmaphalachetanA hotI hai . kAryaparamAtmA aur
kAraNaparamAtmAko shuddhagnAnachetanA hotI hai . isIse kAryasamayasAr athavA kAraNasamayasArako
sahajaphalarUp shuddhagnAnachetanA hotI hai . isaliye, sahajashuddha - gnAnachetanAsvarUp nij
kAraNaparamAtmA sansArAvasthAmen yA muktAvasthAmen sarvadA ekarUp honese upAdey hai aisA, he
shiShya ! tU jAn
.
isaprakAr ekatvasaptatimen (shrIpadmanandI - AchAryadevakRut padmanandipanchavinshatikA nAmak
shAstramen ekatvasaptati nAmak adhikAramen 79ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha :] merA aisA mantavya hai kiAtmA pRuthak hai aur usake pIchhe
pIchhe jAnevAlA karma pRuthak hai; AtmA aur karmakI ati nikaTatAse jo vikRuti hotI hai
vah bhI usIprakAr (AtmAse) bhinna hai; aur kAl
kShetrAdi jo hain ve bhI (AtmAse) pRuthak
hain . nij nij guNakalAse alankRut yah sab pRuthak - pRuthak hain (arthAt apane - apane guNon

Page 99 of 388
PDF/HTML Page 126 of 415
single page version

tathA hi
(mAlinI)
asati cha sati bandhe shuddhajIvasya rUpAd
rahitamakhilamUrtadravyajAlan vichitram
.
iti jinapativAkyan vakti shuddhan budhAnAn
bhuvanaviditametadbhavya jAnIhi nityam
..70..
jArisiyA siddhappA bhavamalliy jIv tArisA honti .
jaramaraNajammamukkA aTThaguNAlankiyA jeN ..47..
yAdrashA siddhAtmAno bhavamAlInA jIvAstAdrashA bhavanti .
jarAmaraNajanmamuktA aShTaguNAlankRutA yen ..47..
tathA paryAyonse yukta sarva dravya atyanta bhinna - bhinna hain ) .’’
aur (in do gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shloekArtha :] ‘‘bandha ho na ho (arthAt bandhAvasthAmen yA mokShAvasthAmen), samasta
vichitra mUrtadravyajAl (anekavidh mUrtadravyonkA samUh) shuddha jIvake rUpase vyatirikta hai’’
aisA jinadevakA shuddha vachan budhapuruShonko kahate hain
. is bhuvanaviditako (is jagataprasiddha
satyako), he bhavya ! tU sadA jAn .70.
gAthA : 47 anvayArtha :[yAdrashA ] jaise [siddhAtmAna ] siddha AtmA hain
[tAdrashA ] vaise [bhavam AlInA jIvA ] bhavalIn (sansArI) jIv [bhavanti ] hain, [yen ]
jisase (ve sansArI jIv siddhAtmAonkI bhAnti) [jarAmaraNajanmamuktA ] janma - jarA - maraNase
rahit aur [aShTaguNAlankRutA ] ATh guNonse alankRut hain .
hai siddha jaise jIv, tyon bhavalIn sansArI vahI .
guN AThase jo hai alankRut janma-maraN-jarA nahIn ..47..

Page 100 of 388
PDF/HTML Page 127 of 415
single page version

shuddhadravyArthikanayAbhiprAyeN sansArijIvAnAn mukta jIvAnAn visheShAbhAvopanyAsoyam .
ye kechid atyAsannabhavyajIvA te pUrvan sansArAvasthAyAn sansArakleshAyAsachittA santa
sahajavairAgyaparAyaNA dravyabhAvalingadharA paramaguruprasAdAsAditaparamAgamAbhyAsen siddhakShetran
pariprApya nirvyAbAdhasakalavimalakevalagnAnakevaladarshanakevalasukhakevalashakti yuktA siddhAtmAna
kAryasamayasArarUpA kAryashuddhA
. te yAdrashAstAdrashA ev bhavina shuddhanishchayanayen . yen
kAraNen tAdrashAsten jarAmaraNajanmamuktA samyaktvAdyaShTaguNapuShTituShTAshcheti .
(anuShTubh)
prAgev shuddhatA yeShAn sudhiyAn kudhiyAmapi .
nayen kenachitteShAn bhidAn kAmapi vedmyaham ..71..
TIkA :shuddhadravyArthik nayake abhiprAyase sansArI jIvommen aur mukta jIvommen
antar na honekA yah kathan hai .
jo koI ati - Asanna - bhavya jIv hue, ve pahale sansArAvasthAmen sansArakleshase thake
chittavAle hote hue sahajavairAgyaparAyaN honese dravya-bhAv lingako dhAraN karake paramaguruke
prasAdase prApta kiye hue paramAgamake abhyAs dvArA siddhakShetrako prApta karake avyAbAdh (bAdhA
rahit) sakal-vimal (sarvathA nirmal) kevalagnAn
- kevaladarshan - kevalasukh - kevalavIryayukta
siddhAtmA ho gayeki jo siddhAtmA kAryasamayasArarUp hain, kAryashuddha hain . jaise ve siddhAtmA
hain vaise hI shuddhanishchayanayase bhavavAle (sansArI) jIv hain . jisakAraN ve sansArI jIv siddhAtmAke
samAn hain, us kAraN ve sansArI jIv janmajarAmaraNase rahit aur samyaktvAdi ATh guNonkI
puShTise tuShTa hain (
samyaktva, ananta gnAn, ananta darshan, ananta vIrya, sUkShmatva, avagAhan,
agurulaghu tathA avyAbAdh in ATh guNonkI samRuddhise Anandamay hain ) .
[ab 47vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain :]
[shloekArtha :] jin subuddhionko tathA kubuddhionko pahalese hI shuddhatA hai,
unamen kuchh bhI bhed main kis nayase jAnUn ? (vAstavamen unamen kuchh bhI bhed arthAt
antar nahIn hai
.) 71.
kAryashuddha = kAryaapekShAse shuddha .

Page 101 of 388
PDF/HTML Page 128 of 415
single page version

asarIrA aviNAsA aNindiyA NimmalA visuddhappA .
jah loyagge siddhA tah jIvA sansidI NeyA ..48..
asharIrA avinAshA atIndriyA nirmalA vishuddhAtmAna .
yathA lokAgre siddhAstathA jIvA sansRutau gneyA ..48..
ayan cha kAryakAraNasamayasArayorvisheShAbhAvopanyAsa .
nishchayen panchasharIraprapanchAbhAvAdasharIrA, nishchayen naranArakAdiparyAyaparityAg-
svIkArAbhAvAdavinAshA, yugapatparamatattvasthitasahajadarshanAdikAraNashuddhasvarUpaparichchhitti-
samarthasahajagnAnajyotirapahastitasamastasanshayasvarUpatvAdatIndriyA, malajanakakShAyopashamikAdi-
vibhAvasvabhAvAnAmabhAvAnnirmalA, dravyabhAvakarmAbhAvAd vishuddhAtmAna yathaiv lokAgre bhagavanta
gAthA : 48 anvayArtha :[yathA ] jisaprakAr [lokAgre ] lokAgramen
[siddhA ] siddhabhagavanta [asharIrA ] asharIrI, [avinAshA ] avinAshI, [atIndriyA ]
atIndriy, [nirmalA ] nirmal aur [vishuddhAtmAna ] vishuddhAtmA (vishuddhasvarUpI) hain,
[tathA ] usIprakAr [sansRutau ] sansAramen [jIvA ] (sarva) jIv [gneyA ] jAnanA
.
TIkA :aur yah, kAryasamayasAr tathA kAraNasamayasAramen antar na honekA
kathan hai .
jisaprakAr lokAgramen siddhaparameShThI bhagavanta nishchayase pAnch sharIrake prapanchake
abhAvake kAraN ‘asharIrI’ hain, nishchayase nar - nArakAdi paryAyonke tyAg - grahaNake abhAvake
kAraN ‘avinAshI’ hain, param tattvamen sthit sahajadarshanAdirUp kAraNashuddhasvarUpako yugapad
jAnanemen samartha aisI sahajagnAnajyoti dvArA jisamense samasta sanshay dUr kar diye gaye hain
aise svarUpavAle honeke kAraN ‘atIndriy’ hain, malajanak kShAyopashamikAdi
vibhAvasvabhAvonke abhAvake kAraN ‘nirmal’ hain aur dravyakarmon tathA bhAvakarmonke
vin deh avinAshI, atIndriy, shuddha nirmal siddha jyon .
lokAgramen jaise virAje, jIv hain bhavalIn tyon ..48..

Page 102 of 388
PDF/HTML Page 129 of 415
single page version

siddhaparameShThinastiShThanti, tathaiv sansRutAvapi amI kenachinnayabalen sansArijIvA shuddhA iti .
(shArdUlavikrIDit)
shuddhAshuddhavikalpanA bhavati sA mithyAdrashi pratyahan
shuddhan kAraNakAryatattvayugalan samyagdrashi pratyaham .
itthan ya paramAgamArthamatulan jAnAti saddrak svayam
sArAsAravichArachArudhiShaNA vandAmahe tan vayam ..72..
ede savve bhAvA vavahAraNayan paDuchcha bhaNidA hu .
savve siddhasahAvA suddhaNayA sansidI jIvA ..49..
ete sarve bhAvA vyavahAranayan pratItya bhaNitA khalu .
sarve siddhasvabhAvA shuddhanayAt sansRutau jIvA ..49..
abhAvake kAraN ‘vishuddhAtmA’ hain, usIprakAr sansAramen bhI yah sansArI jIv kisI nayake
balase (kisI nayase) shuddha hain
.
[ab 48vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha :] shuddha - ashuddhakI jo vikalpanA vah mithyAdRuShTiko sadaiv hotI hai;
samyagdRuShTiko to sadA (aisI mAnyatA hotI hai ki) kAraNatattva aur kAryatattva donon shuddha
hain
. isaprakAr paramAgamake atul arthako sArAsArake vichAravAlI sundar buddhi dvArA jo
samyagdRuShTi svayam jAnatA hai, use ham vandan karate hain .72.
gAthA : 49 anvayArtha :[ete ] yah (pUrvokta) [sarve bhAvA ] sab bhAv
[khalu ] vAstavamen [vyavahAranayan pratItya ] vyavahAranayakA Ashray karake [bhaNitA ] (sansArI
jIvommen vidyamAn) kahe gaye hain; [shuddhanayAt ] shuddhanayase [sansRutau ] sansAramen rahanevAle [sarve
jIvA ]
sarva jIv [siddhasvabhAvA ] siddhasvabhAvI hain
.
vikalpanA = viparIt kalpanA; mithyA mAnyatA; anishchay; shankA; bhed karanA .
vyavahAranayase hain kahe sab jIvake hI bhAv ye .
hain shuddhanayase jIv sab bhavalIn siddha svabhAvase ..49..

Page 103 of 388
PDF/HTML Page 130 of 415
single page version

nishchayavyavahAranayayorupAdeyatvapradyotanametat .
ye pUrvan na vidyante iti pratipAditAste sarve vibhAvaparyAyA khalu vyavahAranayAdeshen
vidyante . sansRutAvapi ye vibhAvabhAvaishchaturbhi pariNatA santastiShThanti api cha te sarve bhagavatAn
siddhAnAn shuddhaguNaparyAyai sadrashA shuddhanayAdeshAditi .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(mAlinI)
‘‘vyavaharaNanaya syAdyadyapi prAkpadavyA-
mih nihitapadAnAn hant hastAvalamba
.
TIkA :yah, nishchayanay aur vyavahAranayakI upAdeyatAkA prakAshan
(kathan) hai .
pahale jo vibhAvaparyAyen ‘vidyamAn nahIn hain ’ aisI pratipAdit kI gaI hain ve sab
vibhAvaparyAyen vAstavamen vyavahAranayake kathanase vidyamAn hain . aur jo (vyavahAranayake
kathanase) chAr vibhAvabhAvarUp pariNat honese sansAramen bhI vidyamAn hain ve sab shuddhanayake
kathanase shuddhaguNaparyAyon dvArA siddhabhagavanta samAn hain (arthAt jo jIv vyavahAranayake kathanase
audayikAdi vibhAvabhAvomvAle honese sansArI hain ve sab shuddhanayake kathanase shuddha guNon tathA
shuddha paryAyomvAle honese siddha sadRush hain )
.
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAmen pAnchaven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha :] yadyapi vyavahAranay is pratham bhUmikAmen jinhonne pair rakhA hai aise
pramANabhUt gnAnamen shuddhAtmadravyakA tathA usakI paryAyonkAdononkA samyak gnAn honA chAhiye .
‘svayamko kathanchit vibhAvaparyAyen vidyamAn hai’ aisA svIkAr hI jisake gnAnamen na ho use
shuddhAtmadravyakA bhI sachchA gnAn nahIn ho sakatA
. isaliye ‘vyavahAranayake viShayonkA bhI gnAn to
grahaN karane yogya hai’ aisI vivakShAse hI yahAn vyavahAranayako upAdey kahA hai, ‘unakA Ashray grahaN
karane yogya hai’ aisI vivakShAse nahIn
. vyavahAranayake viShayonkA Ashray (Alamban, jhukAv,
sanmukhatA, bhAvanA) to chhoDaneyogya hai hI aisA samajhAneke liye 50vIn gAthAmen vyavahAranayako
spaShTarUpase hey kahA jAyegA
. jis jIvako abhiprAyamen shuddhAtmadravyake AshrayakA grahaN aur
paryAyonke AshrayakA tyAg ho, usI jIvako dravyakA tathA paryAyonkA gnAn samyak hai aisA samajhanA,
anyako nahIn
.

Page 104 of 388
PDF/HTML Page 131 of 415
single page version

tadapi paramamarthan chichchamatkAramAtran
paravirahitamanta pashyatAn naiSh kinchit
..’’
tathA hi
(svAgatA)
shuddhanishchayanayen vimuktau
sansRutAvapi cha nAsti visheSha
.
evamev khalu tattvavichAre
shuddhatattvarasikA pravadanti
..73..
puvvuttasayalabhAvA paradavvan parasahAvamidi heyan .
sagadavvamuvAdeyan antaratachchan have appA ..50..
pUrvokta sakalabhAvA paradravyan parasvabhAvA iti heyA .
svakadravyamupAdeyan antastattvan bhavedAtmA ..50..
jIvonko, arere ! hastAvalambarUp bhale ho, tathApi jo jIv chaitanyachamatkAramAtra, parase rahit
aise param padArthako antarangamen dekhate hain unhen yah vyavahAranay kuchh nahIn hai
.’’
aur (is 49vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shloekArtha :] ‘shuddhanishchayanayase muktimen tathA sansAramen antar nahIn hai;’ aisA hI
vAstavamen, tattva vichArane par (paramArtha vastusvarUpakA vichAr athavA nirUpaN karane par),
shuddha tattvake rasik puruSh kahate hain .73.
gAthA : 50 anvayArtha :[pUrvoktasakalabhAvA ] pUrvokta sarva bhAv
[parasvabhAvA ] par svabhAv hain, [paradravyam ] paradravya hain, [iti ] isaliye [heyA ] hey hain,
[antastattvan ] antatattva [svakadravyam ] aisA svadravya
[AtmA ] AtmA[upAdeyam ]
upAdey [bhavet ] hai .
paradravya hain parabhAv hain pUrvokta sAre bhAv hI .
ataev hain ye tyAjya, antastattva hai Adey hI ..50..

Page 105 of 388
PDF/HTML Page 132 of 415
single page version

heyopAdeyatyAgopAdAnalakShaNakathanamidam .
ye kechid vibhAvaguNaparyAyAste pUrvan vyavahAranayAdeshAdupAdeyatvenoktA shuddha-
nishchayanayabalen heyA bhavanti . kuta ? parasvabhAvatvAt, at ev paradravyan bhavati .
sakalavibhAvaguNaparyAyanirmuktan shuddhAntastattvasvarUpan svadravyamupAdeyam . asya khalu sahaj-
gnAnasahajadarshanasahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakasya shuddhAntastattvasvarUpasyAdhAra sahaj-
paramapAriNAmikabhAvalakShaNakAraNasamayasAr iti
.
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(shArdUlavikrIDit)
‘‘siddhAntoyamudAttachittacharitairmokShArthibhi sevyatAn
shuddhan chinmayamekamev paraman jyoti sadaivAsmyaham
.
ete ye tu samullasanti vividhA bhAvA pRuthaglakShaNA-
stehan nAsmi yatotra te mam paradravyan samagrA api
..’’
TIkA :yah, hey-upAdey athavA tyAg-grahaNake svarUpakA kathan hai .
jo koI vibhAvaguNaparyAyen hain ve pahale (49vIn gAthAmen) vyavahAranayake kathan dvArA
upAdeyarUpase kahI gaI thIn kintu shuddhanishchayanayake balase (shuddhanishchayanayase) ve hey hain .
kis kAraNase ? kyonki ve parasvabhAv hain, aur isIliye paradravya hain . sarva
vibhAvaguNaparyAyonse rahit shuddha-antastattvasvarUp svadravya upAdey hai . vAstavamen sahajagnAn
sahajadarshansahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmak shuddha-antastattvasvarUp is
svadravyakA AdhAr sahajaparamapAriNAmikabhAvalakShaN (sahaj param pAriNAmik bhAv
jisakA lakShaN hai aisA) kAraNasamayasAr hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAmen 185ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha :] jinake chittakA charitra udAtta (udAr, uchcha, ujjval) hai aise
mokShArthI is siddhAntakA sevan karo ki‘main to shuddha chaitanyamay ek param jyoti hI sadaiv
hUn; aur yah jo bhinna lakShaNavAle vividh prakArake bhAv pragaT hote hain vah main nahIn hUn, kyonki
ve sab mujhe paradravya hain
.’’

Page 106 of 388
PDF/HTML Page 133 of 415
single page version

tathA hi
(shAlinI)
na hyasmAkan shuddhajIvAstikAyA-
danye sarve pudgaladravyabhAvA
.
itthan vyaktan vakti yastattvavedI
siddhin soyan yAti tAmatyapUrvAm
..74..
vivarIyAbhiNivesavivajjiyasaddahaNamev sammattan .
sansayavimohavibbhamavivajjiyan hodi saNNANan ..51..
chalamaliNamagADhattavivajjiyasaddahaNamev sammattan .
adhigamabhAvo NANan heyovAdeyatachchANan ..52..
sammattassa Nimittan jiNasuttan tassa jANayA purisA .
antaraheU bhaNidA dansaNamohassa khayapahudI ..53..
aur (is 50vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain ) :
[shloekArtha :] ‘shuddha jIvAstikAyase anya aise jo sab pudgaladravyake bhAv ve
vAstavamen hamAre nahIn hain’aisA jo tattvavedI spaShTarUpase kahatA hai vah ati apUrva siddhiko
prApta hotA hai .74.
mithyAbhiprAy vihIn jo shraddhAn vah samyaktva hai .
sanshay-vimoh-vibhrAnti virahit gnAn sugnAnatva hai ..51..
chal-mal-agADhapane rahit shraddhAn vah samyaktva hai .
Adey-hey padArthakA avabodh sugnAnatva hai ..52..
jinasUtra samakitahetu hai, aru sUtragnAtA puruSh jo .
vah jAn antarhetu jinake darshanamohakShayAdi ho ..53..

Page 107 of 388
PDF/HTML Page 134 of 415
single page version

sammattan saNNANan vijjadi mokkhassa hodi suN charaNan .
vavahAraNichchhaeN du tamhA charaNan pavakkhAmi ..54..
vavahAraNayacharitte vavahAraNayassa hodi tavacharaNan .
NichchhayaNayachAritte tavacharaNan hodi Nichchhayado ..55..
viparItAbhiniveshavivarjitashraddhAnamev samyaktvam .
sanshayavimohavibhramavivarjitan bhavati sangnAnam ..51..
chalamalinamagADhatvavivarjitashraddhAnamev samyaktvam .
adhigamabhAvo gnAnan heyopAdeyatattvAnAm ..52..
samyaktvasya nimittan jinasUtran tasya gnAyakA puruShA .
antarhetavo bhaNitA darshanamohasya kShayaprabhRute ..53..
gAthA : 51 se 55 anvayArtha :[viparItAbhiniveshavivarjitashraddhAnam ev ]
viparIt abhinivesh rahit shraddhAn hI [samyaktvam ] samyaktva hai; [sanshayavimohavibhram-
vivarjitam ] sanshay, vimoh aur vibhram rahit (gnAn) vah [sangnAnam bhavati ] samyaggnAn hai .
[chalamalinamagADhatvavivarjitashraddhAnam ev ] chalatA, malinatA aur agADhatA rahit
shraddhAn hI [samyaktvam ] samyaktva hai; [heyopAdeyatattvAnAm ] hey aur upAdey tattvonko
[adhigamabhAva ] jAnanerUp bhAv vah [gnAnam ] (samyak) gnAn hai
.
[samyaktvasya nimittan ] samyaktvakA nimitta [jinasUtran ] jinasUtra hai; [tasya gnAyakA
puruShA ] jinasUtrake jAnanevAle puruShonko [antarhetava ] (samyaktvake) antarang hetu
[bhaNitA ] kahe hain, [darshanamohasya kShayaprabhRute ] kyonki unako darshanamohake kShayAdik hain
.
abhinivesh = abhiprAy; Agrah .
samyaktva, samyaggnAn aru chAritra mokSha upAy hai .
vyavahAr nishchayase ata chAritra mam pratipAdya hai ..54..
vyavahAranayachAritramen vyavahAranay tap jAniye .
chAritra nishchayamen tapashcharyA niyatanay mAniye ..55..

Page 108 of 388
PDF/HTML Page 135 of 415
single page version

samyaktvan sangnAnan vidyate mokShasya bhavati shRuNu charaNam .
vyavahAranishchayen tu tasmAchcharaNan pravakShyAmi ..54..
vyavahAranayacharitre vyavahAranayasya bhavati tapashcharaNam .
nishchayanayachAritre tapashcharaNan bhavati nishchayata ..55..
ratnatrayasvarUpAkhyAnametat .
bhedopachAraratnatrayamapi tAvad viparItAbhiniveshavivarjitashraddhAnarUpan bhagavatAn siddhi-
paramparAhetubhUtAnAn panchaparameShThinAn chalamalinAgADhavivarjitasamupajanitanishchalabhakti yukta tvamev .
viparIte harihiraNyagarbhAdipraNIte padArthasArthe hyabhiniveshAbhAv ityartha . sangnAnamapi cha
sanshayavimohavibhramavivarjitamev . tatra sanshaya tAvat jino vA shivo vA dev iti . vimoha
shAkyAdiprokte vastuni nishchaya . vibhramo hyagnAnatvamev . pApakriyAnivRuttipariNAmashchAritram .
[shRuNu ] sun, [mokShasya ] mokShake liye [samyaktvan ] samyaktva hotA hai, [sangnAnan ]
samyaggnAn [vidyate ] hotA hai, [charaNam ] chAritra (bhI) [bhavati ] hotA hai; [tasmAt ]
isaliye [vyavahAranishchayen tu ] main vyavahAr aur nishchayase [charaNan pravakShyAmi ] chAritra kahUngA
.
[vyavahAranayacharitre ] vyavahAranayake chAritramen [vyavahAranayasya ] vyavahAranayakA
[tapashcharaNam ] tapashcharaN [bhavati ] hotA hai; [nishchayanayachAritre ] nishchayanayake chAritramen
[nishchayata ] nishchayase [tapashcharaNam ] tapashcharaN [bhavati ] hotA hai
.
TIkA :yah, ratnatrayake svarUpakA kathan hai .
pratham, bhedopachAr-ratnatray is prakAr hai :viparIt abhinivesh rahit shraddhAnarUp
aisA jo siddhike paramparAhetubhUt bhagavanta panchaparameShThIke prati utpanna huA chalatA
malinatAagADhatA rahit nishchal bhaktiyuktapanA vahI samyaktva hai . viShNubrahmAdikathit
viparIt padArthasamUhake prati abhiniveshakA abhAv hI samyaktva haiaisA artha hai .
sanshay, vimoh aur vibhram rahit (gnAn) hI samyaggnAn hai . vahAn, jin dev honge yA
shiv dev honge (aisA shankArUpabhAv) vah sanshay hai; shAkyAdikathit vastumen nishchay
(arthAt buddhAdi kathit padArthakA nirNay) vah vimoh hai; agnAnapanA (arthAt vastu
kyA hai tatsambandhI ajAnapanA) hI vibhram hai
. pApakriyAse nivRuttirUp pariNAm vah

Page 109 of 388
PDF/HTML Page 136 of 415
single page version

iti bhedopachAraratnatrayapariNati . tatra jinapraNItaheyopAdeyatattvaparichchhittirev samyaggnAnam .
asya samyaktvapariNAmasya bAhyasahakArikAraNan vItarAgasarvagnamukhakamalavinirgatasamastavastu-
pratipAdanasamarthadravyashrutamev tattvagnAnamiti
. ye mumukShava tepyupachArata padArthanirNayahetutvAt
antarangahetav ityuktA darshanamohanIyakarmakShayaprabhRute sakAshAditi . abhedAnupachAraratnatray-
pariNaterjIvasya TankotkIrNagnAyakaikasvabhAvanijaparamatattvashraddhAnen, tatparichchhittimAtrAntarmukhaparam-
bodhen, tadrUpAvichalasthitirUpasahajachAritreN abhUtapUrva siddhaparyAyo bhavati
. ya paramajin-
yogIshvara prathaman pApakriyAnivRuttirUpavyavahAranayachAritre tiShThati, tasya khalu vyavahAranay-
gocharatapashcharaNan bhavati
. sahajanishchayanayAtmakaparamasvabhAvAtmakaparamAtmani pratapanan tapa .
svasvarUpAvichalasthitirUpan sahajanishchayachAritram anen tapasA bhavatIti .
tathA chokta mekatvasaptatau
chAritra hai . isaprakAr bhedopachAr-ratnatrayapariNati hai . usamen, jinapraNIt hey-upAdey
tattvonkA gnAn hI samyaggnAn hai . is samyaktvapariNAmakA bAhya sahakArI kAraN
vItarAg-sarvagnake mukhakamalase nikalA huA samasta vastuke pratipAdanamen samartha aisA
dravyashrutarUp tattvagnAn hI hai
. jo mumukShu hain unhen bhI upachArase padArthanirNayake hetupaneke
kAraN (samyaktvapariNAmake) antaranggahetu kahe hain, kyonki unhen darshanamohanIyakarmakA
kShayAdik hai
.
abhed-anupachAr-ratnatrayapariNativAle jIvako, TankotkIrNa gnAyak jisakA ek
svabhAv hai aise nij param tattvakI shraddhA dvArA, tadgnAnamAtra (us nij param tattvake
gnAnamAtrasvarUp) aise antarmukh paramabodh dvArA aur us-rUpase (arthAt nij param
tattvarUpase) avichalarUpase sthit honerUp sahajachAritra dvArA
abhUtapUrva siddhaparyAy hotI
hai . jo paramajinayogIshvar pahale pApakriyAse nivRuttirUp vyavahAranayake chAritramen hote hain, unhen
vAstavamen vyavahAranayagochar tapashcharaN hotA hai . sahajanishchayanayAtmak paramasvabhAvasvarUp
paramAtmAmen pratapan so tap hai; nij svarUpamen avichal sthitirUp sahajanishchayachAritra is
tapase hotA hai
.
isIprakAr ekatvasaptatimen (shrI padmanandi-AchAryadevakRut padmanandipanychavinshatikA
nAmak shAstramen ekatvasaptati nAmake adhikAramen 14ven shlok dvArA) kahA hai ki :
abhUtapUrva = pahale kabhI na huA ho aisA; apUrva .

Page 110 of 388
PDF/HTML Page 137 of 415
single page version

(anuShTubh)
‘‘darshanan nishchaya punsi bodhastadbodh iShyate .
sthitiratraiv chAritramiti yoga shivAshraya ..’’
tathA cha
(mAlinI)
jayati sahajabodhastAdrashI draShTireShA
charaNamapi vishuddhan tadvidhan chaiv nityam .
aghakulamalapankAnIkanirmukta mUrti
sahajaparamatattve sansthitA chetanA cha
..75..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyAn
niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau shuddhabhAvAdhikAra tRutIya shrutaskandha ..
‘‘[shloekArtha :] AtmAkA nishchay vah darshan hai, AtmAkA bodh vah gnAn hai,
AtmAmen hI sthiti vah chAritra hai; aisA yog (arthAt in tInonkI ekatA) shivapadakA
kAraN hai .’’
aur (is shuddhabhAv adhikArakI antim pAnch gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shloekArtha :] sahaj gnAn sadA jayavanta hai, vaisI (sahaj) yah dRuShTi sadA
jayavanta hai, vaisA hI (sahaj) vishuddha chAritra bhI sadA jayavanta hai; pApasamUharUpI malakI
athavA kIchaDakI panktise rahit jisakA svarUp hai aisI sahajaparamatattvamen sansthit chetanA
bhI sadA jayavanta hai
.75.
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmak TIkAmen)
shuddhabhAv adhikAr nAmakA tIsarA shrutaskandh samApta huA .
❄ ❁ ❄

Page 111 of 388
PDF/HTML Page 138 of 415
single page version

4
vyavahArachAritra adhikAr
athedAnIn vyavahArachAritrAdhikAr uchyate .
kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUN jIvANan .
tassArambhaNiyattaNapariNAmo hoi paDhamavadan ..56..
kulayonijIvamArgaNAsthAnAdiShu gnAtvA jIvAnAm .
tasyArambhanivRuttipariNAmo bhavati prathamavratam ..56..
ahinsAvratasvarUpAkhyAnametat .
kulavikalpo yonivikalpashcha jIvamArgaNAsthAnavikalpAshcha prAgev pratipAditA . atra
punarukti doShabhayAnna pratipAditA . tatraiv teShAn bhedAn buddhvA tadrakShApariNatirev bhavatyahinsA .
ab vyavahArachAritra adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 56 anvayArtha :[jIvAnAm ] jIvonke [kulayonijIvamArgaNAsthAnAdiShu ]
kul, yoni, jIvasthAn, mArgaNAsthAn Adi [gnAtvA ] jAnakar [tasya ] unake [ArambhanivRutti-
pariNAma ]
Arambhase nivRuttirUp pariNAm vah [prathamavratam ] pahalA vrat [bhavati ] hai
.
TIkA :yah, ahinsAvratake svarUpakA kathan hai .
kulabhed, yonibhed, jIvasthAnake bhed aur mArgaNAsthAnake bhed pahale hI (42vIn
gAthAkI TIkAmen hI) pratipAdit kiye gaye hain; yahAn punaruktidoShake bhayase pratipAdit
nahIn kiye hain
. vahAn kahe hue unake bhedonko jAnakar unakI rakShArUp pariNati hI ahinsA
re jAnakar kulayoni, jIvasthAn mArgaN jIvake .
Arambha inake se virat ho prathamavrat kahate use ..56..

Page 112 of 388
PDF/HTML Page 139 of 415
single page version

teShAn mRutirbhavatu vA na vA, prayatnapariNAmamantareN sAvadyaparihAro na bhavati . at ev
prayatnapare hinsApariNaterabhAvAdahinsAvratan bhavatIti .
tathA choktan shrIsamantabhadrasvAmibhi
(shikhariNI)
‘‘ahinsA bhUtAnAn jagati viditan brahma paraman
na sA tatrArambhostyaNurapi cha yatrAshramavidhau
.
tatastatsiddhayarthan paramakaruNo granthamubhayan
bhavAnevAtyAkShInna cha vikRutaveShopadhirata
..’’
tathA hi
hai . unakA maraN ho yA na ho, prayatnarUp pariNAm binA sAvadyaparihAr (doShakA
tyAg) nahIn hotA . isIliye, prayatnaparAyaNako hinsApariNatikA abhAv honese ahinsAvrat
hotA hai .
isIprakAr (AchAryavar) shrI samantabhadrasvAmIne (bRuhatsvayambhUstotramen shrI naminAth
bhagavAnakI stuti karate hue 119ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha : ] jagatamen vidit hai ki jIvonkI ahinsA param brahma hai . jis
AshramakI vidhimen lesh bhI Arambh hai vahAn (us Ashramamen arthAt sagranthapanemen) vah ahinsA
nahIn hotI . isaliye usakI siddhike hetu, (he naminAth prabhu !) param karuNAvanta aise
ApashrIne donon granthako chhoD diyA (dravya tathA bhAv donon prakArake parigrahako chhoDakar
nirgranthapanA angIkAr kiyA), vikRut vesh tathA parigrahamen rat na hue .’’
aur (56vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
muniko (munitvochitta) shuddhapariNatike sAth vartanevAlA jo (haTh rahit) dehacheShTAdikasambandhI shubhopayog
vah vyavahAr prayatna hai
. [shuddhapariNati na ho vahAn shubhopayog haTh sahit hotA hai; vah shubhopayog to
vyavahAr-prayatna bhI nahIn kahalAtA .]

Page 113 of 388
PDF/HTML Page 140 of 415
single page version

(mAlinI)
trasahatipariNAmadhvAntavidhvansahetu
sakalabhuvanajIvagrAmasaukhyaprado ya
.
sa jayati jinadharma sthAvaraikendriyANAn
vividhavadhavidUrashchArusharmAbdhipUra
..76..
rAgeN va doseN va moheN va mosabhAsapariNAman .
jo pajahadi sAhu sayA bidiyavadan hoi tassev ..57..
rAgeN vA dveSheN vA mohen vA mRuShAbhAShApariNAman .
ya prajahAti sAdhu sadA dvitIyavratan bhavati tasyaiv ..57..
satyavratasvarUpAkhyAnametat .
atra mRuShApariNAma satyapratipakSha, sa cha rAgeN vA dveSheN vA mohen vA jAyate .
sadA ya sAdhu AsannabhavyajIva tan pariNAman parityajati tasya dvitIyavratan bhavati iti .
[shloekArtha :] trasaghAtake pariNAmarUp andhakArake nAshakA jo hetu hai, sakal
lokake jIvasamUhako jo sukhaprad hai, sthAvar ekendriy jIvonke vividh vadhase jo bahut dUr
hai aur sundar sukhasAgarakA jo pUr hai, vah jinadharma jayavanta vartatA hai
. 76 .
gAthA : 57 anvayArtha :[rAgeN vA ] rAgase, [dveSheN vA ] dveShase [mohen vA ]
athavA mohase honevAle [mRuShAbhAShApariNAman ] mRuShA bhAShAke pariNAmako [ya sAdhu ] jo sAdhu
[prajahAti ] chhoDatA hai, [tasya ev ] usIko [sadA ] sadA [dvitIyavratan ] dUsarA vrat
[bhavati ] hai
.
TIkA :yah, satyavratake svarUpakA kathan hai .
yahAn (aisA kahA hai ki), satyakA pratipakSha (arthAt satyase viruddha pariNAm) vah
mRuShApariNAm hain; ve (asatya bolaneke pariNAm) rAgase, dveShase athavA mohase hote hain; jo
sAdhu
Asannabhavya jIvun pariNAmonkA parityAg karatA hai (samasta prakArase chhoDatA
jo rAg, dveSh ru mohase pariNAm ho mRuSh-bhAShakA .
chhoDe use jo sAdhu, hotA hai use vrat dUsarA ..57..