Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 69-81 ; Adhikar-5 : Parmarth Pratikraman Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 21

 

Page 134 of 388
PDF/HTML Page 161 of 415
single page version

atra kAyaguptisvarUpamukta m .
kasyApi narasya tasyAntaranganimittan karma, bandhanasya bahirangahetu kasyApi
kAyavyApAra . chhedanasyApyantarangakAraNan karmodaya, bahirangakAraNan pramattasya kAyakriyA . mAraN-
syApyantarangaheturAntaryakShaya, bahirangakAraNan kasyApi kAyavikRuti . AkunchanaprasAraNAdihetu
sanharaNavisarpaNAdihetusamudghAta . etAsAn kAyakriyANAn nivRutti kAyaguptiriti .
(anuShTubh)
muktvA kAyavikAran ya shuddhAtmAnan muhurmuhu .
sambhAvayati tasyaiv saphalan janma sansRutau ..93..
jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi tan maNoguttI .
aliyAdiNiyattin vA moNan vA hoi vaiguttI ..69..
(mAr DAlanA), Akunychan (sankochanA) [tathA ] tathA [prasAraNAdIni ] prasAraN
(vistAranA) ityAdi [kAyakriyAnivRutti ] kAyakriyAonkI nivRuttiko [kAyagupti iti
nirdiShTA ] kAyagupti kahA hai .
TIkA :yahAn kAyaguptikA svarUp kahA hai .
kisI puruShako bandhanakA antarang nimitta karma hai, bandhanakA bahirang hetu kisIkA
kAyavyApAr hai; chhedanakA bhI antarang kAraN karmoday hai, bahirang kAraN pramatta jIvakI
kAyakriyA hai; mAraNakA bhI antarang hetu Antarik (nikaT) sambandhakA (AyuShyakA) kShay
hai, bahirang kAraN kisIkI kAyavikRuti hai; Akunchan, prasAraN AdikA hetu
sankochavistArAdikake hetubhUt samudghAt hai
.in kAyakriyAonkI nivRutti vah kAyagupti hai .
[ab 68vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : ] kAyavikArako chhoDakar jo puna puna shuddhAtmAkI sambhAvanA
(samyak bhAvanA) karatA hai, usIkA janma sansAramen saphal hai .93.
ho rAgakI nivRutti manase niyat managupti vahI .
hove asatya - nivRutti athavA maun vachagupti kahI ..69..

Page 135 of 388
PDF/HTML Page 162 of 415
single page version

yA rAgAdinivRuttirmanaso jAnIhi tAn manoguptim .
alIkAdinivRuttirvA maunan vA bhavati vAggupti ..69..
nishchayanayen manovAgguptisUchaneyam .
sakalamoharAgadveShAbhAvAdakhanDAdvaitaparamachidrUpe samyagavasthitirev nishchayamanogupti . he
shiShya tvan tAvadachalitAn manoguptimiti jAnIhi . nikhilAnRutabhAShAparihRutirvA maunavratan cha .
mUrtadravyasya chetanAbhAvAd amUrtadravyasyendriyagnAnAgocharatvAdubhayatra vAkpravRuttirna bhavati . iti
nishchayavAgguptisvarUpamukta m .
(shArdUlavikrIDit)
shastAshastamanovachassamudayan tyaktvAtmaniShThApara
shuddhAshuddhanayAtirikta managhan chinmAtrachintAmaNim
.
prApyAnantachatuShTayAtmakatayA sArdhan sthitAn sarvadA
jIvanmukti mupaiti yogitilaka pApATavIpAvaka
..94..
gAthA : 69 anvayArtha :[manasa ] manamense [yA ] jo [rAgAdinivRutti ]
rAgAdikI nivRutti [tAm ] use [manoguptim ] manogupti [jAnIhi ] jAn .
[alIkAdinivRutti ] asatyAdikI nivRutti [vA ] athavA [maunan vA ] maun [vAggupti
bhavati ]
so vachanagupti hai
.
TIkA :yah, nishchayanayase manogupti aur vachanaguptikI sUchanA hai .
sakal moharAgadveShake abhAvake kAraN akhaNDa advait paramachidrUpamen samyakrUpase
avasthit rahanA hI nishchayamanogupti hai . he shiShya ! tU use vAstavamen achalit manogupti jAn .
samasta asatya bhAShAkA parihAr athavA maunavrat so vachanagupti hai . mUrtadravyako
chetanAkA abhAv honeke kAraN aur amUrtadravya indriyagnAnase agochar honeke kAraN dononke
prati vachanapravRutti nahIn hotI
. isaprakAr nishchayavachanaguptikA svarUp kahA gayA .
[ab 69vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : ] pAparUpI aTavIko jalAnemen agni samAn aisA yogitilak
(munishiromaNi) prashasta - aprashasta man - vANIke samudAyako chhoDakar AtmaniShThAmen

Page 136 of 388
PDF/HTML Page 163 of 415
single page version

kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttI .
hinsAiNiyattI vA sarIragutti tti NiddiTThA ..70..
kAyakriyAnivRutti kAyotsarga sharIrake gupti .
hinsAdinivRuttirvA sharIraguptiriti nirdiShTA ..70..
nishchayasharIraguptisvarUpAkhyAnametat .
sarveShAn janAnAn kAyeShu bahvaya kriyA vidyante, tAsAn nivRutti kAyotsarga, sa ev
guptirbhavati . panchasthAvarANAn trasAnAn cha hinsAnivRutti kAyaguptirvA . paramasanyamadhara paramajin-
yogIshvara ya svakIyan vapu svasya vapuShA vivesh tasyAparispandamUrtirev nishchayakAyaguptiriti .
tathA choktan tattvAnushAsane
parAyaN rahatA huA, shuddhanay aur ashuddhanayase rahit aise anagh (nirdoSh) chaitanyamAtra
chintAmaNiko prApta karake, anantachatuShTayAtmakapaneke sAth sarvadA sthit aisI jIvanmuktiko prApta
karatA hai
. 94 .
gAthA : 70 anvayArtha :[kAyakriyAnivRutti ] kAyakriyAonkI nivRuttirUp
[kAyotsarga ] kAyotsarga [sharIrake gupti ] sharIrasambandhI gupti hai; [vA ] athavA
[hinsAdinivRutti ] hinsAdikI nivRuttiko [sharIragupti iti ] sharIragupti [nirdiShTA ] kahA hai
.
TIkA :yah, nishchayasharIraguptike svarUpakA kathan hai .
sarva janonko kAyAsambandhI bahu kriyAen hotI hain; unakI nivRutti so kAyotsarga hai;
vahI gupti (arthAt kAyagupti) hai . athavA pAnch sthAvaronkI aur trasonkI hinsAnivRutti so
kAyagupti hai . jo paramasanyamadhar paramajinayogIshvar apane (chaitanyarUp) sharIramen apane
(chaitanyarUp) sharIrase praviShTa ho gaye, unakI aparispandamUrti hI (akamp dashA hI)
nishchayakAyagupti hai .
isIprakAr shrI tattvAnushAsanamen (shlok dvArA) kahA hai ki :
kAyik kriyA nivRutti kAyotsarga tanakI gupti hai .
hinsAdise nivRutti bhI hotI niyat tanagupti hai ..70..

Page 137 of 388
PDF/HTML Page 164 of 415
single page version

(anuShTubh)
‘‘utsRujya kAyakarmANi bhAvan cha bhavakAraNam .
svAtmAvasthAnamavyagran kAyotsarga sa uchyate ..’’
tathA hi
(anuShTubh)
aparispandarUpasya parispandAtmikA tanu .
vyavahArAdbhavenmetastyajAmi vikRutin tano ..95..
ghaNaghAikammarahiyA kevalaNANAiparamaguNasahiyA .
chottisaadisayajuttA arihantA erisA honti ..71..
ghanaghAtikarmarahitA kevalagnAnAdiparamaguNasahitA .
chatustrinshadatishayayuktA arhanta IdrashA bhavanti ..71..
bhagavatorhatparameshvarasya svarUpAkhyAnametat .
AtmaguNaghAtakAni ghAtikarmANi ghanarUpANi sAndrIbhUtAtmakAni gnAnadarshanA-
‘‘[shloekArtha : ] kAyakriyAonko tathA bhavake kAraNabhUt (vikArI) bhAvako
chhoDakar avyagrarUpase nij AtmAmen sthit rahanA, vah kAyotsarga kahalAtA hai .’’
aur (is 70vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) :
[shloekArtha : ] aparispandAtmak aise mujhe parispandAtmak sharIr vyavahArase hai;
isaliye main sharIrakI vikRutiko chhoDatA hUn .95.
gAthA : 71 anvayArtha :[ghanaghAtikarmarahitA ] ghanaghAtikarma rahit, [kevalagnAnAdi-
paramaguNasahitA ] kevalagnAnAdi param guNon sahit aur [chatustrinshadatishayayuktA ] chauntIs
atishay sanyukta;
[IddashA ] aise, [arhanta ] arhanta [bhavanti ] hote hain .
TIkA :yah, bhagavAn arhat parameshvarake svarUpakA kathan hai .
[bhagavanta arhanta kaise hote hain ? ] (1) jo AtmaguNonke ghAtak ghAtikarma hain aur
chauntIs atishayayukta, aru ghanaghAti karma vimukta hain .
arhant shrI kaivalyagnAnAdik paramaguN yukta hain ..71..

Page 138 of 388
PDF/HTML Page 165 of 415
single page version

varaNAntarAyamohanIyAni tairvirahitAstathoktA . prAguptaghAtichatuShkapradhvansanAsAditatrailokya-
prakShobhahetubhUtasakalavimalakevalagnAnakevaladarshanakevalashakti kevalasukhasahitAshcha . nisved-
nirmalAdichatustrinshadatishayaguNanilayA . IdrashA bhavanti bhagavantorhanta iti .
(mAlinI)
jayati viditagAtra smeranIrejanetra
sukRutanilayagotra panDitAmbhojamitra
.
munijanavanachaitra karmavAhinyamitra
sakalahitacharitra shrIsusImAsuputra
..96..
(mAlinI)
smarakarimRugarAja puNyakanjAhnirAja
sakalaguNasamAja sarvakalpAvanIja
.
jo ghan arthAt gADh hainaise jo gnAnAvaraN, darshanAvaraN, antarAy aur mohanIy karma unase
rahit varNan kiye gaye; (2) jo pUrvamen boye gaye chAr ghAtikarmonke nAshase prApta hote hain aise,
tIn lokako
prakShobhake hetubhUt sakalavimal (sarvathA nirmal) kevalagnAn, kevaladarshan,
kevalashakti (vIrya, bal) aur kevalasukh sahit; tathA (3) svedarahit, malarahit ityAdi
chauntIs atishayaguNonke nivAsasthAnarUp; aise, bhagavanta arhant hote hain .
[ab 71vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj pAnch shlok
kahate hain : ]
[shloekArtha : ] prakhyAt (arthAt paramaudArik) jinakA sharIr hai, praphu llit
kamal jaise jinake netra hain, puNyakA nivAsasthAn (arthAt tIrthankarapad) jinakA gotra hai,
paNDitarUpI kamalonko (vikasit karaneke liye) jo sUrya hain, munijanarUpI vanako jo chaitra
hain (arthAt munijanarUpI vanako khilAnemen jo vasantaRutu samAn hain ), karmakI senAke jo
shatru hain aur sarvako hitarUp jinakA charitra hai, ve shrI susImA mAtAke suputra (shrI padmaprabh
tIrthankar) jayavanta hain
. 96 .
[shloekArtha : ] jo kAmadevarUpI hAthIko (mAraneke liye) sinh hain, jo
prakShobhakA artha 85ven pRuShThakI TippaNImen dekhen .

Page 139 of 388
PDF/HTML Page 166 of 415
single page version

sa jayati jinarAja prAstadukarmabIja
padanutasurarAjastyakta sansArabhUja
..97..
(mAlinI)
jitaratipatichApa sarvavidyApradIpa
pariNatasukharUpa pApakInAsharUpa
.
hatabhavaparitApa shrIpadAnamrabhUpa
sa jayati jitakopa prahvavidvatkalApa
..98..
(mAlinI)
jayati viditamokSha padmapatrAyatAkSha
prajitaduritakakSha prAstakandarpapakSha
.
padayuganatayakSha tattvavignAnadakSha
kRutabudhajanashikSha prokta nirvANadIkSha
..9 9..
puNyarUpI kamalako (vikasit karaneke liye) bhAnu hain, jo sarva guNonke samAj
(
samudAy) hain, jo sarva kalpit (chintit) denevAle kalpavRukSha hain, jinhonne duShTa karmake
bIjako naShTa kiyA hai, jinake charaNamen surendra namate hain aur jinhonne sansArarUpI vRukShakA tyAg
kiyA hai, ve jinarAj (shrI padmaprabh bhagavAn) jayavanta hain
. 97 .
[shloekArtha : ] kAmadevake bANako jinhonne jIt liyA hai, sarva vidyAonke jo
pradIp (prakAshak) hain, jinakA svarUp sukharUpase pariNamit huA hai, pApako (mAr-
DAlaneke liye) jo yamarUp hain, bhavake paritApakA jinhonne nAsh kiyA hai, bhUpati jinake
shrIpadamen (
mahimAyukta punIt charaNommen) namate hain, krodhako jinhonne jItA hai aur vidvAnonkA
samudAy jinake Age nat ho jAtAjhuk jAtA hai, ve (shrI padmaprabhanAth) jayavanta hain . 98 .
[shloekArtha : ] prasiddha jinakA mokSha hai, padmapatra (kamalake patte) jaise dIrgha
jinake netra hain, pApakakShAko jinhonne jIt liyA hai, kAmadevake pakShakA jinhonne nAsh kiyA
hai, yakSha jinake charaNayugalamen namate hain, tattvavignAnamen jo dakSha (chatur) hain, budhajanonko jinhonne
shikShA (sIkh) dI hai aur nirvANadIkShAkA jinhonne uchchAraN kiyA hai, ve (shrI padmaprabh
jinendra) jayavanta hain
. 99 .
kakShA = bhUmikA; shreNI; sthiti .

Page 140 of 388
PDF/HTML Page 167 of 415
single page version

(mAlinI)
madananagasuresha kAntakAyapradesha
padavinatayamIsha prAstakInAshapAsha
.
duraghavanahutAsha kIrtisampUritAsha
jayati jagadadhIsha chArupadmaprabhesha
..100..
NaTThaTThakammabandhA aTThamahAguNasamaNNiyA paramA .
loyaggaThidA NichchA siddhA te erisA honti ..72..
naShTAShTakarmabandhA aShTamahAguNasamanvitA paramA .
lokAgrasthitA nityA siddhAste IdrashA bhavanti ..72..
bhagavatAn siddhiparamparAhetubhUtAnAn siddhaparameShThinAn svarUpamatrokta m .
[shloekArtha : ] kAmadevarUpI parvatake liye (arthAt use toD denemen) jo
(vajradhar) indra samAn hain, kAnta (manohar) jinakA kAyapradesh hai, munivar jinake charaNamen
namate hain, yamake pAshakA jinhonne nAsh kiyA hai, duShTa pAparUpI vanako (jalAneke liye)
jo agni hain, sarva dishAommen jinakI kIrti vyApta ho gaI hai aur jagatake jo adhIsh (nAth)
hain, ve sundar padmaprabhesh jayavanta hain
.100.
gAthA : 72 anvayArtha :[naShTAShTakarmabandhA ] ATh karmonke bandhako jinhonne
naShTa kiyA hai aise, [aShTamahAguNasamanvitA ] ATh mahAguNon sahit, [paramA ] param,
[lokAgrasthitA ] lokake agramen sthit aur [nityA ] nitya;
[IdrashA ] aise, [te
siddhA ] ve siddha [bhavanti ] hote hain .
TIkA :siddhike paramparAhetubhUt aise bhagavanta siddhaparameShThiyonkA svarUp yahAn
kahA hai .
hain aShTa guN sanyukta, AThon karma - bandha vinaShTa hain .
lokAgramen jo hain pratiShThit param shAshvat siddha hain ..72..

Page 141 of 388
PDF/HTML Page 168 of 415
single page version

niravasheSheNAntarmukhAkAradhyAnadhyeyavikalpavirahitanishchayaparamashukladhyAnabalen naShTAShTa-
karmabandhA . kShAyikasamyaktvAdyaShTaguNapuShTituShTAshcha . tritattvasvarUpeShu vishiShTaguNAdhAratvAt
paramA . tribhuvanashikharAtparato gatihetorabhAvAt lokAgrasthitA . vyavahAratobhUtapUrvaparyAy-
prachyavanAbhAvAnnityA . IdrashAste bhagavanta siddhaparameShThin iti .
(mAlinI)
vyavaharaNanayen gnAnapunja sa siddha
tribhuvanashikharAgragrAvachUDAmaNi syAt
.
sahajaparamachichchintAmaNau nityashuddhe
nivasati nijarUpe nishchayenaiv deva
..101..
[bhagavanta siddha kaise hote hain ? ] (1) 1niravasheSharUpase antarmukhAkAr, dhyAn
-dhyeyake vikalpa rahit nishchay - paramashukladhyAnake balase jinhonne ATh karmake bandhako naShTa
kiyA hai aise; (2) 2kShAyik samyaktvAdi aShTa guNonkI puShTise tuShTa; (3) vishiShTa guNonke
AdhAr honese tattvake tIn svarUpommen 3param; (4) tIn lokake shikharase Age gatihetukA
abhAv honese lokake agramen sthit; (5) vyavahArase abhUtapUrva paryAyamense (pahale kabhI
nahIn huI aisI siddhaparyAyamense) chyut honekA abhAv honeke kAraN nitya; aise, ve
bhagavanta siddhaparameShThI hote hain .
[ab 72vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate
hain : ]
[shloekArtha : ] vyavahAranayase gnAnapunj aise ve siddhabhagavAn tribhuvanashikharakI
shikhAke (chaitanyaghanarUp) Thos 4chUDAmaNi hain; nishchayase ve dev sahajaparamachaitanyachintAmaNi-
svarUp nityashuddha nij rUpamen hI vAs karate hain .101.
1niravasheSharUpase = asheShat; kuchh sheSh rakhe binA; sampUrNarUpase; sarvathA . [paramashukladhyAnakA AkAr arthAt
svarUp sampUrNatayA antarmukh hotA hai . ]
2siddhabhagavanta kShAyik samyaktva, ananta gnAn, ananta darshan, ananta vIrya, sUkShmatva, avagAhan, agurulaghu
aur avyAbAdh in ATh guNonkI puShTise santuShTaAnandamay hote hain .
3siddhabhagavanta vishiShTa guNonke AdhAr honese bahistattva, antastattva aur paramatattva aise tIn tattvasvarUpommense
paramatattvasvarUp hain .
4chUDAmaNi = shikhAmaNi; kalagIkA ratna; shikharakA ratna .

Page 142 of 388
PDF/HTML Page 169 of 415
single page version

(sragdharA)
nItvAstAn sarvadoShAn tribhuvanashikhare ye sthitA dehamuktA
tAn sarvAn siddhisiddhayai nirupamavishadagnAn
drakshakti yuktAn .
siddhAn naShTAShTakarmaprakRitisamudayAn nityashuddhAnanantAn
avyAbAdhAnnamAmi tribhuvanatilakAn siddhisImantinIshAn
..102..
(anuShTubh)
svasvarUpasthitAn shuddhAn prAptAShTaguNasampada .
naShTAShTakarmasandohAn siddhAn vande puna puna ..103..
panchAchArasamaggA panchindiyadantidappaNiddalaNA .
dhIrA guNagambhIrA AyariyA erisA honti ..73..
panchAchArasamagrA panchendriyadantidarpanirdalanA .
dhIrA guNagambhIrA AchAryA IdrashA bhavanti ..73..
[shloekArtha : ] jo sarva doShonko naShTa karake dehamukta hokar tribhuvanashikhar par
sthit hain, jo nirupam vishad (nirmal) gnAnadarshanashaktise yukta hain, jinhonne ATh karmonkI
prakRitike samudAyako naShTa kiyA hai, jo nityashuddha hain, jo ananta hain, avyAbAdh hain, tIn
lokamen pradhAn hain aur muktisundarIke svAmI hain, un sarva siddhonko siddhikI prAptike hetu
main naman karatA hUn
.102.
[shloekArtha : ] jo nij svarUpamen sthit hain, jo shuddha hain; jinhonne ATh guNarUpI
sampadA prApta kI hai aur jinhonne ATh karmonkA samUh naShTa kiyA hai, un siddhonko main puna
puna vandan karatA hUn
.103.
gAthA : 73 anvayArtha :[panchAchArasamagrA ] panchAchAronse paripUrNa, [panchendriy-
dantidarppanirdalanA ] panchendriyarUpI hAthIke madakA dalan karanevAle, [dhIrA ] dhIr aur
[guNagambhIrA ] guNagambhIr;
[IdrashA ] aise, [AchAryA ] AchArya [bhavanti ] hote hain .
hain dhIr guN gambhIr aru paripUrNa panchAchAr hain .
panchendri - gajake darpa - unmUlak nipuN AchArya hain ..73..

Page 143 of 388
PDF/HTML Page 170 of 415
single page version

atrAchAryasvarUpamukta m .
gnAnadarshanachAritratapovIryAbhidhAnai panchabhi AchArai samagrA . sparshan-
rasanaghrANachakShushrotrAbhidhAnapanchendriyamadAndhasindhuradarpanirdalanadakShA . nikhilaghoropasargavijayo-
pArjitadhIraguNagambhIrA . evanlakShaNalakShitAste bhagavanto hyAchAryA iti .
tathA choktan shrIvAdirAjadevai
(shArdUlavikrIDit)
‘‘panchAchAraparAnnakinchanapatInnaShTakaShAyAshramAn
chanchajgnAnabalaprapanchitamahApanchAstikAyasthitIn
.
sphArAchanchalayogachanchuradhiya sUrInudanchadguNAn
anchAmo bhavadukhasanchayabhide bhakti kriyAchanchava
..’’
tathA hi
TIkA :yahAn AchAryakA svarUp kahA hai .
[bhagavanta AchArya kaise hote hain ? ] (1) gnAn, darshan, chAritra, tap aur vIrya nAmak
pAnch AchAronse paripUrNa; (2) sparshan, rasan, ghrAN, chakShu aur shrotra nAmakI pAnch indriyonrUpI
madAndh hAthIke darpakA dalan karanemen dakSha (
panchendriyarUpI madamatta hAthIke madako chUrachUr
karanemen nipuN); (3 - 4) samasta ghor upasargon par vijay prApta karate hain isaliye dhIr aur
guNagambhIr; aise lakShaNonse lakShit, ve bhagavanta AchArya hote hain .
isIprakAr (AchAryavar) shrI vAdirAjadevane kahA hai ki :
‘‘[shloekArtha : ] jo panchAchAraparAyaN hain, jo akinchanatAke svAmI hain, jinhonne
kaShAyasthAnonko naShTa kiyA hai, pariNamit gnAnake bal dvArA jo mahA panchAstikAyakI sthitiko
samajhAte hain, vipul achanchal yogamen (
vikasit sthir samAdhimen) jinakI buddhi nipuN hai
aur jinako guN uchhalate hain, un AchAryonko bhaktikriyAmen kushal aise ham bhavadukharAshiko
bhedaneke liye pUjate hain
.’’
aur (is 73vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :

Page 144 of 388
PDF/HTML Page 171 of 415
single page version

(hariNI)
sakalakaraNagrAmAlambAdvimukta manAkulan
svahitaniratan shuddhan nirvANakAraNakAraNam
.
shamadamayamAvAsan maitrIdayAdamamandiran
nirupamamidan vandyan shrIchandrakIrtimunermana
..104..
rayaNattayasanjuttA jiNakahiyapayatthadesayA sUrA .
NikkankhabhAvasahiyA uvajjhAyA erisA honti ..74..
ratnatrayasanyuktA jinakathitapadArthadeshakA shUrA .
nikAnkShabhAvasahitA upAdhyAyA IdrashA bhavanti ..74..
adhyApakAbhidhAnaparamagurusvarUpAkhyAnametat .
avichalitAkhanDAdvaitaparamachidrUpashraddhAnaparignAnAnuShThAnashuddhanishchayasvabhAvaratnatrayasanyuktA .
[shloekArtha : ] sakal indriyasamUhake Alamban rahit, anAkul, svahitamen
lIn, shuddha, nirvANake kAraNakA kAraN (muktike kAraNabhUt shukladhyAnakA kAraN),
sham - dam - yamakA nivAsasthAn, maitrI - dayA - damakA mandir (ghar)aisA yah shrI
chandrakIrtimunikA nirupam man (chaitanyapariNaman) vandya hai . 104 .
gAthA : 74 anvayArtha :[ratnatrayasanyuktA ] ratnatrayase sanyukta, [shUrA
jinakathitapadArthadeshakA ] jinakathit padArthonke shUravIr upadeshak aur
[nikAnkShabhAvasahitA ] nikAnkShabhAv sahit;
[IdrashA ] aise, [upAdhyAyA ] upAdhyAy
[bhavanti ] hote hain .
TIkA :yah, adhyApak (arthAt upAdhyAy) nAmake paramaguruke svarUpakA
kathan hai .
[upAdhyAy kaise hote hain ? ] (1) avichalit akhaNDa advait param chidrUpake
sham = shAnti; upasham . dam = indriyAdikA daman; jitendriyatA . yam = sanyam .
jo ratnatrayase yukta nikAnkShitvase bharapUr hain .
uvajhAy ve jinavar - kathit tattvopadeShTA shUr hain ..74..

Page 145 of 388
PDF/HTML Page 172 of 415
single page version

jinendravadanAravindavinirgatajIvAdisamastapadArthasArthopadeshashUrA . nikhilaparigrahaparityAgalakShaN-
niranjananijaparamAtmatattvabhAvanotpannaparamavItarAgasukhAmRutapAnonmukhAstat ev niShkAnkShAbhAvanA-
sanAthA
. evambhUtalakShaNalakShitAste jainAnAmupAdhyAyA iti .
(anuShTubh)
ratnatrayamayAn shuddhAn bhavyAmbhojadivAkarAn .
upadeShTRUnupAdhyAyAn nityan vande puna puna ..105..
vAvAravippamukkA chauvvihArAhaNAsayArattA .
NigganthA NimmohA sAhU de erisA honti ..75..
vyApAravipramuktA chaturvidhArAdhanAsadAraktA .
nirgranthA nirmohA sAdhava IdrashA bhavanti ..75..
shraddhAn, gnAn aur anuShThAnarUp shuddha nishchay - svabhAvaratnatrayavAle; (2) jinendrake
mukhAravindase nikale hue jIvAdi samasta padArthasamUhakA upadesh denemen shUravIr; (3) samasta
parigrahake parityAgasvarUp jo niranjan nij paramAtmatattva usakI bhAvanAse utpanna honevAle
param vItarAg sukhAmRutake pAnamen sanmukh honese hI niShkAnkShabhAvanA sahit;
aise lakShaNonse
lakShit, ve jainonke upAdhyAy hote hain .
[ab 74vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : ] ratnatrayamay, shuddha, bhavyakamalake sUrya aur (jinakathit
padArthonke) upadeshakaise upAdhyAyonko main nitya puna puna vandan karatA hUn .105.
gAthA : 75 anvayArtha :[vyApAravipramuktA ] vyApArase vimukta (samasta
vyApAr rahit), [chaturvidhArAdhanAsadAraktA ] chaturvidh ArAdhanAmen sadA rakta, [nirgranthA ]
nirgranth aur [nirmohA ] nirmoh;
[IdrashA ] aise, [sAdhava ] sAdhu [bhavanti ] hote hain .
anuShThAn = AcharaN; chAritra; vidhAn; kAryarUpamen pariNat karanA .
nirgrantha hain nirmoh hain vyApArase pravimukta hain .
hain sAdhu, chauArAdhanAmen jo sadA anurakta hain ..75..

Page 146 of 388
PDF/HTML Page 173 of 415
single page version

nirantarAkhanDitaparamatapashcharaNaniratasarvasAdhusvarUpAkhyAnametat .
ye mahAnta paramasanyamina trikAlanirAvaraNaniranjanaparamapanchamabhAvabhAvanApariNatA
at ev samastabAhyavyApAravipramuktA . gnAnadarshanachAritraparamatapashcharaNAbhidhAnachaturvidhA-
rAdhanAsadAnuraktA . bAhyAbhyantarasamastaparigrahAgrahavinirmukta tvAnnirgranthA . sadA niranyjan-
nijakAraNasamayasArasvarUpasamyakshraddhAnaparignAnAcharaNapratipakShamithyAdarshanagnAnachAritrAbhAvAnni-
rmohA cha
. itthambhUtaparamanirvANasImantinIchArusImantasImAshobhAmasRuNaghusRuNarajapunjapinjarit-
varNAlankArAvalokanakautUhalabuddhayopi te sarvepi sAdhava iti .
(AryA)
bhavinAn bhavasukhavimukhan tyaktan sarvAbhiShangasambandhAt .
mankShu vimankShva nijAtmani vandyan nastanmana sAdho ..106..
TIkA :yah, nirantar akhaNDit param tapashcharaNamen nirat (lIn) aise sarva
sAdhuonke svarUpakA kathan hai .
[sAdhu kaise hote hain ? ] (1) paramasanyamI mahApuruSh honese trikAlanirAvaraN niranjan
param panchamabhAvakI bhAvanAmen pariNamit honeke kAraN hI samasta bAhyavyApArase vimukta;
(2) gnAn, darshan, chAritra aur param tap nAmakI chaturvidh ArAdhanAmen sadA anurakta; (3)
bAhya
abhyantar samasta parigrahake grahaN rahit honeke kAraN nirgranth; tathA (4) sadA niranjan
nij kAraNasamayasArake svarUpake samyak shraddhAn, samyak parignAn aur samyak AcharaNase
pratipakSha aise mithyA darshan, mithyA gnAn aur mithyA chAritrakA abhAv honeke kAraN nirmoh;
aise, paramanirvANasundarIkI sundar mAngakI shobhArUp komal kesharake raj - punjake suvarNarangI
alangkArako (keshar - rajakI kanakarangI shobhAko) dekhanemen kautUhalabuddhivAle ve samasta
sAdhu hote hain (arthAt pUrvokta lakShaNavAle, muktisundarIkI anupamatAkA avalokan karanemen
Atur buddhivAle samasta sAdhu hote hain )
.
[ab 75vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shloekArtha : ] bhavavAle jIvonke bhavasukhase jo vimukh hai aur sarva sangake
sambandhase jo mukta hai, aisA vah sAdhukA man hamen vandya hai . he sAdhu ! us manako shIghra
nijAtmAmen magna karo .106.

Page 147 of 388
PDF/HTML Page 174 of 415
single page version

erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa hodi chArittan .
NichchhayaNayassa charaNan etto uDDhan pavakkhAmi ..76..
IdragbhAvanAyAn vyavahAranayasya bhavati chAritram .
nishchayanayasya charaNan etadUrdhvan pravakShyAmi ..76..
vyavahArachAritrAdhikAravyAkhyAnopasanhAranishchayachAritrasUchanopanyAsoyam .
itthambhUtAyAn prAgukta panchamahAvratapanchasamitinishchayavyavahAratriguptipanchaparameShThidhyAn-
sanyuktAyAm atiprashastashubhabhAvanAyAn vyavahAranayAbhiprAyeN paramachAritran bhavati,
vakShyamANapanchamAdhikAre paramapanchamabhAvaniratapanchamagatihetubhUtashuddhanishchayanayAtmaparamachAritran draShTavyan
bhavatIti
.
tathA choktan mArgaprakAshe
gAthA : 76 anvayArtha :[IdragbhAvanAyAm ] aisI (pUrvokta) bhAvanAmen
[vyavahAranayasya ] vyavahAranayake abhiprAyase [chAritram ] chAritra [bhavati ] hai;
[nishchayanayasya ] nishchayanayake abhiprAyase [charaNam ] chAritra [etadUrdhvam ] isake pashchAt
[pravakShyAmi ] kahUngA
.
TIkA :yah, vyavahArachAritra-adhikArakA jo vyAkhyAn usake upasanhArakA
aur nishchayachAritrakI sUchanAkA kathan hai .
aisI jo pUrvokta panchamahAvrat, panchasamiti, nishchay - vyavahAr trigupti tathA
panchaparameShThIke dhyAnase sanyukta, atiprashasta shubh bhAvanA usamen vyavahAranayake abhiprAyase
param chAritra hai; ab kahe jAnevAle pAnchaven adhikAramen, param panchamabhAvamen lIn,
panchamagatike hetubhUt, shuddhanishchayanayAtmak param chAritra draShTavya (
dekhaneyogya) hai .
isIprakAr mArgaprakAshakamen (shlok dvArA) kahA hai ki :
is bhAvanAmen jAniye chAritra nay vyavahArase .
nishchay-charaN ab main kahUn nishchayanayAtmak dvArase ..76..

Page 148 of 388
PDF/HTML Page 175 of 415
single page version

(vanshastha)
‘‘kusUlagarbhasthitabIjasodaran
bhavedvinA yen su
draShTibodhanam .
tadev devAsuramAnavastutan
namAmi jainan charaNan puna puna
..’’
tathA hi
(AryA)
shIlamapavargayoShidanangasukhasyApi mUlamAchAryA .
prAhurvyavahArAtmakavRuttamapi tasya paramparA hetu ..107..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridev-
virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau vyavahArachAritrAdhikAr: chaturtha shrutaskandha ..
‘‘[shloekArtha : ] jisake binA (jis chAritrake binA) samyagdarshan aur
samyaggnAn koThArake bhItar paDe hue bIj (anAj) samAn hain, usI dev - asur - mAnavase
stavan kiye gaye jain charaNako (aisA jo sur - asur - manuShyonse stavan kiyA gayA jinokta
chAritra use) main puna puna naman karatA hUn .’’
aur (is vyavahArachAritra adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shloekArtha : ] AchAryonne shIlako (nishchayachAritrako) muktisundarIke anang
(asharIrI) sukhakA mUl kahA hai; vyavahArAtmak chAritra bhI usakA paramparA kAraN
hai .107.
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
vistAr rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgranth munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev virachit tAtparyavRutti nAmak TIkAmen)
vyavahArachAritra adhikAr nAmakA chauthA shrutaskandha samApta huA .
❅ ❁ ❅

Page 149 of 388
PDF/HTML Page 176 of 415
single page version

5
paramArtha-pratikramaN adhikAr
(vanshastha)
namostu te sanyamabodhamUrtaye
smarebhakumbhasthalabhedanAy vai
.
vineyapankejavikAshabhAnave
virAjate mAdhavasenasUraye
..108..
ath sakalavyAvahArikachAritratatphalaprAptipratipakShashuddhanishchayanayAtmakaparamachAritra-
pratipAdanaparAyaNaparamArthapratikramaNAdhikAra kathyate . tatrAdau tAvat pancharatnasvarUpamuchyate .
tadyathA
ath pancharatnAvatAra .
[adhikArake prArambhamen TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shrI mAdhavasen
AchAryadevako shlok dvArA namaskAr karate hain : ]
[shlokArtha : ] sanyam aur gnAnakI mUrti, kAmarUpI hAthIke kumbhasthalako
bhedanevAle tathA shiShyarUpI kamalako vikasit karanemen sUrya samAnaise he virAjamAn
(shobhAyamAn) mAdhavasenasUri ! Apako namaskAr ho . 108 .
ab, sakal vyAvahArik chAritrase aur usake phalakI prAptise pratipakSha aisA jo
shuddhanishchayanayAtmak param chAritra usakA pratipAdan karanevAlA paramArtha - pratikramaN adhikAr
kahA jAtA hai . vahAn prArambhamen pancharatnakA svarUp kahate hain . vah isaprakAr :
ab pAnch ratnonkA avataraN kiyA jAtA hai :

Page 150 of 388
PDF/HTML Page 177 of 415
single page version

NAhan NArayabhAvo tiriyattho maNuvadevapajjAo .
kattA Na hi kAraidA aNumantA Nev kattINan ..77..
NAhan maggaNaThANo NAhan guNaThAN jIvaThANo Na .
kattA Na hi kAraidA aNumantA Nev kattINan ..78..
NAhan bAlo buDDho Na chev taruNo Na kAraNan tesin .
kattA Na hi kAraidA aNumantA Nev kattINan ..79..
NAhan rAgo doso Na chev moho Na kAraNan tesin .
kattA Na hi kAraidA aNumantA Nev kattINan ..80..
NAhan koho mANo Na chev mAyA Na homi loho han .
kattA Na hi kAraidA aNumantA Nev kattINan ..81..
nAhan nArakabhAvastiryangmAnuShadevaparyAya .
kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartRUNAm ..77..
nArak nahIn, tiryanch - mAnav - dev paryay main nahIn .
kartA na, kArayitA nahIn, kartAnumantA main nahIn ..77..
main mArgaNAke sthAn nahin, guNasthAn - jIvasthAn nahin .
kartA na, kArayitA nahIn, kartAnumantA main nahIn ..78..
bAlak nahIn main, vRuddha nahin, nahin yuvak, tin kAraN nahIn .
kartA na, kArayitA nahIn, kartAnumantA main nahIn ..79 ..
main rAg nahin, main dveSh nahin, nahin moh, tin kAraN nahIn .
kartA na, kArayitA nahIn, kartAnumantA main nahIn ..80..
main krodh nahin, main mAn nahin, mAyA nahIn, main lobh nahin .
kartA na, kArayitA nahIn, kartAnumodak main nahIn ..81..

Page 151 of 388
PDF/HTML Page 178 of 415
single page version

nAhan mArgaNAsthAnAni nAhan guNasthAnAni jIvasthAnAni na .
kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartRUNAm ..78..
nAhan bAlo vRuddho na chaiv taruNo na kAraNan teShAm .
kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartRUNAm ..79..
nAhan rAgo dveSho na chaiv moho na kAraNan teShAm .
kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartRUNAm ..80..
nAhan krodho mAno na chaiv mAyA na bhavAmi lobhoham .
kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartRUNAm ..81..
gAthA : 77-81 anvayArtha :[ahan ] main [nArakabhAva ] nArakaparyAy,
[tiryangmAnuShadevaparyAya ] tiryanchaparyAy, manuShyaparyAy athavA devaparyAy [na ] nahIn hUn; [kartA
na hi kArayitA ]
unakA (main) kartA nahIn hUn, kArayitA (
karAnevAlA) nahIn hUn, [kartRUNAm
anumantA na ev ] kartAkA anumodak nahIn hUn .
[ahan mArgaNAsthAnAni na ] main mArgaNAsthAn nahIn hUn, [ahan ] main [guNasthAnAni na ]
guNasthAn nahIn hUn [jIvasthAnAni ] jIvasthAn [na ] nahIn hUn; [kartA na hi kArayitA ] unakA
main kartA nahIn hUn, kArayitA nahIn hUn, [kartRUNAm anumantA na ev ] kartAkA anumodak nahIn
hUn
.
[na ahan bAla vRuddha ] main bAl nahIn hUn, vRuddha nahIn hUn, [na cha ev taruNa ] tathA
taruN nahIn hUn; [teShAn kAraNan na ] unakA (main) kAraN nahIn hUn; [kartA na hi kArayitA ]
unakA (main) kartA nahIn hUn, kArayitA nahIn hUn, [kartRUNAm anumantA na ev ] kartAkA
anumodak nahIn hUn
.
[na ahan rAga dveSha ] main rAg nahIn hUn, dveSh nahIn hUn, [na cha ev moha ] tathA moh nahIn
hUn; [teShAn kAraNan na ] unakA (main) kAraN nahIn hUn, [kartA na hi kArayitA ] unakA (main) kartA
nahIn hUn, kArayitA nahIn hUn; [kartRUNAm anumantA na ev ] kartAkA anumodak nahIn hUn
.
[na ahan krodha mAna ] main krodh nahIn hUn, mAn nahIn hUn, [na cha ev ahan mAyA ] tathA
main mAyA nahIn hUn, [lobha na bhavAmi ] lobh nahIn hUn; [kartA na hi kArayitA ] unakA (main)
kartA nahIn hUn, kArayitA nahIn hUn, [kartRUNAm anumantA na ev ] kartAkA anumodak nahIn hUn
.

Page 152 of 388
PDF/HTML Page 179 of 415
single page version

atra shuddhAtmana sakalakartRutvAbhAvan darshayati .
bahvArambhaparigrahAbhAvAdahan tAvannArakaparyAyo na bhavAmi . sansAriNo jIvasya bahvArambh-
parigrahatvan vyavahArato bhavati at ev tasya nArakAyuShkahetubhUtanikhilamoharAgadveShA vidyante,
na cha mam shuddhanishchayabalen shuddhajIvAstikAyasya
. tiryakparyAyaprAyogyamAyAmishrAshubhakarmA-
bhAvAtsadA tiryakparyAyakartRutvavihInoham . manuShyanAmakarmaprAyogyadravyabhAvakarmAbhAvAnna me
manuShyaparyAya shuddhanishchayato samastIti . nishchayen devanAmadheyAdhAradevaparyAyayogyasuras-
sugandhasvabhAvAtmakapudgaladravyasambandhAbhAvAnna me devaparyAya iti .
chaturdashabhedabhinnAni mArgaNAsthAnAni tathAvidhabhedavibhinnAni jIvasthAnAni guN-
sthAnAni vA shuddhanishchayanayata paramabhAvasvabhAvasya na vidyante .
manuShyatiryakparyAyakAyavayakRutavikArasamupajanitabAlayauvanasthaviravRuddhAvasthAdyanek-
sthUlakRushavividhabhedA shuddhanishchayanayAbhiprAyeN na me santi .
TIkA :yahAn shuddha AtmAko sakal kartRutvakA abhAv darshAte hain .
bahu Arambha tathA parigrahakA abhAv honeke kAraN main nArakaparyAy nahIn hUn . sansArI
jIvako bahu Arambha - parigrah vyavahArase hotA hai aur isIliye use nArak-Ayuke hetubhUt
samasta moharAgadveSh hote hain, parantu mujheshuddhanishchayake balase shuddhajIvAstikAyakove nahIn
hain . tiryanychaparyAyake yogya mAyAmishrit ashubh karmakA abhAv honeke kAraN main sadA
tiryanychaparyAyake kartRutva vihIn hUn . manuShyanAmakarmake yogya dravyakarma tathA bhAvakarmakA
abhAv honeke kAraN mujhe manuShyaparyAy shuddhanishchayase nahIn hai . ‘dev’ aise nAmakA AdhAr
jo devaparyAy usake yogya suras - sugandhasvabhAvavAle pudgaladravyake sambandhakA abhAv honeke
kAraN nishchayase mujhe devaparyAy nahIn hai .
chaudah bhedavAle mArgaNAsthAn tathA utane (chaudah) bhedavAle jIvasthAn yA guN-
sthAn shuddhanishchayanayase paramabhAvasvabhAvavAleko (paramabhAv jisakA svabhAv hai aise mujhe)
nahIn hain .
manuShya aur tiryanychaparyAyakI kAyAke, vayakRut vikArase (parivartanase) utpanna
honevAle bAl - yuvA - sthavir - vRuddhAvasthAdirUp anek sthUl - kRush vividh bhed shuddha-
nishchayanayake abhiprAyase mere nahIn hain .

Page 153 of 388
PDF/HTML Page 180 of 415
single page version

sattAvabodhaparamachaitanyasukhAnubhUtiniratavishiShTAtmatattvagrAhakashuddhadravyArthikanayabalen me
sakalamoharAgadveShA na vidyante .
sahajanishchayanayata sadA nirAvaraNAtmakasya shuddhAvabodharUpasya sahajachichchhakti mayasya
sahajdraksphU rtiparipUrNamUrte svarUpAvichalasthitirUpasahajayathAkhyAtachAritrasya na me nikhil-
sansRutikleshahetava krodhamAnamAyAlobhA syu .
athAmIShAn vividhavikalpAkulAnAn vibhAvaparyAyANAn nishchayato nAhan kartA, na kArayitA
vA bhavAmi, na chAnumantA vA kartRUNAn pudgalakarmaNAmiti .
nAhan nArakaparyAyan kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sanchintaye . nAhan tiryakparyAyan
kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sanchintaye . nAhan manuShyaparyAyan kurve, sahajachidvilAsA-
tmakamAtmAnamev sanchintaye . nAhan devaparyAyan kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sanchintaye .
nAhan chaturdashamArgaNAsthAnabhedan kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sanchintaye . nAhan
mithyAdraShTayAdiguNasthAnabhedan kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sanchintaye . nAh-
sattA, avabodh, paramachaitanya aur sukhakI anubhUtimen lIn aise vishiShTa Atmatattvako
grahaN karanevAle shuddhadravyArthikanayake balase mere sakal moharAgadveSh nahIn hain .
sahaj nishchayanayase (1) sadA nirAvaraNasvarUp, (2) shuddhagnAnarUp, (3) sahaj
chitshaktimay, (4) sahaj darshanake sphu raNase paripUrNa mUrti (jisakI mUrti arthAt
svarUp sahaj darshanake sphu raNase paripUrNa hai aise) aur (5) svarUpamen avichal sthitirUp sahaj
yathAkhyAt chAritravAle aise mujhe samasta sansArakleshake hetu krodh
- mAn - mAyA - lobh nahIn hain .
ab, in (uparokta) vividh vikalponse (bhedonse) bharI huI vibhAvaparyAyonkA nishchayase
main kartA nahIn hUn, kArayitA nahIn hUn aur pudgalakarmarUp kartAkA (vibhAvaparyAyonke kartA jo
pudgalakarma unakA) anumodak nahIn hUn (isaprakAr varNan kiyA jAtA hai ) .
main nArakaparyAyako nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn .
main tiryanchaparyAyako nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn . main
manuShyaparyAyako nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn . main
devaparyAyako nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn .
main chaudah mArgaNAsthAnake bhedonko nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko
hI bhAtA hUn . main mithyAdRuShTi Adi guNasthAnabhedonko nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp