Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 58-68.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 21

 

Page 114 of 388
PDF/HTML Page 141 of 415
single page version

(shAlinI)
vakti vyaktan satyamuchchairjano ya
svargastrINAn bhUribhogaikabhAk syAt
.
asmin pUjya sarvadA sarvasadbhi
satyAtsatyan chAnyadasti vratan kim
..77..
gAme vA Nayare vAraNNe vA pechchhiUN paramatthan .
jo muyadi gahaNabhAvan tidiyavadan hodi tassev ..58..
grAme vA nagare vAraNye vA prekShayitvA paramartham .
yo munchati grahaNabhAvan tRutIyavratan bhavati tasyaiv ..58..
tRutIyavratasvarUpAkhyAnametat .
vRutyAvRutto grAma tasmin vA chaturbhirgopurairbhAsuran nagaran tasmin vA manuShyasanchArashUnyan
hai ), use dUsarA vrat hotA hai .
[ab 57vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha :] jo puruSh ati spaShTarUpase satya bolatA hai, vah svargakI striyonke
anek bhogonkA ek bhAgI hotA hai (arthAt vah paralokamen ananyarUpase devAnganAonke
bahut-se bhog prApta karatA hai ) aur is lokamen sarvadA sarva satpuruShonkA pUjya banatA hai
.
vAstavamen kyA satyase anya koI (baDhakar) vrat hai ? 77 .
gAthA : 58 anvayArtha :[grAme vA ] grAmamen, [nagare vA ] nagaramen [araNye vA ]
yA vanamen [param artham ] parAyI vastuko [prekShayitvA ] dekhakar [ya ] jo (sAdhu)
[grahaNabhAvan ] use grahaN karaneke bhAvako [munchati ] chhoDatA hai, [tasya ev ] usIko
[tRutIyavratan ] tIsarA vrat [bhavati ] hai
.
TIkA :yah, tIsare vratake svarUpakA kathan hai .
jisake chautaraph bAD ho vah grAm (gAmv) hai; jo chAr dvAronse sushobhit ho vah nagar
kAnan, nagar yA grAmamen jo dekh par vastu use-
-chhoDe grahaNake bhAv, hotA tIsarA vrat hai use
..58..

Page 115 of 388
PDF/HTML Page 142 of 415
single page version

vanaspatijAtavallIgulmaprabhRutibhi paripUrNamaraNyan tasmin vA pareN visRuShTan nihitan patitan vA
vismRutan vA paradravyan
draShTvA svIkArapariNAman ya parityajati, tasya hi tRutIyavratan bhavati iti .
(AryA)
AkarShati ratnAnAn sanchayamuchchairachauryyametadih .
svargastrIsukhamUlan krameN muktyanganAyAshcha ..78..
daTThUN itthirUvan vAnchhAbhAvan Niyattade tAsu .
mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo ahav turiyavadan ..59..
draShTvA strIrUpan vAnchchhAbhAvan nivartate tAsu .
maithunasangnAvivarjitapariNAmothavA turIyavratam ..59..
chaturthavratasvarUpakathanamidam .
hai; jo manuShyake sanchAr rahit, vanaspatisamUh, belon aur vRukShonke jhunD Adise khachAkhach bharA
ho vah araNya hai
. aise grAm, nagar yA araNyamen anyase chhoDI huI, rakhI huI, girI huI athavA
bhUlI huI paravastuko dekhakar usake svIkArapariNAmakA (arthAt use apanI banAnegrahaN
karaneke pariNAmakA) jo parityAg karatA hai, use vAstavamen tIsarA vrat hotA hai .
[ab 58vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha :] yah ugra achaurya is lokamen ratnonke sanchayako AkarShit karatA
hai aur (paralokamen) svargakI striyonke sukhakA kAraN hai tathA kramasha muktirUpI strIke
sukhakA kAraN hai
. 78 .
gAthA : 59 anvayArtha :[strIrUpan dRuShTavA ] striyonkA rUp dekhakar [tAsu ]
unake prati [vAnchchhAbhAvan nivartate ] vAnchhAbhAvakI nivRutti vah [athavA ] athavA [maithunasangnA-
vivarjitapariNAma ]
maithunasangnArahit jo pariNAm vah [turIyavratam ] chauthA vrat hai
.
TIkA :yah, chauthe vratake svarUpakA kathan hai .
jo dekh ramaNI-rUp vAnchhAbhAv usamen chhoDatA .
pariNAm maithun - sangna - varjit vrat chaturtha yahI kahA ..59..

Page 116 of 388
PDF/HTML Page 143 of 415
single page version

kamanIyakAminInAn tanmanoharAngganirIkShaNadvAreN samupajanitakautUhalachittavAnchchhApari-
tyAgen, athavA pumvedodayAbhidhAnanokaShAyatIvrodayen sanjAtamaithunasangnAparityAgalakShaN-
shubhapariNAmen cha brahmacharyavratan bhavati iti
.
(mAlinI)
bhavati tanuvibhUti kAminInAn vibhUtin
smarasi manasi kAminstvan tadA madvacha kim
.
sahajaparamatattvan svasvarUpan vihAy
vrajasi vipulamohan hetunA ken chitram
..79..
savvesin ganthANan chAgo NiravekkhabhAvaNApuvvan .
panchamavadamidi bhaNidan chArittabharan vahantassa ..60..
sarveShAn granthAnAn tyAgo nirapekShabhAvanApUrvam .
panchamavratamiti bhaNitan chAritrabharan vahata ..60..
sundar kAminiyonke manohar anggake nirIkShaN dvArA utpanna honevAlI kutUhalatAke
chittavAnchhAkeparityAgase, athavA puruShavedoday nAmakA jo nokaShAyakA tIvra uday usake
kAraN utpanna honevAlI maithunasangnAke parityAgasvarUp shubh pariNAmase, brahmacharyavrat hotA hai .
[ab 59vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shloekArtha :] kAminiyonkI jo sharIravibhUti us vibhUtikA, he kAmI puruSh !
yadi tU manamen smaraN karatA hai, to mere vachanase tujhe kyA lAbh hogA ? aho ! Ashcharya hotA
hai ki sahaj paramatattvako
nij svarUpakochhoDakar tU kis kAraN vipul mohako prApta
ho rahA hai ! 79.
gAthA : 60 anvayArtha :[nirapekShabhAvanApUrvam ] 1nirapekSha bhAvanApUrvak
nirapekSha - bhAv sanyukta sab hI granthake parityAgakA .
pariNAm hai vrat panchavAn chAritrabhar vahanArakA ..60..
1muniko munitvochit nirapekSha shuddha pariNatike sAth vartatA huA jo (haTh rahit) sarvaparigrahatyAgasambandhI

Page 117 of 388
PDF/HTML Page 144 of 415
single page version

ih hi panchamavratasvarUpamukta m .
sakalaparigrahaparityAgalakShaNanijakAraNaparamAtmasvarUpAvasthitAnAn paramasanyaminAn param-
jinayogIshvarANAn sadaiv nishchayavyavahArAtmakachAruchAritrabharan vahatAn, bAhyAbhyantarachaturvinshati-
parigrahaparityAg ev paramparayA panchamagatihetubhUtan panchamavratamiti
.
tathA choktan samayasAre
(arthAt jis bhAvanAmen parakI apekShA nahIn hai aisI shuddha nirAlamban bhAvanA sahit)
[sarveShAn granthAnAn tyAga ] sarva parigrahonkA tyAg (sarvaparigrahatyAgasambandhI shubhabhAv)
vah, [chAritrabharan vahata ]
2chAritrabhar vahan karanevAleko [panchamavratam iti bhaNitam ]
pAnchavAn vrat kahA hai .
TIkA :yahAn (is gAthAmen) pAnchaven vratakA svarUp kahA gayA hai .
sakal parigrahake parityAgasvarUp nij kAraNaparamAtmAke svarUpamen avasthit
(sthir hue) paramasanyamiyonkoparam jinayogIshvaronkosadaiv nishchayavyavahArAtmak
sundar chAritrabhar vahan karanevAlonko, bAhya - abhyantar chauvIs prakArake parigrahakA parityAg
hI 3paramparAse panchamagatike hetubhUt aisA pAnchavAn vrat hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI samayasAramen (208vIn gAthA
dvArA) kahA hai ki :
shubhopayog vah vyavahAr aparigrahavrat kahalAtA hai . shuddha pariNati na ho vahAn shubhopayog haTh sahit
hotA hai; vah shubhopayog to vyavahAr-vrat bhI nahIn kahalAtA . [is pAnchaven vratakI bhAnti anya vratonkA
bhI samajh lenA .]
2chAritrabhar = chAritrakA bhAr; chAritrasamUh; chAritrakI atishayatA .
3shubhopayogarUp vyavahAravrat shuddhopayogakA hetu hai aur shuddhopayog mokShakA hetu hai aisA ginakar yahAn
upachArase vyavahAravratako mokShakA paramparAhetu kahA hai . vAstavamen to shubhopayogI muniko muniyogya
shuddhapariNati hI (shuddhAtmadravyakA avalamban karatI hai isaliye) visheSh shuddhirUp shuddhopayogakA hetu
hotI hai aur vah shuddhopayog mokShakA hetu hotA hai
. isaprakAr is shuddhapariNatimen rahe hue mokShake
paramparAhetupanekA Arop usake sAth rahanevAle shubhopayogamen karake vyavahAravratako mokShakA paramparAhetu
kahA jAtA hai
. jahAn shuddhapariNati hI na ho vahAn vartate hue shubhopayogamen mokShake paramparAhetupanekA
Arop bhI nahIn kiyA jA sakatA, kyonki jahAn mokShakA yathArtha paramparAhetu pragaT hI nahIn huA hai
vidyamAn hI nahIn hai vahAn shubhopayogamen Arop kisakA kiyA jAye ?

Page 118 of 388
PDF/HTML Page 145 of 415
single page version

‘‘majjhan pariggaho jadi tado ahamajIvadan tu gachchhejja .
NAdev ahan jamhA tamhA Na pariggaho majjha ..’’
tathA hi
(hariNI)
tyajatu bhavabhIrutvAdbhavya parigrahavigrahan
nirupamasukhAvAsaprAptyai karotu nijAtmani
.
sthitimavichalAn sharmAkArAn jagajjanadurlabhAn
na cha bhavati mahachchitran chitran satAmasatAmidam
..80..
pAsugamaggeN divA avaloganto jugappamANan hi .
gachchhai purado samaNo iriyAsamidI have tassa ..61..
prAsukamArgeN divA avalokayan yugapramANan khalu .
gachchhati purata shramaNa IryAsamitirbhavettasya ..61..
‘‘[gAthArtha : ] yadi paradravya - parigrah merA ho to main ajIvatvako prApta hoUn . main
to gnAtA hI hUn isaliye (paradravyarUp) parigrah merA nahIn hai .’’
aur (60vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shloekArtha : ] bhavya jIv bhavabhIrutAke kAraN parigrahavistArako chhoDo aur
nirupam sukhake AvAsakI prApti hetu nij AtmAmen avichal, sukhAkAr (sukhamayI) tathA
jagatajanonko durlabh aisI sthiti (sthiratA) karo . aur yah (nijAtmAmen achal sukhAtmak
sthiti karanekA kArya) satpuruShonko koI mahA AshcharyakI bAt nahIn hai, asatpuruShonko
AshcharyakI bAt hai
.80.
gAthA : 61 anvayArtha :[shramaNa ] jo shramaN [prAsukamArgeN ] prAsuk mArga
AvAs = nivAsasthAn; ghar; Ayatan .
munirAj chalate mArga dinamen dekh AgekI mahI .
prAsuk dhurA jitanI, unhen hI samiti IryA hai kahI ..61..

Page 119 of 388
PDF/HTML Page 146 of 415
single page version

atreryAsamitisvarUpamukta m .
ya paramasanyamI gurudevayAtrAdiprashastaprayojanamuddishyaikayugapramANan mArgam avalokayan
sthAvarajangamaprANiparirakShArthan divaiv gachchhati, tasya khalu paramashramaNasyeryAsamitirbhavati . vyavahAr-
samitisvarUpamukta m . idAnIn nishchayasamitisvarUpamuchyate . abhedAnupachAraratnatrayamArgeN param-
dharmiNamAtmAnan samyag itA pariNati samiti . athavA nijaparamatattvaniratasahajaparamabodhAdi-
paramadharmANAn sanhati samiti . iti nishchayavyavahArasamitibhedan buddhvA tatra paramanishchay-
samitimupayAtu bhavya iti .
par [divA ] dinamen [yugapramANan ] dhurA-pramAN [purata ] Age [khalu avalokan ] dekhakar
[gachchhati ] chalatA hai, [tasya ] use [IryAsamiti ] IryAsamiti [bhavet ] hotI hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen) IryAsamitikA svarUp kahA hai .
jo paramasanyamI guruyAtrA (guruke pAs jAnA), devayAtrA (devake pAs jAnA) Adi
prashasta prayojanakA uddesh rakhakar ek dhurA (chAr hAth) jitanA mArga dekhate-dekhate sthAvar
tathA janggam prANiyonkI parirakShA(samasta prakArase rakShA)ke hetu dinamen hI chalatA hai, us
paramashramaNako IryAsamiti hotI hai
. (isaprakAr) vyavahArasamitikA svarUp kahA gayA .
ab nishchayasamitikA svarUp kahA jAtA hai : abhed - anupachAr - ratnatrayarUpI mArga
par paramadharmI aise (apane) AtmAke prati samyak ‘‘iti’’ (gati) arthAt pariNati
vah samiti hai; athavA, nij paramatattvamen lIn sahaj paramagnAnAdik paramadharmonkI sanhati
(
milan, sangaThan) vah samiti hai .
isaprakAr nishchay aur vyavahArarUp samitibhed jAnakar unamen (un do men se)
paramanishchayasamitiko bhavya jIv prApta karo .
[ab 61vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr shlok
kahate hain : ]
paramasanyamI muniko (arthAt muniyogya shuddhapariNativAle muniko) shuddhapariNatike sAth vartatA huA jo
(haTh rahit) IryAsambandhI (gamanasambandhI; chalanesambandhI) shubhopayog vah vyavahAr IryAsamiti hai .
shuddhapariNati na ho vahAn shubhopayog haTh sahit hotA hai; vah shubhopayog to vyavahAr samiti bhI nahIn
kahalAtA [is IryAsamitikI bhAnti anya samitiyonkA bhI samajh lenA
. ]

Page 120 of 388
PDF/HTML Page 147 of 415
single page version

(mandAkrAntA)
itthan buddhvA paramasamitin mukti kAntAsakhIn yo
muktvA sangan bhavabhayakaran hemarAmAtmakan cha
.
sthitvApUrve sahajavilasachchichchamatkAramAtre
bhedAbhAve samayati cha ya sarvadA mukta ev
..81..
(mAlinI)
jayati samitireShA shIlamUlan munInAn
trasahatiparidUrA sthAvaraNAn hatervA
.
bhavadavaparitApakleshajImUtamAlA
sakalasukRutasItyAnIkasantoShadAyI
..82..
(mAlinI)
niyatamih janAnAn janma janmArNavesmin
samitivirahitAnAn kAmarogAturANAm
.
munip kuru tatastvan tvanmanogehamadhye
hyapavarakamamuShyAshchAruyoShitsumukte :
..83..
[shloekArtha : ] isaprakAr muktikAntAkI (muktisundarIkI) sakhI
paramasamitiko jAnakar jo jIv bhavabhayake karanevAle kanchanakAminIke sangako chhoDakar,
apUrva, sahaj
- vilasate (svabhAvase prakAshate), abhed chaitanyachamatkAramAtramen sthit rahakar
(usamen) samyak ‘iti’ (gati) karatA hai arthAt samyakrUpase pariNamit hotA hai vah
sarvadA mukta hI hai .81.
[shloekArtha : ] jo (samiti) muniyonko shIlakA (chAritrakA) mUl hai, jo
tras jIvonke ghAtase tathA sthAvar jIvonke ghAtase samasta prakArase dUr hai, jo bhavadAvAnalake
paritAparUpI kleshako shAnta karanevAlI tathA samasta sukRutarUpI dhAnyakI rAshiko (poShaN
dekar) santoSh denevAlI meghamAlA hai, aisI yah samiti jayavanta hai
.82.
[shloekArtha : ] yahAn (vishvamen) yah nishchit hai ki is janmArNavamen (bhavasAgaramen)
samitirahit kAmarogAtur (ichchhArUpI rogase pIDit) janonkA janma hotA hai . isaliye he
muni ! tU apane manarUpI gharamen is sumuktirUpI sundar strIke liye nivAsagRuh (ka marA) rakh
(arthAt tU muktikA chintavan kar)
.83.

Page 121 of 388
PDF/HTML Page 148 of 415
single page version

(AryA)
nishchayarUpAn samitin sUte yadi mukti bhAgbhavenmokSha .
bat na cha labhatepAyAt sansAramahArNave bhramati ..84..
pesuNNahAsakakkasaparaNindappappasansiyan vayaNan .
parichattA saparahidan bhAsAsamidI vadantassa ..62..
paishUnyahAsyakarkashaparanindAtmaprashansitan vachanam .
parityajya svaparahitan bhAShAsamitirvadata ..62..
atra bhAShAsamitisvarUpamukta m .
karNejapamukhavinirgatan nRupatikarNAbhyarNagatan chaikapuruShasya ekakuTumbasya ekagrAmasya vA
mahadvipatkAraNan vacha paishUnyam . kvachit kadAchit kinchit parajanavikArarUpamavalokya
tvAkarNya cha hAsyAbhidhAnanokaShAyasamupajanitam IShachchhubhamishritamapyashubhakarmakAraNan puruShamukh-
[shloekArtha : ] yadi jIv nishchayarUp samitiko utpanna kare, to vah muktiko
prApta karatA haimokSharUp hotA hai . parantu samitike nAshase (abhAvase), arere ! vah mokSha
prApta nahIn kar pAtA, kintu sansArarUpI mahAsAgaramen bhaTakatA hai .84 .
gAthA : 62 anvayArtha :[paishUnyahAsyakarkashaparanindAtmaprashansitan vachanam ]
paishUnya (chugalI), hAsya, karkash bhAShA, paranindA aur AtmaprashansArUp vachanakA
[parityajya ] parityAgakar [svaparahitan vadata ] jo svaparahitarUp vachan bolatA hai, use
[bhAShAsamiti ] bhAShAsamiti hotI hai
.
TIkA :yahAn bhAShAsamitikA svarUp kahA hai .
chugalakhor manuShyake munhase nikale hue aur rAjAke kAn tak pahunche hue, kisI ek
puruSh, kisI ek kuTumba athavA kisI ek grAmako mahA vipattike kAraNabhUt aise vachan
vah paishUnya hai
. kahIn kabhI kinychit parajanonke vikRut rUpako dekhakar athavA sunakar hAsya
nAmak nokaShAyase utpanna honevAlA, kinchit shubhake sAth mishrit hone par bhI ashubh karmakA
paishUnya, karkash, hAsya, paranindA, prashansA AtmakI .
chhoDen kahe hitakar vachan, usake samiti vachanakI ..62..

Page 122 of 388
PDF/HTML Page 149 of 415
single page version

vikAragatan hAsyakarma . karNashaShkulIvivarAbhyarNagocharamAtreN pareShAmaprItijananan hi karkashavacha .
pareShAn bhUtAbhUtadUShaNapurassaravAkyan paranindA . svasya bhUtAbhUtaguNastutirAtmaprashansA . etatsarvam-
prashastavacha parityajya svasya cha parasya cha shubhashuddhapariNatikAraNan vacho bhAShAsamitiriti .
tathA choktan shrIguNabhadrasvAmibhi
(mAlinI)
‘‘samadhigatasamastA sarvasAvadyadUrA
svahitanihitachittA shAntasarvaprachArA
.
svaparasaphalajalpA sarvasankalpamuktA
kathamih na vimukte rbhAjanan te vimuktA
..’’
tathA cha
kAraN, puruShake munhake vikArake sAth sambandhavAlA, vah hAsyakarma hai . karNa chhidrake nikaT
pahunchanemAtrase jo dUsaronko aprIti utpanna karate hain ve karkash vachan hain . dUsareke vidyamAn
- avidyamAn dUShaNapUrvakake vachan (arthAt parake sachche tathA jhUThe doSh kahanevAle vachan) vah
paranindA hai . apane vidyamAn - avidyamAn guNonkI stuti vah AtmaprashansA hai .in sab
aprashasta vachanonke parityAg pUrvak sva tathA parako shubh aur shuddha pariNatike kAraNabhUt
vachan vah bhAShAsamiti hai
.
isIprakAr (AchAryavar) shrIguNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsanamen 226 ven shlok
dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha : ] jinhonne sab (vastusvarUp) jAn liyA hai, jo sarva
sAvadyase dUr hain, jinhonne svahitamen chittako sthApit kiyA hai, jinake sarva prachAr shAnta
huA hai, jinakI bhAShA svaparako saphal (hitarUp) hai, jo sarva sankalpa rahit hain, ve
vimukta puruSh is lokamen vimuktikA bhAjan kyon nahIn honge ? (arthAt aise munijan
avashya mokShake pAtra hain
.)’’
aur (62vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain ) :
prachAr = vyavasthA; kArya sir par lenA; Arambha; bAhya pravRutti .

Page 123 of 388
PDF/HTML Page 150 of 415
single page version

(anuShTubh)
parabrahmaNyanuShThAnaniratAnAn manIShiNAm .
antarairapyalan jalpai bahirjalpaishcha kin puna ..85..
kadakAridANumodaNarahidan tah pAsugan pasatthan cha .
diNNan pareN bhattan samabhuttI esaNAsamidI ..63..
kRutakAritAnumodanarahitan tathA prAsukan prashastan cha .
dattan pareN bhaktan sambhukti : eShaNAsamiti ..63..
atraiShaNAsamitisvarUpamukta m . tadyathA
manovAkkAyAnAn pratyekan kRutakAritAnumodanai kRutvA nav vikalpA bhavanti, na tai
sanyukta mannan navakoTivishuddhamityukta m; atiprashastan manoharam; haritakAyAtmakasUkShmaprANi-
[shloekArtha : ] parabrahmake anuShThAnamen nirat (arthAt paramAtmAke AcharaNamen lIn)
aise buddhimAn puruShonkomunijanonko antarjalpase (vikalparUp antarang utthAnase) bhI
bas hoo, bahirjalpakI (bhAShA bolanekI) to bAt hI kyA ? .85.
gAthA : 63 anvayArtha :[pareN dattan ] par dvArA diyA gayA,
[kRutakAritAnumodanarahitan ] kRut - kArit - anumodan rahit, [tathA prAsukan ] prAsuk [prashastan
cha ] aur prashasta [bhaktan ] bhojan karanerUp [sambhukti ] jo samyak AhAragrahaN
[eShaNAsamiti ] vah eShaNAsamiti hai .
TIkA :yahAn eShaNAsamitikA svarUp kahA hai . vah isaprakAr
man, vachan aur kAyAmense pratyekako kRut, kArit aur anumodanA sahit ginane par
unake nau bhed hote hain; unase sanyukta anna nav koTirUpase vishuddha nahIn hai aisA (shAstramen)
kahA hai; atiprashasta arthAt manohar (anna); haritakAyamay sUkShma prANiyonke sanchArako
prashasta = achchhA; shAstramen prashansit; jo vyavahArase pramAdAdikA yA rogAdikA nimitta na ho aisA .
AhAr prAsuk shuddha len par - datta kRut kArit binA .
karate nahin anumodanA muni samiti jinake eShaNA ..63..

Page 124 of 388
PDF/HTML Page 151 of 415
single page version

sanchArAgocharan prAsukamityabhihitam; pratigrahochchasthAnapAdakShAlanArchanapraNAmayogashuddhibhikShA-
shuddhinAmadheyairnavavidhapuNyai pratipattin kRutvA shraddhAshaktyalubdhatAbhakti gnAnadayAkShamAbhidhAn-
saptaguNasamAhiten shuddhen yogyAchAreNopAsaken dattan bhaktan bhunjAna tiShThati ya paramatapodhana
tasyaiShaNAsamitirbhavati
. iti vyavahArasamitikrama . ath nishchayato jIvasyAshanan nAsti
paramArthata, ShaTprakAramashanan vyavahArata sansAriNAmev bhavati .
tathA choktan samayasAre (?)
‘‘NokammakammahAro leppAhAro ya kavalamAhAro .
ujja maNo vi ya kamaso AhAro chhavviho Neyo ..’’
agochar vah prAsuk (anna)aisA (shAstramen) kahA hai . 1pratigrah, uchcha sthAn,
pAdaprakShAlan, archan, praNAm, yogashuddhi (man - vachan - kAyAkI shuddhi) aur bhikShAshuddhiis
navavidh puNyase (navadhA bhaktise) Adar karake, shraddhA, shakti, alubdhatA, bhakti, gnAn, dayA
aur kShamA
in (dAtAke) sAt guNon sahit shuddha yogya-AchAravAle upAsak dvArA diyA
gayA (nav koTirUpase shuddha, prashasta aur prAsuk) bhojan jo param tapodhan lete hain, unhen
eShaNAsamiti hotI hai
. aisA vyavahArasamitikA kram hai .
ab nishchayase aisA hai kijIvako paramArthase ashan nahIn hai; chhah prakArakA ashan
vyavahArase sansAriyonko hI hotA hai .
isIprakAr shrI samayasAramen (?) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha : ] nokarma - AhAr, karma - AhAr, lep - AhAr, kaval - AhAr, oj -
AhAr aur man - AhArisaprakAr AhAr kramasha chhah prakArakA jAnanA .’’
1 pratigrah = ‘‘AhArajal shuddha hai; tiShTha, tiShTha, tiShTha, (Thahariye Thahariye, Thahariye)’’ aisA kahakar
AhAragrahaNakI prArthanA karanA; kRupA karaneke liye prArthanA; AdarasanmAn . [isaprakAr pratigrah kiyA
jAne par, yadi muni kRupA karake Thahar jAyen to dAtAke sAt guNonse yukta shrAvak unhen apane gharamen
le jAkar, uchcha-Asan par virAjamAn karake, pAmv dhokar, pUjan karatA hai aur praNAm karatA hai
.
phi ra man-vachan-kAyAkI shuddhipUrvak shuddha bhikShA detA hai . ]
yahAn uddhRut kI gaI gAthA samayasAramen nahi hai, parantu pravachanasAramen (pratham adhikArakI 20vIn gAthAkI
tAtparyavRutti-TIkAmen) avataraNarUp hai .

Page 125 of 388
PDF/HTML Page 152 of 415
single page version

ashuddhajIvAnAn vibhAvadharman prati vyavahAranayasyodAharaNamidam .
idAnIn nishchayasyodAhRutiruchyate . tadyathA
‘‘jassa aNesaNamappA tan pi tavo tappaDichchhagA samaNA .
aNNan bhikkhamaNesaNamadh te samaNA aNAhArA ..’’
tathA choktan shrIguNabhadrasvAmibhi
(mAlinI)
‘‘yamaniyamanitAnta shAntabAhyAntarAtmA
pariNamitasamAdhi sarvasattvAnukampI
.
vihitahitamitAshI kleshajAlan samUlan
dahati nihatanidro nishchitAdhyAtmasAra
..’’
ashuddha jIvonke vibhAvadharma sambandhamen vyavahAranayakA yah (avataraN kI gaI
gAthAmen) udAharaN hai .
ab (shrI pravachanasArakI 227vIn gAthA dvArA) nishchayakA udAharaN kahA jAtA hai .
vah isaprakAr :
‘‘[gAthArtha :] jisakA AtmA eShaNArahit hai (arthAt jo anashanasvabhAvI
AtmAko jAnaneke kAraN svabhAvase AhArakI ichchhA rahit hai ) use vah bhI tap hai; (aur)
use prApta karaneke liye (
anashanasvabhAvI AtmAko paripUrNarUpase prApta karaneke liye)
prayatna karanevAle aise jo shramaN unhen anya (svarUpase bhinna aisI) bhikShA eShaNA binA
(eShaNAdoSh rahit) hotI hai; isaliye ve shramaN anAhArI hain .’’
isIprakAr (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsanamen 225ven shlok dvArA)
kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha : ] jisane adhyAtmake sArakA nishchay kiyA hai, jo atyanta
yamaniyam sahit hai, jisakA AtmA bAharase aur bhItarase shAnta huA hai, jise samAdhi
pariNamit huI hai, jise sarva jIvonke prati anukampA hai, jo vihit (
shAstrAgnAke anusAr)
hit - mit bhojan karanevAlA hai, jisane nidrAkA nAsh kiyA hai, vah (muni) kleshajAlako
samUl jalA detA hai .’’
hit-mit = hitakar aur uchit mAtrAmen .

Page 126 of 388
PDF/HTML Page 153 of 415
single page version

tathA hi
(shAlinI)
bhuktvA bhaktan bhakta hastAgradattan
dhyAtvAtmAnan pUrNabodhaprakAsham
.
taptvA chaivan sattapa sattapasvI
prApnotIddhAn mukti vArAnganAn sa
..86..
potthaikamanDalAin gahaNavisaggesu payatapariNAmo .
AdAvaNaNikkhevaNasamidI hodi tti NiddiTThA ..64..
pustakakamaNDalAdigrahaNavisargayo prayatnapariNAma .
AdAnanikShepaNasamitirbhavatIti nirdiShTA ..64..
atrAdAnanikShepaNasamitisvarUpamukta m .
apahRutasanyaminAn sanyamagnAnAdyupakaraNagrahaNavisargasamayasamudbhavasamitiprakArokti riyam .
aur (63vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shloekArtha : ] bhaktake hastAgrase (hAthakI ungaliyonse) diyA gayA bhojan
lekar, pUrNa gnAnaprakAshavAle AtmAkA dhyAn karake, isaprakAr sat tapako (samyak
tapako) tapakar, vah sat tapasvI (sachchA tapasvI) dedIpyamAn muktivArAnganAko
(muktirUpI strIko) prApta karatA hai .86.
gAthA : 64 anvayArtha :[pustakakamaNDalAdigrahaNavisargayo ] pustak,
kamaNDal Adi lene-rakhane sambandhI [prayatnapariNAma ] prayatnapariNAm vah
[AdAnanikShepaNasamiti ] AdAnanikShepaNasamiti [bhavati ] hai [iti nirdiShTA ] aisA kahA hai
.
TIkA :yahAn AdAnanikShepaNasamitikA svarUp kahA hai .
yah, 1apahRutasanyamiyonko sanyamagnAnAdikake upakaraN leterakhate samay utpanna
1apahRutasanyamI = apahRutasanyamavAle muni . [apavAd, vyavahAranay, ekadeshaparityAg, apahRutasanyam (hIn
nyUnatAvAlA sanyam), sarAgachAritra aur shubhopayogyah sab ekArtha hain . ]
pustak kamaNDal Adi nikShepaNagrahaN karate yatI .
hotA prayat pariNAm vah AdAnanikShepaN samiti ..64..

Page 127 of 388
PDF/HTML Page 154 of 415
single page version

upekShAsanyaminAn na pustakakamaNDaluprabhRutaya, ataste paramajinamunaya ekAntato nispRuhA, at
ev bAhyopakaraNanirmuktA
. abhyantaropakaraNan nijaparamatattvaprakAshadakShan nirupAdhisvarUpasahaj-
gnAnamantareN na kimapyupAdeyamasti . apahRutasanyamadharANAn paramAgamArthasya puna puna
pratyabhignAnakAraNan pustakan gnAnopakaraNamiti yAvat, shauchopakaraNan cha kAyavishuddhihetu
kamaNDalu, sanyamopakaraNahetu pichchha . eteShAn grahaNavisargayo samayasamudbhavaprayatnapariNAm-
vishuddhirev hi AdAnanikShepaNasamitiriti nirdiShTeti .
(mAlinI)
samitiShu samitIyan rAjate sottamAnAn
paramajinamunInAn sanhatau kShAntimaitrI
.
tvamapi kuru manapankeruhe bhavya nityan
bhavasi hi paramashrIkAminIkAntakAnta
..87..
honevAlI samitikA prakAr kahA hai . 1upekShAsanyamiyonko pustak, kamaNDal Adi nahIn
hote; ve paramajinamuni ekAnta (sarvathA) nispRuh hote hain isIliye ve bAhya upakaraN
rahit hote hain . abhyantar upakaraNabhUt, nij paramatattvako prakAshit karanemen chatur aisA
jo nirupAdhisvarUp sahaj gnAn usake atirikta anya kuchh unhen upAdey nahIn hai .
apahRutasanyamadharonko paramAgamake arthakA puna puna pratyabhignAn honemen kAraNabhUt aisI
pustak vah gnAnakA upakaraN hai; shauchakA upakaraN kAyavishuddhike hetubhUt kamaNDal
hai; sanyamakA upakaraN
hetu pInchhI hai . in upakaraNonko leterakhate samay utpanna
honevAlI prayatnapariNAmarUp vishuddhi hI AdAnanikShepaNasamiti hai aisA (shAstramen)
kahA hai
.
[ab 64 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : ] uttam paramajinamuniyonkI yah samiti samitiyommen shobhatI hai .
usake sangamen kShAnti aur maitrI hote hain (arthAt is samitiyukta muniko dhIraj
sahanashIlatAkShamA aur maitrIbhAv hote hain ) . he bhavya ! tU bhI man - kamalamen sadA vah
samiti dhAraN kar, ki jisase tU paramashrIrUpI kAminIkA priy kAnta hogA (arthAt
1upekShAsanyamI = upekShAsanyamavAle muni . [utsarga, nishchayanay, sarvaparityAg, upekShAsanyam, vItarAgachAritra aur
shuddhopayogyah sab ekArtha hain . ]

Page 128 of 388
PDF/HTML Page 155 of 415
single page version

pAsugabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheN .
uchchArAdichchAgo paiTThAsamidI have tassa ..65..
prAsukabhUmipradeshe gUDhe rahite paroparodhen .
uchchArAdityAga pratiShThAsamitirbhavettasya ..65..
munInAn kAyamalAdityAgasthAnashuddhikathanamidam .
shuddhanishchayato jIvasya dehAbhAvAnna chAnnagrahaNapariNati . vyavahArato deha vidyate; tasyaiv
hi dehe sati hyAhAragrahaNan bhavati; AhAragrahaNAnmalamUtrAdaya sambhavantyev . at ev sanyaminAn
malamUtravisargasthAnan nirjantukan pareShAmuparodhen virahitam . tatra sthAne sharIradharman kRutvA
pashchAttasmAtsthAnAduttareN katichit padAni gatvA hyudangmukha sthitvA chotsRujya kAyakarmANi
muktilakShmIkA varaN karegA) .87.
gAthA : 65 anvayArtha :[paroparodhen rahite ] jise parake uparodh rahit
(dUsarese rokA na jAye aise), [gUDhe ] gUDh aur [prAsukabhUmipradeshe ] prAsuk
bhUmipradeshamen [uchchArAdityAga ] malAdikA tyAg ho, [tasya ] use [pratiShThAsamiti ]
pratiShThApan samiti [bhavet ] hotI hai
.
TIkA :yah, muniyonko kAyamalAdityAgake sthAnakI shuddhikA kathan hai .
shuddhanishchayase jIvako dehakA abhAv honese annagrahaNarUp pariNati nahIn hai .
vyavahArase (-jIvako) deh hai; isaliye usIko deh honese AhAragrahaN hai; AhAragrahaNake
kAraN malamUtrAdik sambhavit hain hI
. isIliye sanyamiyonko malamUtrAdikake utsargakA
(tyAgakA) sthAn janturahit tathA parake uparodh rahit hotA hai . us sthAn par sharIradharma
karake phi ra jo paramasanyamI us sthAnase uttar dishAmen kuchh Dag jAkar uttaramukh khaDe
rahakar, kAyakarmonkA (
sharIrakI kriyAonkA), sansArake kAraNabhUt hon aise pariNAmakA
jo gUDh prAsuk aur par - uparodh bin bhU par yatI
mal tyAg karate hain unhen samiti pratiShThApan kahI ..65..

Page 129 of 388
PDF/HTML Page 156 of 415
single page version

sansArakAraNan pariNAman manashcha sansRuternimittan, svAtmAnamavyagro bhUtvA dhyAyati ya paramasanyamI
muhurmuhu kalevarasyApyashuchitvan vA paribhAvayati, tasya khalu pratiShThApanasamitiriti
. nAnyeShAn
svairavRuttInAn yatinAmadhAriNAn kAchit samitiriti .
(mAlinI)
samitirih yatInAn mukti sAmrAjyamUlan
jinamatakushalAnAn svAtmachintAparANAm
.
madhusakhanishitAstravrAtasambhinnacheta
sahitamunigaNAnAn naiv sA gocharA syAt
..88..
(hariNI)
samitisamitin buddhvA muktyangganAbhimatAmimAn
bhavabhavabhayadhvAntapradhvansapUrNashashiprabhAm
.
munip tav saddIkShAkAntAsakhImadhunA mudA
jinamatatapasiddhan yAyA phalan kimapi dhruvam
..89..
tathA sansArake nimittabhUt manakA utsarga karake, nij AtmAko avyagra (ekAgra) hokar
dhyAtA hai athavA puna puna kalevarakI (sharIrakI) bhI ashuchitA sarva orase bhAtA hai,
use vAstavamen pratiShThApanasamiti hotI hai . dUsare svachchhandavRuttivAle yatinAmadhAriyonko koI
samiti nahIn hotI .
[ab 65vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok
kahate hain : ]
[shloekArtha : ] jinamatamen kushal aur svAtmachintanamen parAyaN aise yationko
yah samiti muktisAmrAjyakA mUl hai . kAmadevake tIkShNa astrasamUhase bhide hue hRudayavAle
munigaNonko vah (samiti) gochar hotI hI nahIn .88.
[shloekArtha : ] he muni ! samitiyommenkI is samitikoki jo muktirUpI
strIko pyArI hai, jo bhavabhavake bhayarUpI andhakArako naShTa karaneke liye pUrNa chandrakI prabhA
samAn hai tathA terI sat
- dIkShArUpI kAntAkI (sachchI dIkShArUpI priy strIkI) sakhI hai
useab pramodase jAnakar, jinamatakathit tapase siddha honevAle aise kisI (anupam)
dhruv phalako tU prApta karegA .89.

Page 130 of 388
PDF/HTML Page 157 of 415
single page version

(drutavilambit)
samitisanhatita phalamuttaman
sapadi yAti muni paramArthata
.
na cha manovachasAmapi gocharan
kimapi kevalasaukhyasudhAmayam
..90..
kAlussamohasaNNArAgaddosAiasuhabhAvANan .
parihAro maNuguttI vavahAraNayeN parikahiyan ..66..
kAluShyamohasangnArAgadveShAdyashubhabhAvanAm .
parihAro manogupti vyavahAranayen parikathitA ..66..
vyavahAramanoguptisvarUpAkhyAnametat .
krodhamAnamAyAlobhAbhidhAnaishchaturbhi kaShAyai kShubhitan chittan kAluShyam . moho
[shloekArtha : ] samitikI sangati dvArA vAstavamen muni manvANIko bhI agochar
(manase achintya aur vANIse akathya) aisA koI kevalasukhAmRutamay uttam phal shIghra
prApta karatA hai . 90 .
gAthA : 66 anvayArtha :[kAluShyamohasangnArAgadveShAdyashubhabhAvAnAm ]
kaluShatA, moh, sangnA, rAg, dveSh Adi ashubh bhAvonke [parihAra ] parihArako [vyavahAranayen ]
vyavahAranayase [manogupti ] manogupti [parikathitA ] kahA hai
.
TIkA :yah, vyavahAr manoguptike svarUpakA kathan hai .
krodh, mAn, mAyA aur lobh nAmak chAr kaShAyonse kShubdha huA chitta so kaluShatA
muniko munitvochit shuddhapariNatike sAth vartatA huA jo (haTh rahit) manAshrit, vachanAshrit athavA
kAyAshrit shubhopayog use vyavahAr gupti kahA jAtA hai, kyonki shubhopayogamen man, vachan yA kAyake
sAth ashubhopayogarUp yuktatA nahIn hai . shuddhapariNati na ho vahAn shubhopayog haTh sahit hotA hai . vah
shubhopayog to vyavahAragupti bhI nahIn kahalAtA .
kAluShya, sangnA, moh, rAg, dveShake parihArase .
hotI manogupti shramaNako kathan nay vyavahArase ..66..

Page 131 of 388
PDF/HTML Page 158 of 415
single page version

darshanachAritrabhedAd dvidhA . sangnA AhArabhayamaithunaparigrahANAn bhedAchchaturdhA . rAga
prashastAprashastabheden dvividha . asahyajaneShu vApi chAsahyapadArthasArtheShu vA vairasya pariNAmo
dveSha . ityAdyashubhapariNAmapratyayAnAn parihAr ev vyavahAranayAbhiprAyeN manoguptiriti .
(vasantatilakA)
guptirbhaviShyati sadA paramAgamArtha-
chintAsanAthamanaso vijitendriyasya
.
bAhyAntaranggapariShanggavivarjitasya
shrImajjinendracharaNasmaraNAnvitasya
..91..
thIrAjachorabhattakahAdivayaNassa pAvaheussa .
parihAro vayaguttI aliyAdiNiyattivayaNan vA ..67..
hai . darshanamoh aur chAritramoh aise (do) bhedonke kAraN moh do prakArakA hai . AhArasangnA,
bhayasangnA, maithunasangnA aur parigrahasangnA aise (chAr) bhedonke kAraN sangnA chAr prakArakI hai .
prashasta rAg aur aprashasta rAg aise (do) bhedonke kAraN rAg do prakArakA hai . asahya janonke
prati athavA asahya padArthasamUhonke prati vairakA pariNAm vah dveSh hai . ityAdi
ashubhapariNAmapratyayonkA parihAr hI (arthAt ashubhapariNAmarUp bhAvapApAsravonkA tyAg hI)
vyavahAranayake abhiprAyase manogupti hai .
[ab 66vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : ] jisakA man paramAgamake arthonke chintanayukta hai, jo vijitendriy
hai (arthAt jisane indriyonko visheSharUpase jItA hai ), jo bAhya tathA abhyantar sang rahit
hai aur jo shrIjinendracharaNake smaraNase sanyukta hai, use sadA gupti hotI hai
.91.
pratyay = Asrav; kAraN . (sansArake kAraNonse AtmAkA gopanrakShaN karanA so gupti hai . bhAvapApAsrav
tathA bhAvapuNyAsrav sansArake kAraN hain .)
jo pApakAraN chor, bhojan, rAj, dArAkI kathA .
evan mRuShA - parihAr yah lakShaN vachanakI guptikA ..67..

Page 132 of 388
PDF/HTML Page 159 of 415
single page version

strIrAjachaurabhakta kathAdivachanasya pApaheto .
parihAro vAgguptiralIkAdinivRuttivachanan vA ..67..
ih vAgguptisvarUpamukta m .
atipravRuddhakAmai kAmukajanai strINAn sanyogavipralambhajanitavividhavachanarachanA kartavyA
shrotavyA cha saiv strIkathA . rAgnAn yuddhahetUpanyAso rAjakathAprapancha . chaurANAn chauraprayogakathanan
chaurakathAvidhAnam . atipravRuddhabhojanaprItyA vichitramanDakAvalIkhanDadadhikhanDasitAshanapAnaprashansA
bhakta kathA . AsAmapi kathAnAn parihAro vAggupti . alIkanivRuttishcha vAggupti . anyeShAn
aprashastavachasAn nivRuttirev vA vAggupti iti .
tathA choktan shrIpUjyapAdasvAmibhi
gAthA : 67 anvayArtha :[pApaheto ] pApake hetubhUt aise
[strIrAjachaurabhaktakathAdivachanasya ] strIkathA, rAjakathA, chorakathA, bhaktakathA ityAdirUp
vachanonkA [parihAra ] parihAr [vA ] athavA [alIkAdinivRuttivachanan ] asatyAdikakI
nivRuttivAle vachan [vAggupti ] vah vachanagupti hai
.
TIkA :yahAn vachanaguptikA svarUp kahA hai .
jinhen kAm ati vRuddhiko prApta huA ho aise kAmI janon dvArA kI jAnevAlI aur
sunI jAnevAlI aisI jo striyonkI sanyogaviyogajanit vividh vachanarachanA (striyon sambandhI
bAt) vahI strIkathA hai; rAjAonkA yuddhahetuk kathan (arthAt rAjAon dvArA kiye jAnevAle
yuddhAdikakA kathan) vah rAjakathAprapanch hai; choronkA choraprayogakathan vah chorakathAvidhAn hai
(arthAt choron dvArA kiye jAnevAle chorIke prayogonkI bAt vah chorakathA hai ); ati vRuddhiko
prApta bhojanakI prIti dvArA maidAkI pUrI aur shakkar, dahI
- shakkar, misarI ityAdi anek
prakArake ashan - pAnakI prashansA vah bhaktakathA (bhojanakathA) hai .in samasta kathAonkA
parihAr so vachanagupti hai . asatyakI nivRutti bhI vachanagupti hai . athavA (asatya uparAnta)
anya aprashasta vachanonkI nivRutti vahI vachanagupti hai .
isaprakAr (AchAryavar) shrI pUjyapAdasvAmIne (samAdhitantramen 17ven shlok dvArA)
kahA hai ki :

Page 133 of 388
PDF/HTML Page 160 of 415
single page version

(anuShTubh)
‘‘evan tyaktvA bahirvAchan tyajedantarasheShata .
eSh yoga samAsen pradIpa paramAtmana ..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
tyaktvA vAchan bhavabhayakarIn bhavyajIva samastAn
dhyAtvA shuddhan sahajavilasachchichchamatkAramekam
.
pashchAnmuktin sahajamahimAnandasaukhyAkarIn tAn
prApnotyuchchai prahataduritadhvAntasanghAtarUpa
..92..
bandhaNachhedaNamAraNaAkunchaN tah pasAraNAdIyA .
kAyakiriyANiyattI NiddiTThA kAyagutti tti ..68..
bandhanachhedanamAraNAkunchanAni tathA prasAraNAdIni .
kAyakriyAnivRutti nirdiShTA kAyaguptiriti ..68..
‘‘[shloekArtha : ] isaprakAr bahirvachanonko tyAgakar antarvachanonko asheShata
(sampUrNarUpase) tyAganA .yah, sankShepase yog (arthAt samAdhi) haiki jo yog
paramAtmAkA pradIp hai (arthAt paramAtmAko prakAshit karanevAlA dIpak hai ) .’’
aur (is 67vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shloekArtha : ] bhavyajIv bhavabhayakI karanevAlI samasta vANIko chhoDakar shuddha
sahaj - vilasate chaitanyachamatkArakA ekakA dhyAn karake, phi ra, pAparUpI, timirasamUhako naShTa
karake sahajamahimAvant AnandasaukhyakI khAnarUp aisI us muktiko atishayarUpase prApta
karatA hai
.92.
gAthA : 68 anvayArtha :[bandhanachhedanamAraNAkunchanAni ] bandhan, chhedan, mAraN
mAraN, pratAraN, bandha, chhedan aur Akunychan sabhI .
karate sadA parihAr munijan, gupti pAlen kAyakI ..68..