Page 354 of 388
PDF/HTML Page 381 of 415
single page version
kAraNaparamatattvasvarUpAkhyAnametat .
nisargata sansRuterabhAvAjjAtijarAmaraNarahitam, paramapAriNAmikabhAven paramasvabhAv- tvAtparamam, trikAlanirupAdhisvarUpatvAt karmAShTakavarjitam, dravyabhAvakarmarahitatvAchchhuddham, sahajagnAnasahajadarshanasahajachAritrasahajachichchhakti mayatvAjgnAnAdichatusvabhAvam, sAdisanidhan- pAnch prakArake sansArase mukta, pAnch prakArake mokSharUpI phalako denevAle (arthAt dravyaparAvartan, kShetraparAvartan, kAlaparAvartan, bhavaparAvartan aur bhAvaparAvartanase mukta karanevAle), pAnchaprakAr siddhonko (arthAt pAnch prakArakI muktiko — siddhiko — prApta siddhabhagavantonko) main pAnch prakArake sansArase mukta honeke liye vandan karatA hUn .295.
gAthA : 177 anvayArtha : — (paramAtmatattva) [jAtijarAmaraNarahitam ] janma - jarA - maraN rahit, [paramam ] param, [karmAShTavarjitam ] ATh karma rahit, [shuddham ] shuddha, [gnAnAdi-chatusvabhAvam ] gnAnAdik chAr svabhAvavAlA, [akShayam ] akShay, [avinAsham ] avinAshI aur [achchhedyam ] achchhedya hai .
TIkA : — (jisakA sampUrNa Ashray karanese siddha huA jAtA hai aise) kAraNaparamatattvake svarUpakA yah kathan hai .
(kAraNaparamatattva aisA hai : — ) nisargase (svabhAvase) sansArakA abhAv honeke kAraN janma - jarA - maraN rahit hai; param - pAriNAmikabhAv dvArA paramasvabhAvavAlA honeke kAraN param hai; tInon kAl nirupAdhi - svarUpavAlA honeke kAraN ATh karma rahit hai; dravyakarma aur bhAvakarma rahit honeke kAraN shuddha hai; sahajagnAn, sahajadarshan, sahajachAritra aur sahajachitshaktimay honeke kAraN gnAnAdik chAr svabhAvavAlA hai; sAdi - sAnt, mUrta
Page 355 of 388
PDF/HTML Page 382 of 415
single page version
mUrtendriyAtmakavijAtIyavibhAvavyanjanaparyAyavItatvAdakShayam, prashastAprashastagatihetubhUtapuNyapAp- karmadvandvAbhAvAdavinAsham, vadhabandhachchhedayogyamUrtimukta tvAdachchhedyamiti .
nikhiladuritadurgavrAtadAvAgnirUpam .
sakalavimalabodhaste bhavatyev tasmAt ..296..
indriyAtmak vijAtIy - vibhAvavyanjanaparyAy rahit honeke kAraN akShay hai; prashasta - aprashasta gatike hetubhUt puNya - pApakarmarUp dvandvakA abhAv honeke kAraN avinAshI hai; vadh, bandha aur chhedanake yogya mUrtise (mUrtikatAse) rahit honeke kAraN achchhedya hai .
[ab is 177vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shlokArtha : — ] avichal, akhaNDagnAnarUp, advandvaniShTha (rAgadveShAdi dvandvamen jo sthit nahIn hai ) aur samasta pApake dustar samUhako jalAnemen dAvAnal samAn — aise svotpanna (apanese utpanna honevAle) divyasukhAmRutako ( – divyasukhAmRutasvabhAvI Atmatattvako) — ki jise tU bhaj rahA hai use — bhaj; usase tujhe sakal - vimal gnAn (kevalagnAn) hogA hI .296.
gAthA : 178 anvayArtha : — (paramAtmatattva) [avyAbAdham ] avyAbAdh, [atIndriyam ] atIndriy, [anupamam ] anupam, [puNyapApanirmuktam ] puNyapAp rahit,
Page 356 of 388
PDF/HTML Page 383 of 415
single page version
atrApi nirupAdhisvarUpalakShaNaparamAtmatattvamukta m .
akhiladuraghavIravairivarUthinIsambhramAgocharasahajagnAnadurganilayatvAdavyAbAdham, sarvAtma- pradeshabharitachidAnandamayatvAdatIndriyam, triShu tattveShu vishiShTatvAdanaupamyam, sansRuti- purandhrikAsambhogasambhavasukhadukhAbhAvAtpuNyapApanirmukta m, punarAgamanahetubhUtaprashastAprashastamoh- rAgadveShAbhAvAtpunarAgamanavirahitam, nityamaraNatadbhavamaraNakAraNakalevarasambandhAbhAvAnnityam, nijaguNaparyAyaprachyavanAbhAvAdachalam, paradravyAvalambanAbhAvAdanAlambamiti
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi — [punarAgaman-virahitam ] punarAgaman rahit, [nityam ] nitya, [achalam ] achal aur [anAlambam ] nirAlamba hai .
TIkA : — yahAn bhI, nirupAdhi svarUp jisakA lakShaN hai aisA paramAtmatattva kahA hai .
(paramAtmatattva aisA hai : — ) samasta duShTa 1agharUpI vIr shatruonkI senAke dhAndhalako agochar aise sahajagnAnarUpI gaDhamen AvAs honeke kAraN avyAbAdh (nirvighna) hai; sarva Atmapradeshamen bhare hue chidAnandamayapaneke kAraN atIndriy hai; tIn tattvommen vishiShTa honeke kAraN (bahirAtmatattva, antarAtmatattva aur paramAtmatattva in tInommen vishiShTa — khAs prakArakA — uttam honeke kAraN) anupam hai; sansArarUpI strIke sambhogase utpanna honevAle sukhadukhakA abhAv honeke kAraN puNyapAp rahit hai; 2punarAgamanake hetubhUt prashasta - aprashasta moharAgadveShakA abhAv honeke kAraN punarAgaman rahit hai; 3nitya maraNake tathA us bhav sambandhI maraNake kAraNabhUt kalevarake (sharIrake) sambandhakA abhAv honeke kAraN nitya hai; nij guNon aur paryAyonse chyut na honeke kAraN achal hai; paradravyake avalambanakA abhAv honeke kAraN nirAlamba hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 138ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
1 – adhyAtmashAstrommen anek sthAnon par pAp tathA puNya dononko ‘agh’ athavA ‘pAp’ kahA jAtA hai .
2 – punarAgaman = (chAr gatiyommense kisI gatimen) phi rase AnA; puna janma dhAraN karanA so .
3 – nitya maraN = pratisamay honevAlA Ayukarmake niShekonkA kShay
Page 357 of 388
PDF/HTML Page 384 of 415
single page version
suptA yasminnapadamapadan tadvibudhyadhvamandhA .
shuddha shuddha svarasabharata sthAyibhAvatvameti ..’’
sthAyI sansRutinAshakAraNamayan samyagdrashAn gochara .
eko bhAti kalau yuge munipati pApATavIpAvaka ..297..
‘‘[shlokArtha : — ] (shrIguru sansArI bhavya jIvonko sambodhate hain ki : — ) he andh prANiyon ! anAdi sansArase lekar paryAy - paryAyamen yah rAgI jIv sadaiv matta vartate hue jis padamen so rahe hain — nInd le rahe hain vah pad arthAt sthAn apad hai — apad hai, (tumhArA sthAn nahIn hai,) aisA tum samajho . (do bAr kahanese atyanta karuNAbhAv sUchit hotA hai .) is or Ao — is or Ao, (yahAn nivAs karo,) tumhArA pad yah hai — yah hai jahAn shuddha - shuddha chaitanyadhAtu nij rasakI atishayatAke kAraN sthAyIbhAvapaneko prApta hai arthAt sthir hai — avinAshI hai . (yahAn ‘shuddha’ shabda do bAr kahA hai vah dravya aur bhAv dononkI shuddhatA sUchit karatA hai . sarva anyadravyonse pRuthak honeke kAraN AtmA dravyase shuddha hai aur parake nimittase honevAle apane bhAvonse rahit honeke kAraN bhAvase shuddha hai .)’’
aur (is 178vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : — )
[shlokArtha : — ] bhAv pAnch hain, jinamen yah param pancham bhAv (param- pAriNAmikabhAv) nirantar sthAyI hai, sansArake nAshakA kAraN hai aur samyagdRuShTiyonko gochar hai . buddhimAn puruSh samasta rAgadveShake samUhako chhoDakar tathA us param pancham bhAvako jAnakar, akelA, kaliyugamen pApavanakI agnirUp munivarake rUpamen shobhA detA hai (arthAt jo buddhimAn puruSh param pAriNAmik bhAvakA ugrarUpase Ashray karatA hai, vahI ek puruSh pApavanako jalAnemen agni samAn munivar hai ) .297.
Page 358 of 388
PDF/HTML Page 385 of 415
single page version
Navi dukkhan Navi sukkhan Navi pIDA Nev vijjade bAhA .
ih hi sAnsArikavikAranikAyAbhAvAnnirvANan bhavatItyukta m .
niruparAgaratnatrayAtmakaparamAtmana satatAntarmukhAkAraparamAdhyAtmasvarUpaniratasya tasya vAshubhapariNaterabhAvAnna chAshubhakarma ashubhakarmAbhAvAnna dukham, shubhapariNaterabhAvAnna shubhakarma shubhakarmAbhAvAnna khalu sansArasukham, pIDAyogyayAtanAsharIrAbhAvAnna pIDA,
gAthA : 179 anvayArtha : — [na api dukhan ] jahAn dukh nahIn hai, [na api saukhyan ] sukh nahIn hai, [na api pIDA ] pIDA nahIn hai, [na ev bAdhA vidyate ] bAdhA nahIn hai, [na api maraNan ] maraN nahIn hai, [na api jananan ] janma nahIn hai, [tatra ev cha nirvANam bhavati ] vahIn nirvAN hai (arthAt dukhAdirahit paramatattvamen hI nirvAN hai ) .
TIkA : — yahAn, (paramatattvako) vAstavamen sAnsArik vikArasamUhake abhAvake kAraN 1nirvAN hai aisA kahA hai .
2satat antarmukhAkAr param - adhyAtmasvarUpamen lIn aise us 3niruparAg – ratnatrayAtmak paramAtmAko ashubh pariNatike abhAvake kAraN ashubh karma nahIn hai aur ashubh karmake abhAvake kAraN dukh nahIn hai; shubh pariNatike abhAvake kAraN shubh karma nahIn hai aur shubh karmake abhAvake kAraN vAstavamen sansArasukh nahIn hai; pIDAyogya
1 – nirvAN = mokSha; mukti . [paramatattva vikArarahit honese dravya-apekShAse sadA mukta hI hai . isaliye
mumukShuonko aisA samajhanA chAhiye ki vikArarahit paramatattvake sampUrNa Ashrayase hI (arthAt usIke
shraddhAn - gnAn - AcharaNase) vah paramatattva apanI svAbhAvik muktaparyAyamen pariNamit hotA hai . ]
2 – satat antarmukhAkAr = nirantar antarmukh jisakA AkAr arthAt rUp hai aise .
3 – niruparAg = nirvikAr; nirmal .
Page 359 of 388
PDF/HTML Page 386 of 415
single page version
asAtAvedanIyakarmAbhAvAnnaiv vidyate bAdhA, panchavidhanokarmAbhAvAnna maraNam, panchavidh- nokarmahetubhUtakarmapudgalasvIkArAbhAvAnna jananam . evanlakShaNalakShitAkShuNNavikShepavinirmukta - paramatattvasya sadA nirvANan bhavatIti .
jananamaraNapIDA nAsti yasyeh nityam .
smarasukhavimukhassan mukti saukhyAy nityam ..298..
❃
bAdhA nahIn hai; pAnch prakArake nokarmake abhAvake kAraN maraN nahIn hai . pAnch prakArake nokarmake hetubhUt karmapudgalake svIkArake abhAvake kAraN janma nahIn hai . — aise lakShaNonse — lakShit, akhaNDa, vikSheparahit paramatattvako sadA nirvAN hai .
[ab is 179vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] is lokamen jise sadA bhavabhavake sukhadukh nahIn hain, bAdhA nahIn hai, janma, maraN aur pIDA nahIn hai, use ( – us paramAtmAko ) main, muktisukhakI prApti hetu, kAmadevake sukhase vimukh vartatA huA nitya naman karatA hUn, usakA stavan karatA hUn, samyak prakArase bhAtA hUn .298.
[shlokArtha : — ] AtmAkI ArAdhanA rahit jIvako sAparAdh ( – aparAdhI) mAnA gayA hai . (isaliye ) main Anandamandir AtmAko (Anandake ghararUp nijAtmAko) nitya naman karatA hUn .299. ❃ yAtanA = vedanA; pIDA . (sharIr vedanAkI mUrti hai .)
Page 360 of 388
PDF/HTML Page 387 of 415
single page version
paramanirvANayogyaparamatattvasvarUpAkhyAnametat .
akhanDaikapradeshagnAnasvarUpatvAt sparshanarasanaghrANachakShushrotrAbhidhAnapanchendriyavyApArA devamAnavatiryagachetanopasargAshcha na bhavanti, kShAyikagnAnayathAkhyAtachAritramayatvAnna darshan- chAritrabhedavibhinnamohanIyadvitayamapi, bAhyaprapanchavimukhatvAnna vismaya, nityonmIlit- shuddhagnAnasvarUpatvAnna nidrA, asAtAvedanIyakarmanirmUlanAnna kShudhA tRuShA cha . tatra param-
gAthA : 180 anvayArtha : — [na api indriyA upasargA ] jahAn indriyAn nahIn hain, upasarga nahIn hain, [na api moha vismaya ] moh nahIn hai, vismay nahIn hai, [na nidrA cha ] nidrA nahIn hai, [na cha tRuShNA ] tRuShA nahIn hai, [na ev kShudhA ] kShudhA nahIn hai, [tatra ev cha nirvANam bhavati ] vahIn nirvAN hai (arthAt indriyAdirahit paramatattvamen hI nirvAN hai ) .
TIkA : — yah, param nirvANake yogya paramatattvake svarUpakA kathan hai .
(paramatattva ) ❃akhaNDa - ekapradeshI - gnAnasvarUp honeke kAraN (use) sparshan, rasan, ghrAN, chakShu aur shrotra nAmakI pAnch indriyonke vyApAr nahIn hain tathA dev, mAnav, tiryanycha aur achetanakRut upasarga nahIn hain; kShAyikagnAnamay aur yathAkhyAtachAritramay honeke kAraN (use) darshanamohanIy aur chAritramohanIy aise bhedavAlA do prakArakA mohanIy nahIn hai; bAhya prapanchase vimukh honeke kAraN (use) vismay nahIn hai; nitya - prakaTit shuddhagnAnasvarUp honeke kAraN (use) nidrA nahIn hai; asAtAvedanIy karmako nirmUl kar deneke kAraN (use) kShudhA aur ❃khaNDarahit abhinnapradeshI gnAn paramatattvakA svarUp hai isaliye paramatattvako indriyAn aur upasarga nahIn hain .
Page 361 of 388
PDF/HTML Page 388 of 415
single page version
brahmaNi nityan brahma bhavatIti .
paribhavati na mRutyurnAgatirno gatirvA .
guNagurugurupAdAmbhojasevAprasAdAt ..’’
kShAnAmuchchairvividhaviShaman vartanan naiv kinchit .
tasminnityan nijasukhamayan bhAti nirvANamekam ..300..
tRuShA nahIn hai . us param brahmamen ( – paramAtmatattvamen) sadA brahma ( – nirvAN) hai .
isIprakAr (shrIyogIndradevakRut) amRutAshItimen (58ven shlok dvArA) kahA hai ki : –
‘‘[shlokArtha : — ] jahAn (jis tattvamen) jvar, janma aur jarAkI vedanA nahIn hai, mRutyu nahIn hai, gati yA Agati nahIn hai, us tattvakA ati nirmal chittavAle puruSh, sharIramen sthit hone par bhI, guNamen baDe aise guruke charaNakamalakI sevAke prasAdase anubhav karate hain .’’
aur (is 180vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] anupam guNonse alankRut aur nirvikalpa aise jis brahmamen (Atmatattvamen ) indriyonkA ati vividh aur viSham vartan kinchit bhI nahIn hI hai, tathA sansArake mUlabhUt anya (moh - vismayAdi ) ❃sansArIguNasamUh nahIn hI hain, us brahmamen sadA nijasukhamay ek nirvAN prakAshamAn hai .300. ❃ moh, vismay Adi doSh sansAriyonke guN hain — ki jo sansArake kAraNabhUt hain .
Page 362 of 388
PDF/HTML Page 389 of 415
single page version
sadA niranjanatvAnna dravyakarmAShTakan, trikAlanirupAdhisvarUpatvAnna nokarmapanchakan cha, amanaskatvAnna chintA, audayikAdivibhAvabhAvAnAmabhAvAdArtaraudradhyAne na sta, dharma- shukladhyAnayogyacharamasharIrAbhAvAttaddvitayamapi na bhavati . tatraiv cha mahAnand iti .
gAthA : 181 anvayArtha : — [na api karma nokarma ] jahAn karma aur nokarma nahIn hai, [na api chintA ] chintA nahIn hai, [na ev Artaraudre ] Arta aur raudra dhyAn nahIn hain, [na api dharmashukladhyAne ] dharma aur shukla dhyAn nahIn hain, [tatra ev cha nirvANam bhavati ] vahIn nirvAN hai (arthAt karmAdirahit paramatattvamen hI nirvAN hai ) .
TIkA : — yah, sarva karmonse vimukta ( – rahit) tathA shubh, ashubh aur shuddha dhyAn tathA dhyeyake vikalponse vimukta paramatattvake svarUpakA kathan hai .
(paramatattva) sadA niranjan honeke kAraN (use) ATh dravyakarma nahIn hain; tInon kAl nirupAdhisvarUpavAlA honeke kAraN (use) pAnch nokarma nahIn hai; man rahit honeke kAraN chintA nahIn hai; audayikAdi vibhAvabhAvonkA abhAv honeke kAraN Arta aur raudra dhyAn nahIn hain; dharmadhyAn aur shukladhyAnake yogya charam sharIrakA abhAv honeke kAraN ve do dhyAn nahIn hain . vahIn mahA Ananda hai .
[ab is 181vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
Page 363 of 388
PDF/HTML Page 390 of 415
single page version
karmAsheShan na cha na cha punardhyAnakan tachchatuShkam .
kAchinmukti rbhavati vachasAn mAnasAnAn cha dUram ..301..
bhagavata siddhasya svabhAvaguNasvarUpAkhyAnametat .
[shlokArtha : — ] jo nirvANamen sthit hai, jisane pAparUpI andhakArake samUhakA nAsh kiyA hai aur jo vishuddha hai, usamen ( – us paramabrahmamen ) asheSh (samasta) karma nahIn hai tathA ve chAr dhyAn nahIn hain . us siddharUp bhagavAn gnAnapunj paramabrahmamen koI aisI mukti hai ki jo vachan aur manase dUr hai .301.
gAthA : 182 anvayArtha : — [kevalagnAnan ] (siddha bhagavAnako) kevalagnAn, [kevaladRuShTi ] kevaladarshan, [kevalasaukhyan cha ] kevalasukh, [kevalan vIryam ] kevalavIrya, [amUrtatvam ] amUrtatva, [astitvan ] astitva aur [sapradeshatvam ] sapradeshatva [vidyate ] hote hain .
TIkA : — yah, bhagavAn siddhake svabhAvaguNonke svarUpakA kathan hai .
niravasheSharUpase antarmukhAkAr ( – sarvathA antarmukh jisakA svarUp hai aise), svAtmAshrit nishchay - paramashukladhyAnake balase gnAnAvaraNAdi ATh prakArake karmonkA vilay
Page 364 of 388
PDF/HTML Page 391 of 415
single page version
karmavilaye jAte tato bhagavata siddhaparameShThina kevalagnAnakevaladarshanakevalavIrya- kevalasaukhyAmUrtatvAstitvasapradeshatvAdisvabhAvaguNA bhavanti iti .
tasminsiddhe bhavati nitarAn kevalagnAnametat .
hone par, us kAraNase bhagavAn siddhaparameShThIko kevalagnAn, kevaladarshan, kevalavIrya, kevalasukh, amUrtatva, astitva, sapradeshatva Adi svabhAvaguN hote hain .
[ab is 182vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] bandhake chhedanake kAraN, bhagavAn tathA nityashuddha aise us prasiddha siddhamen ( – siddhaparameShThImen ) sadA atyantarUpase yah kevalagnAn hotA hai, samagra jisakA viShay hai aisA sAkShAt darshan hotA hai, ❃Atyantik saukhya hotA hai tathA shuddhashuddha aisA vIryAdik anya guNarUpI maNiyonkA samUh hotA hai .302.
gAthA : 183 anvayArtha : — [nirvANam ev siddhA ] nirvAN hI siddha hain aur [siddhA nirvANam ] siddha vah nirvAN hai [iti samuddiShTA ] aisA (shAstramen ) kahA hai . ❃ Atyantik = sarvashreShTha; atyanta .
Page 365 of 388
PDF/HTML Page 392 of 415
single page version
siddhisiddhayorekatvapratipAdanaparAyaNametat .
nirvANashabdotra dviShTho bhavati . kathamiti chet, nirvANamev siddhA iti vachanAt . siddhA siddhakShetre tiShThantIti vyavahAra, nishchayato bhagavanta svasvarUpe tiShThanti . tato hetornirvANamev siddhA siddhA nirvANam ityanen krameN nirvANashabdasiddhashabdayorekatvan saphalan jAtam . api cha ya kashchidAsannabhavyajIva paramaguruprasAdAsAditaparamabhAvabhAvanayA sakalakarmakalankapankavimukta : sa paramAtmA bhUtvA lokAgraparyantan gachchhatIti .
kvachidapi na cha vidmo yukti tashchAgamAchcha .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..303..
[karmavimukta AtmA ] karmase vimukta AtmA [lokAgraparyantam ] lokAgra paryant [gachchhati ] jAtA hai . TIkA : — yah, siddhi aur siddhake ekatvake pratipAdan sambandhamen hai .
nirvAN shabdake yahAn do artha hain . kisaprakAr ? ‘nirvAN hI siddha hain’ aisA (shAstrakA) vachan honese . siddha siddhakShetramen rahate hain aisA vyavahAr hai, nishchayase to bhagavanta nij svarUpamen rahate hain; us kAraNase ‘nirvAN hI siddha hain aur siddha vah nirvAN hai’ aise isaprakAr dvArA nirvANashabdakA aur siddhashabdakA ekatva saphal huA .
tathA, jo koI Asannabhavya jIv paramaguruke prasAd dvArA prApta paramabhAvakI bhAvanA dvArA sakal karmakalankarUpI kIchaDase vimukta hotA hain, vah paramAtmA hokar lokAgra paryant jAtA hai .
[ab is 183vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] jinasammat muktimen aur mukta jIvamen ham kahIn bhI yuktise yA Agamase bhed nahIn jAnate . tathA, is lokamen yadi koI bhavya jIv sarva karmako nirmUl
Page 366 of 388
PDF/HTML Page 393 of 415
single page version
atra siddhakShetrAdupari jIvapudgalAnAn gamanan niShiddham .
jIvAnAn svabhAvakriyA siddhigamanan, vibhAvakriyA ShaTakApakramayukta tvam; pudgalAnAn svabhAvakriyA paramANugati, vibhAvakriyA vdyaNukAdiskandhagati . atomIShAn trilok- shikharAdupari gatikriyA nAsti, parato gatihetordharmAstikAyAbhAvAt; yathA jalAbhAve matsyAnAn karatA hai, to vah paramashrIrUpI (muktilakShmIrUpI ) kAminIkA vallabh hotA hai .303.
gAthA : 184 anvayArtha : — [yAvat dharmAstika ] jahAn tak dharmAstikAy hai vahAn tak [jIvAnAn pudgalAnAn ] jIvonkA aur pudgalonkA [gamanan ] gaman [jAnIhi ] jAn; [dharmAstikAyAbhAve ] dharmAstikAyake abhAvamen [tasmAt parata ] usase Age [na gachchhanti ] ve nahIn jAte .
TIkA : — yahAn, siddhakShetrase U par jIv - pudgalonke gamanakA niShedh kiyA hai .
jIvonkI svabhAvakriyA siddhigaman (siddhakShetramen gaman) hai aur vibhAvakriyA (anya bhavamen jAte samay) chhah dishAmen gaman hai; pudgalonkI svabhAvakriyA paramANukI gati hai aur vibhAvakriyA ❃
(jIvapudgalonkI) gatikriyA trilokake shikharase U par nahIn hai, kyonki Age gatihetu (gatike nimittabhUt) dharmAstikAyakA abhAv hai; jisaprakAr jalake abhAvamen machhaliyonkI gatikriyA nahIn hotI usIprakAr . isIse, jahAn tak dharmAstikAy hai us kShetra tak ❃ dvi – aNukAdi skandha = do paramANuonse lekar ananta paramANuonke bane hue skandha .
Page 367 of 388
PDF/HTML Page 394 of 415
single page version
gatikriyA nAsti . at ev yAvaddharmAstikAyastiShThati tatkShetraparyantan svabhAvavibhAv- gatikriyApariNatAnAn jIvapudgalAnAn gatiriti .
Niyaman Niyamassa phalan NiddiTThan pavayaNassa bhattIe .
shAstrAdau gRuhItasya niyamashabdasya tatphalasya chopasanhAroyam . svabhAvagatikriyA aur vibhAvagatikriyArUpase pariNat jIv - pudgalonkI gati hotI hai .
[ab is 184 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] gatihetuke abhAvake kAraN, sadA (arthAt kadApi ) trilokake shikharase U par jIv aur pudgal dononkA gaman nahIn hI hotA . 304 .
gAthA : 185 anvayArtha : — [niyama ] niyam aur [niyamasya phalan ] niyamakA phal [pravachanasya bhaktyA ] pravachanakI bhaktise [nirdiShTam ] darshAye gaye . [yadi ] yadi (usamen kuchh ) [pUrvAparavirodha ] pUrvApar (AgepIchhe ) virodh ho to [samayagnA ] samayagna (Agamake gnAtA ) [apanIy ] use dUr karake [pUrayantu ] pUrti karanA .
TIkA : — yah, shAstrake Adimen liye gaye niyamashabdakA tathA usake phalakA upasanhAr hai .
Page 368 of 388
PDF/HTML Page 395 of 415
single page version
niyamastAvachchhuddharatnatrayavyAkhyAnasvarUpeN pratipAdita . tatphalan paramanirvAN- miti pratipAditam . na kavitvadarpAt pravachanabhaktyA pratipAditametat sarvamiti yAvat . yadyapi pUrvAparadoSho vidyate chettaddoShAtmakan luptvA paramakavIshvarAssamayavidashchottaman padan kurvantviti .
hRudayasarasijAte nirvRute kAraNatvAt .
sa khalu nikhilabhavyashreNinirvANamArga ..305..
pratham to, niyam shuddharatnatrayake vyAkhyAnasvarUpamen pratipAdit kiyA gayA; usakA phal param nirvANake rUpamen pratipAdit kiyA gayA . yah sab kavitvake abhimAnase nahIn kintu pravachanakI bhaktise pratipAdit kiyA gayA hai . yadi (usamen kuchh ) pUrvApar doSh ho to samayagna paramakavIshvar doShAtmak padakA lop karake uttam pad karanA .
[ab is 185vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] muktikA kAraN honese niyamasAr tathA usakA phal uttam puruShonke hRudayakamalamen jayavanta hai . pravachanakI bhaktise sUtrakArane jo kiyA hai (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane jo yah niyamasArakI rachanA kI hai ), vah vAstavamen samasta bhavyasamUhako nirvANakA mArga hai .305.
Page 369 of 388
PDF/HTML Page 396 of 415
single page version
ih hi bhavyasya shikShaNamukta m .
kechan mandabuddhaya trikAlanirAvaraNanityAnandaikalakShaNanirvikalpakanijakAraNaparamAtma- tattvasamyakshraddhAnaparignAnAnuShThAnarUpashuddharatnatrayapratipakShamithyAtvakarmodayasAmarthyen mithyA- darshanagnAnachAritraparAyaNA IrShyAbhAven samatsarapariNAmen sundaran mArgan sarvagnavItarAgasya mArgan pApakriyAnivRuttilakShaNan bhedopachAraratnatrayAtmakamabhedopachAraratnatrayAtmakan kechinnindanti, teShAn svarUpavikalAnAn kuhetu
ratnatrayamArge he bhavya mA kuruShva, punarbhakti : kartavyeti .
gAthA : 186 anvayArtha : — [puna ] parantu [IrShAbhAven ] IrShAbhAvase [kechit ] koI log [sundaran mArgam ] sundar mArgako [nindanti ] nindate hain [teShAn vachanan ] unake vachan [shrutvA ] sunakar [jinamArge ] jinamArgake prati [abhaktin ] abhakti [mA kurudhvam ] nahIn karanA .
TIkA : — yahAn bhavyako shikShA dI hai .
koI mandabuddhi trikAl - nirAvaraN, nitya Ananda jisakA ek lakShaN hai aise nirvikalpa nijakAraNaparamAtmatattvake samyak - shraddhAn - gnAn - anuShThAnarUp shuddharatnatrayase pratipakSha mithyAtvakarmodayake sAmarthya dvArA mithyAdarshan - gnAn - chAritraparAyaN vartate hue IrShAbhAvase arthAt matsarayukta pariNAmase sundaramArgako — pApakriyAse nivRutti jisakA lakShaN hai aise bhedopachAr - ratnatrayAtmak tathA abhedopachAr - ratnatrayAtmak sarvagnavItarAgake mArgako — nindate hain, un svarUpavikal (svarUpaprApti rahit ) jIvonke kuhetu - kudRuShTAntayukta kutarkavachan sunakar jineshvarapraNIt shuddharatnatrayamArgake prati, he bhavya ! abhakti nahIn karanA, parantu bhakti kartavya hai .
[ab is 186 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
Page 370 of 388
PDF/HTML Page 397 of 415
single page version
vishvAshAtikarAlakAladahane shuShyanmanIyAvane“ .
stan shankhadhvanikampitAkhilabhuvan shrInemitIrtheshvaram .
jAne tatstavanaikakAraNamahan bhakti rjinetyutsukA ..307..
[shlokArtha : — ] dehasamUharUpI vRukShapanktise jo bhayankar hai, jisamen dukh- paramparArUpI janggalI pashu (basate ) hain, ati karAl kAlarUpI agni jahAn sabakA bhakShaN karatI hai, jisamen buddhirUpI jal (?) sUkhatA hai aur jo darshanamohayukta jIvonko anek kunayarUpI mArgonke kAraN atyanta ×
vikaT sthalamen jain darshan ek hI sharaN hai .306.
tathA —
[shlokArtha : — ] jin prabhukA gnAnasharIr sadA lokAlokakA niketan hai (arthAt jin neminAthaprabhuke gnAnamen lokAlok sadA samAte hain — gnAt hote hain ), un shrI neminAth tIrtheshvarakA — ki jinhonne shankhakI dhvanise sArI pRithvIko kampA diyA thA unakA — stavan karaneke liye tIn lokamen kaun manuShya yA dev samartha hain ? (tathApi) unakA stavan karanekA ekamAtra kAraN jinake prati ati utsuk bhakti hai aisA main jAnatA hUn .307. ★yahAn kuchh ashuddhi ho aisA lagatA hai . × durgam = jise kaThinAIse lAnghA jA sake aisA; dustar . (sansAr-aTavImen anek kunayarUpI mArgommense satya
Page 371 of 388
PDF/HTML Page 398 of 415
single page version
shAstranAmadheyakathanadvAreN shAstropasanhAropanyAsoyam .
atrAchAryA prArabdhasyAntagamanatvAt nitarAn kRutArthatAn pariprApya nijabhAvanAnimitta- mashubhavanchanArthan niyamasArAbhidhAnan shrutan paramAdhyAtmashAstrashatakushalen mayA kRutam . kin kRutvA ? pUrvan gnAtvA avanchakaparamaguruprasAden buddhveti . kam ? jinopadeshan vItarAgasarvagna- mukhAravindavinirgataparamopadesham . tan puna kimvishiShTam ? pUrvAparadoShanirmuktan pUrvAparadoSh- hetubhUtasakalamoharAgadveShAbhAvAdAptamukhavinirgatatvAnnirdoShamiti .
gAthA : 187 anvayArtha : — [pUrvAparadoShanirmuktam ] pUrvApar doSh rahit [jinopadeshan ] jinopadeshako [gnAtvA ] jAnakar [mayA ] mainne [nijabhAvanAnimittan ] nijabhAvanAnimittase [niyamasAranAmashrutam ] niyamasAr nAmakA shAstra [kRutam ] kiyA hai .
TIkA : — yah, shAstrake nAmakathan dvArA shAstrake upasanhAr sambandhI kathan hai .
yahAn AchAryashrI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadev ) prArambha kiye hue kAryake antako prApta karanese atyanta kRutArthatAkoe pAkar kahate hain ki sainkaDon param – adhyAtmashAstrommen kushal aise mainne nijabhAvanAnimittase — ashubhavanchanArtha niyamasAr nAmak shAstra kiyA hai . kyA karake (yah shAstra kiyA hai) ? pratham ×avanchak param guruke prasAdase jAnakar . kyA jAnakar ? jinopadeshako arthAt vItarAg - sarvagnake mukhAravindase nikale hue param upadeshako . kaisA hai vah upadesh ? pUrvApar doSh rahit hai arthAt pUrvApar doShake hetubhUt sakal moharAgadveShake abhAvake kAraN jo Apta hain unake mukhase nikalA honese nirdoSh hai . × avanchak = Thagen nahIn aise; niShkapaT; saral; Ruju .
Page 372 of 388
PDF/HTML Page 399 of 415
single page version
kinycha asya khalu nikhilAgamArthasArthapratipAdanasamarthasya niyamashabdasansUchit- vishuddhamokShamArgasya anchitapanychAstikAyaparisanAthasya sanchitapanchAchAraprapanychasya ShaDdravyavichitrasya saptatattvanavapadArthagarbhIkRutasya panchabhAvaprapanchapratipAdanaparAyaNasya nishchayapratikramaNapratyAkhyAn- prAyashchittaparamAlochanAniyamavyutsargaprabhRutisakalaparamArthakriyAkAnDADambarasamRuddhasya upayog- trayavishAlasya parameshvarasya shAstrasya dvividhan kil tAtparyan, sUtratAtparyan shAstratAtparyan cheti .
aur (is shAstrake tAtparya sambandhI aisA samajhanA ki ), jo (niyamasArashAstra) vAstavamen samasta Agamake arthasamUhakA pratipAdan karanemen samartha hai, jisane niyam - shabdase vishuddha mokShamArga samyak prakArase darshAyA hai, jo shobhit panchAstikAy sahit hai (arthAt jisamen pAnch astikAyakA varNan kiyA gayA hai ), jisamen panchAchAraprapanchakA sanchay kiyA gayA hai (arthAt jisamen gnAnAchAr, darshanAchAr, chAritrAchAr, tapAchAr aur vIryAchArarUp pAnch prakArake AchArakA kathan kiyA gayA hai ), jo chhah dravyonse vichitra hai (arthAt jo chhah dravyonke nirUpaNase vividh prakArakA — sundar hai ), sAt tattva aur nav padArtha jisamen samAye hue hain, jo pAnch bhAvarUp vistArake pratipAdanamen parAyaN hai, jo nishchay - pratikramaN, nishchay - pratyAkhyAn, nishchay - prAyashchitta, param - AlochanA, niyam, vyutsarga Adi sakal paramArtha kriyAkAnDake ADambarase samRuddha hai (arthAt jisamen paramArtha kriyAonkA puShkal nirUpaN hai ) aur jo tIn upayogonse susampanna hai (arthAt jisamen ashubh, shubh aur shuddha upayogakA puShkal kathan hai ) — aise is parameshvar shAstrakA vAstavamen do prakArakA tAtparya hai : sUtratAtparya aur shAstratAtparya . sUtratAtparya to padyakathanase pratyek sUtramen ( – padya dvArA pratyek gAthAke antamen ) pratipAdit kiyA gayA hai . aur shAstratAtparya yah nimnAnusAr TIkA dvArA pratipAdit kiyA jAtA hai : yah (niyamasAr shAstra ) 1bhAgavat shAstra hai . jo (shAstra ) nirvANasundarIse utpanna honevAle, paramavItarAgAtmak, 2nirAbAdh, nirantar aur 3anang paramAnandakA denevAlA hai, jo 4niratishay, nityashuddha, niranjan nij kAraNaparamAtmAkI bhAvanAkA kAraN hai, jo samasta nayonke samUhase shobhit hai, jo pancham
1 – bhAgavat = bhagavAnakA; daivI; pavitra .
2 – nirAbAdh = bAdhA rahit; nirvighna .
3 – anang = asharIrI; Atmik; atIndriy .
4 – niratishay = jisase koI baDhakar nahIn hai aise; anuttam; shreShTha; advitIy .
Page 373 of 388
PDF/HTML Page 400 of 415
single page version
sUtratAtparyan padyopanyAsen pratisUtramev pratipAditam, shAstratAtparyan tvidamupadarshanen . bhAgavatan shAstramidan nirvANasundarIsamudbhavaparamavItarAgAtmakanirvyAbAdhanirantarAnanggaparamAnandapradan nirati- shayanityashuddhaniranjananijakAraNaparamAtmabhAvanAkAraNan samastanayanichayAnchitan panchamagati- hetubhUtan panchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraheN nirmitamidan ye khalu nishchayavyavahAranayayoravirodhen jAnanti te khalu mahAnta samastAdhyAtmashAstrahRudayavedina paramAnandavItarAgasukhAbhilAShiNa parityakta bAhyAbhyantarachaturvinshatiparigrahaprapanchA trikAlanirupAdhisvarUpaniratanijakAraN- paramAtmasvarUpashraddhAnaparignAnAcharaNAtmakabhedopachArakalpanAnirapekShasvastharatnatrayaparAyaNA santa shabdabrahmaphalasya shAshvatasukhasya bhoktAro bhavantIti
lalitapadanikAyairnirmitan shAstrametat .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..308..
gatike hetubhUt hai aur jo pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra - parigrahadhArIse (nirgrantha munivarase ) rachit hai — aise is bhAgavat shAstrako jo nishchayanay aur vyavahAranayake avirodhase jAnate hain, ve mahApuruSh — samasta adhyAtmashAstronke 1hRudayako jAnanevAle aur paramAnandarUp vItarAg sukhake abhilAShI — bAhya-abhyantar chauvIs parigrahonke prapanchako parityAg kar, trikAl – nirupAdhi svarUpamen lIn nij kAraNaparamAtmAke svarUpake shraddhAn - gnAn - AcharaNAtmak bhedopachAr - kalpanAse nirapekSha aise 2svastha ratnatrayamen parAyaN vartate hue, shabdabrahmake phalarUp shAshvat sukhake bhoktA hote hain .
[ab is niyamasAr - paramAgamakI tAtparyavRutti nAmak TIkAkI pUrNAhuti karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev chAr shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] sukavijanarUpI kamalonko Ananda denevAle ( – vikasit
1-hRuday = hArda; rahasya; marma . (is bhAgavat shAstrako jo samyak prakArase jAnate hain, ve samasta adhyAtmashAstronke hArdake gnAtA hain .)
2-svastha = nijAtmasthit . (nijAtmasthit shuddharatnatray bhedopachAr – kalpanAse nirapekSha hai .)