Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 166-176.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 21

 

Page 334 of 388
PDF/HTML Page 361 of 415
single page version

[nishchayanayen ] nishchayanayase [AtmA ] AtmA [AtmaprakAsha ] svaprakAshak hai; [tasmAt ]
isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai
.
TIkA :yah, nishchayanayase svarUpakA kathan hai .
yahAn nishchayanayase shuddha gnAnakA lakShaN svaprakAshakapanA kahA hai; usIprakAr sarva
AvaraNase mukta shuddha darshan bhI svaprakAshak hI hai . AtmA vAstavamen, usane sarva
indriyavyApArako chhoDA honese, svaprakAshakasvarUp lakShaNase lakShit hai; darshan bhI, usane
bahirviShayapanA chhoDA honese, svaprakAshakatvapradhAn hI hai
. isaprakAr svarUpapratyakSha - lakShaNase
lakShit akhaNDa - sahaj - shuddhagnAnadarshanamay honeke kAraN, nishchayase, trilok - trikAlavartI
sthAvar - jangamasvarUp samasta dravyaguNaparyAyarUp viShayon sambandhI prakAshya - prakAshakAdi
vikalponse ati dUr vartatA huA, svasvarUpasanchetan jisakA lakShaN hai aise prakAsh dvArA
sarvathA antarmukh honeke kAraN, AtmA nirantar akhaNDa
- advait - chaitanyachamatkAramUrti rahatA hai .
[ab is 165vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] nishchayase AtmA svaprakAshak gnAn hai; jisane bAhya Alamban naShTa
nishchayanayen svarUpAkhyAnametat .
nishchayanayen svaprakAshakatvalakShaNan shuddhagnAnamihAbhihitan tathA sakalAvaraNapramukta shuddha-
darshanamapi svaprakAshakaparamev . AtmA hi vimukta sakalendriyavyApAratvAt svaprakAshakatvalakShaN-
lakShit iti yAvat . darshanamapi vimukta bahirviShayatvAt svaprakAshakatvapradhAnamev . itthan svarUp-
pratyakShalakShaNalakShitAkShuNNasahajashuddhagnAnadarshanamayatvAt nishchayen jagattrayakAlatrayavartisthAvarajang-
mAtmakasamastadravyaguNaparyAyaviShayeShu AkAshAprakAshakAdivikalpavidUrassan svasvarUpe sangnA-
lakShaNaprakAshatayA niravasheSheNAntarmukhatvAdanavaratam akhanDAdvaitachichchamatkAramUrtirAtmA tiShThatIti .
(mandAkrAntA)
AtmA gnAnan bhavati niyatan svaprakAshAtmakan yA
draShTi sAkShAt prahatabahirAlambanA sApi chaiSha .
ekAkArasvarasavisarApUrNapuNya purANa
svasminnityan niyatavasatirnirvikalpe mahimni
..281..
yahAn kuchh ashuddhi ho aisA lagatA hai .

Page 335 of 388
PDF/HTML Page 362 of 415
single page version

kiyA hai aisA (svaprakAshak ) jo sAkShAt darshan us - rUp bhI AtmA hai . ekAkAr
nijarasake phai lAvase pUrNa honeke kAraN jo pavitra hai tathA jo purAN (sanAtan ) hai aisA
yah AtmA sadA apanI nirvikalpa mahimAmen nishchitarUpase vAs karatA hai
. 281 .
gAthA : 166 anvayArtha :[kevalI bhagavAn ] (nishchayase ) kevalI
bhagavAn [AtmasvarUpan ] AtmasvarUpako [pashyati ] dekhate hain, [na lokAlokau ]
lokAlokako nahIn
[evan ] aisA [yadi ] yadi [ka api bhaNati ] koI kahe to [tasya
cha kin dUShaNan bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt kuchh doSh nahIn hai . )
TIkA :yah, shuddhanishchayanayakI vivakShAse paradarshanakA (parako dekhanekA) khaNDan
hai .
yadyapi vyavahArase ek samayamen tIn kAl sambandhI pudgalAdi dravyaguNaparyAyonko
jAnanemen samartha sakal - vimal kevalagnAnamayatvAdi vividh mahimAonkA dhAraN karanevAlA hai,
tathApi vah bhagavAn, kevaladarshanarUp tRutIy lochanavAlA hone par bhI, param nirapekShapaneke
kAraN nisheSharUpase (sarvathA ) antarmukh honese keval svarUpapratyakShamAtra vyApAramen lIn aise
niranjan nij sahajadarshan dvArA sachchidAnandamay AtmAko nishchayase dekhatA hai (parantu
appasarUvan pechchhadi loyAloyan Na kevalI bhagavan .
jai koi bhaNai evan tassa ya kin dUsaNan hoi ..166..
AtmasvarUpan pashyati lokAlokau na kevalI bhagavAn .
yadi kopi bhaNatyevan tasya cha kin dUShaNan bhavati ..166..
shuddhanishchayanayavivakShayA paradarshanatvanirAsoyam .
vyavahAreN pudgalAditrikAlaviShayadravyaguNaparyAyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimal-
kevalAvabodhamayatvAdivividhamahimAdhAropi sa bhagavAn kevaladarshanatRutIyalochanopi paramanir-
pekShatayA nisheShatontarmukhatvAt
kevalasvarUpapratyakShamAtravyApAranirataniranjananijasahajadarshanen
sachchidAnandamayamAtmAnan nishchayata pashyatIti shuddhanishchayanayavivakShayA ya kopi shuddhAntastattva-
prabhu kevalI nijarUp dekhen aur lokAlok nA .
yadi koi yon kahatA are usamen kaho hai doSh kyA ? 166..

Page 336 of 388
PDF/HTML Page 363 of 415
single page version

lokAlokako nahIn )aisA jo koI bhI shuddha antatattvakA vedan karanevAlA
(jAnanevAlA, anubhav karanevAlA ) param jinayogIshvar shuddhanishchayanayakI vivakShAse kahatA
hai, use vAstavamen dUShaN nahIn hai
.
[ab is 166 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] (nishchayase ) AtmA sahaj paramAtmAko dekhatA haiki jo
paramAtmA ek hai, vishuddha hai, nij antashuddhikA AvAs honese (kevalagnAnadarshanAdi )
mahimAkA dhAraN karanevAlA hai, atyanta dhIr hai aur nij AtmAmen atyanta avichal
honese sarvadA antarmagna hai
. svabhAvase mahAn aise us AtmAmen vyavahAraprapanch hai hI nahIn .
(arthAt nishchayase AtmAmen lokAlokako dekhanerUp vyavahAravistAr hai hI
nahIn )
.282.
vedI paramajinayogIshvaro vakti tasya cha na khalu dUShaNan bhavatIti .
(mandAkrAntA)
pashyatyAtmA sahajaparamAtmAnamekan vishuddhan
svAntashuddhayAvasathamahimAdhAramatyantadhIram
.
svAtmanyuchchairavichalatayA sarvadAntarnimagnan
tasminnaiv prakRitimahati vyAvahAraprapancha
..282..
yahAn nishchay-vyavahAr sambandhI aisA samajhanA kijisamen svakI hI apekShA ho vah nishchayakathan hai aur
jisamen parakI apekShA Aye vah vyavahArakathan hai; isaliye kevalI bhagavAn lokAlokakoparako jAnate-
dekhate hain aisA kahanA vah vyavahArakathan hai aur kevalI bhagavAn svAtmAko jAnate-dekhate hain aisA kahanA
vah nishchayakathan hai
. yahAn vyavahArakathanakA vAchyArtha aisA nahIn samajhanA ki jisaprakAr chhadmastha jIv
lokAlokako jAnatA-dekhatA hI nahIn hai usIprakAr kevalI bhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hI nahIn
hain
. chhadmastha jIvake sAth tulanAkI apekShAse to kevalIbhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hain vah barAbar
satya haiyathArtha hai, kyonki ve trikAl sambandhI sarva dravyaguNaparyAyonko yathAsthit barAbar paripUrNarUpase
vAstavamen jAnate-dekhate hain . ‘kevalI bhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hain’ aisA kahate hue parakI apekShA
AtI hai itanA hI sUchit karaneke liye, tathA kevalI bhagavAn jisaprakAr svako tadrUp hokar nijasukhake
samvedan sahit jAnate-dekhate hain usIprakAr lokAlokako (parako) tadrUp hokar parasukhadukhAdike samvedan
sahit nahIn jAnate-dekhate, parantu parase bilakul bhinna rahakar, parake sukhadukhAdikA samvedan kiye binA
jAnate-dekhate hain itanA hI sUchit karaneke liye use vyavahAr kahA hai
.

Page 337 of 388
PDF/HTML Page 364 of 415
single page version

gAthA : 167 anvayArtha :[mUrtam amUrtam ] mUrta-amUrta [chetanam itarat ]
chetanachetan [dravyan ] dravyonko[svakan cha sarvan cha ] svako tathA samastako [pashyata
tu ] dekhanevAle (jAnanevAlekA ) [gnAnam ] gnAn [atIndriyan ] atIndriy hai, [pratyakSham
bhavati ]
pratyakSha hai
.
TIkA :yah, kevalagnAnake svarUpakA kathan hai .
chhah dravyommen pudgalako mUrtapanA hai, (sheSh ) pAnchako amUrtapanA hai; jIvako hI
chetanapanA hai, (sheSh ) pAnchako achetanapanA hai . trikAl sambandhI mUrta - amUrta chetan - achetan
svadravyAdi asheShako (sva tathA par samasta dravyonko ) nirantar dekhanevAle bhagavAn shrImad
arhatparameshvarakA jo kram, indriy aur
vyavadhAn rahit, atIndriy sakal-vimal (sarvathA
nirmal ) kevalagnAn vah sakalapratyakSha hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasAramen (54vIn gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
muttamamuttan davvan cheyaNamiyaran sagan cha savvan cha .
pechchhantassa du NANan pachchakkhamaNindiyan hoi ..167..
mUrtamamUrtan dravyan chetanamitarat svakan cha sarvan cha .
pashyatastu gnAnan pratyakShamatIndriyan bhavati ..167..
kevalabodhasvarUpAkhyAnametat .
ShaNNAn dravyANAn madhye mUrtatvan pudgalasya panchAnAm amUrtatvam; chetanatvan jIvasyaiv
panchAnAmachetanatvam . mUrtAmUrtachetanAchetanasvadravyAdikamasheShan trikAlaviShayam anavaratan pashyato
bhagavata shrImadarhatparameshvarasya kramakaraNavyavadhAnApoDhan chAtIndriyan cha sakalavimalakevalagnAnan
sakalapratyakShan bhavatIti
.
tathA choktan pravachanasAre
vyavadhAnake arthake liye 28ven pRuShThakI TippaNI dekho .
jo mUrta aur amUrta jaD chetan svapar sab dravya hain .
dekhe unhen usako atIndriy gnAn hai, pratyakSha hai ..167..

Page 338 of 388
PDF/HTML Page 365 of 415
single page version

‘‘[gAthArtha : ] dekhanevAlekA jo gnAn amUrtako, mUrta padArthommen bhI atIndriyako,
aur prachchhannako in sabakosvako tathA parakodekhatA hai, vah gnAn pratyakSha hai .’’
aur (is 167vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] kevalagnAn nAmakA jo tIsarA utkRuShTa netra usIse jinakI prasiddha
mahimA hai, jo tIn lokake guru hain aur shAshvat ananta jinakA dhAm haiaise yah
tIrthanAth jinendra lokAlokako arthAt sva-par aise samasta chetan - achetan padArthonko samyak
prakArase (barAbar ) jAnate hain .283.
gAthA : 168 anvayArtha :[nAnAguNaparyAyeN sanyuktam ] vividh guNon aur
paryAyonse sanyukta [pUrvoktasakaladravyan ] pUrvokta samasta dravyonko [ya ] jo [samyak ]
samyak prakArase (barAbar ) [na cha pashyati ] nahIn dekhatA, [tasya ] use [parokShadRuShTi
‘‘jan pechchhado amuttan muttesu adindiyan cha pachchhaNNan .
sayalan sagan cha idaran tan NANan havadi pachchakkhan ..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
samyagvartI tribhuvanaguru shAshvatAnantadhAmA
lokAlokau svaparamakhilan chetanAchetanan cha
.
tArtIyan yannayanamaparan kevalagnAnasangnan
tenaivAyan viditamahimA tIrthanAtho jinendra
..283..
puvvuttasayaladavvan NANAguNapajjaeN sanjuttan .
jo Na ya pechchhai samman parokkhadiTThI have tassa ..168..
pUrvokta sakaladravyan nAnAguNaparyAyeN sanyukta m .
yo na cha pashyati samyak parokShadraShTirbhavettasya ..168..
dhAm = (1) bhavyatA; (2) tej; (3) bal .
jo vividh guN paryAyase sanyukta sArI sRuShTi hai .
dekhe na jo samyak prakAr, parokSha re vah dRuShTi hai ..168..

Page 339 of 388
PDF/HTML Page 366 of 415
single page version

bhavet ] parokSha darshan hai .
TIkA :yahAn, kevaladarshanake abhAvamen (arthAt pratyakSha darshanake abhAvamen )
sarvagnapanA nahIn hotA aisA kahA hai .
samasta guNon aur paryAyonse sanyukta pUrvasUtrokta (167vIn gAthAmen kahe hue ) mUrtAdi
dravyonko jo nahIn dekhatA; arthAt mUrta dravyake mUrta guN hote hain, achetanake achetan guN
hote hain, amUrtake amUrta guN hote hain, chetanake chetan guN hote hain; ShaT (chhah prakArakI )
hAnivRuddhirUp, sUkShma, paramAgamake pramANase svIkAr
- karaneyogya arthaparyAyen chhah dravyonko
sAdhAraN hain, naranArakAdi vyanjanaparyAyen pAnch prakArakI sansAraprapanchavAle jIvonko hotI hain,
pudgalonko sthUl - sthUl Adi skandhaparyAyen hotI hain aur dharmAdi chAr dravyonko shuddha paryAyen
hotI hain; in guNaparyAyonse sanyukta aise us dravyasamUhako jo vAstavamen nahIn dekhatA; use
(bhale vah sarvagnatAke abhimAnase dagdha ho tathApi ) sansAriyonkI bhAnti parokSha dRuShTi hai .
[ab is 168 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] sarvagnatAke abhimAnavAlA jo jIv shIghra ek hI kAlamen tIn
atra kevaldraShTerabhAvAt sakalagnatvan na samastItyukta m .
pUrvasUtropAttamUrtAdidravyan samastaguNaparyAyAtmakan, mUrtasya mUrtaguNA, achetanasyAchetan-
guNA, amUrtasyAmUrtaguNA, chetanasya chetanaguNA, ShaDDhAnivRuddhirUpA sUkShmA paramAgamaprAmA-
NyAdabhyupagamyA arthaparyAyA ShaNNAn dravyANAn sAdhAraNA, naranArakAdivyanjanaparyAyA jIvAnAn
panchasansAraprapanchAnAn, pudgalAnAn sthUlasthUlAdiskandhaparyAyA, chaturNAn dharmAdInAn shuddhaparyAyAshcheti,
ebhi sanyuktan taddravyajAlan ya khalu na pashyati, tasya sansAriNAmiv parokSha
draShTiriti .
(vasantatilakA)
yo naiv pashyati jagattrayamekadaiv
kAlatrayan cha tarasA sakalagnamAnI
.
pratyakShadraShTiratulA na hi tasya nityan
sarvagnatA kathamihAsya jaDAtmana syAt ..284..
sansAraprapanch = sansAravistAr . (sansAravistAr dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvaise pAnch parAvartanarUp
hai .)

Page 340 of 388
PDF/HTML Page 367 of 415
single page version

jagatako tathA tIn kAlako nahIn dekhatA, use sadA (arthAt kadApi ) atul pratyakSha darshan
nahIn hai; us jaD AtmAko sarvagnatA kisaprakAr hogI ?
.284.
gAthA : 169 anvayArtha :[kevalI bhagavAn ] (vyavahArase ) kevalI
bhagavAn [lokAlokau ] lokAlokako [jAnAti ] jAnate hain, [na ev AtmAnam ]
AtmAko nahIn
[evan ] aisA [yadi ] yadi [ka api bhaNati ] koI kahe to [tasya cha
kin dUShaNan bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt koI doSh nahIn hai . )
TIkA :yah, vyavahAranayakI pragaTatAse kathan hai .
parAshrito vyavahAra (vyavahAranay parAshrit hai )’ aise (shAstrake) abhiprAyake
kAraN, vyavahArase vyavahAranayakI pradhAnatA dvArA (arthAt vyavahArase vyavahAranayako pradhAn
karake), ‘sakal-vimal kevalagnAn jinakA tIsarA lochan hai aur apunarbhavarUpI sundar
kAminIke jo jIvitesh hain (
muktisundarIke jo prANanAth hain ) aise bhagavAn chhah dravyonse
vyApta tIn lokako aur shuddha - AkAshamAtra alokako jAnate hain, niruparAg (nirvikAr )
shuddha AtmasvarUpako nahIn hI jAnate’aisA yadi vyavahAranayakI vivakShAse koI jinanAthake
loyAloyan jANai appANan Nev kevalI bhagavan .
jai koi bhaNai evan tassa ya kin dUsaNan hoi ..169..
lokAlokau jAnAtyAtmAnan naiv kevalI bhagavAn .
yadi kopi bhaNati evan tasya cha kin dUShaNan bhavati ..169..
vyavahAranayaprAdurbhAvakathanamidam .
sakalavimalakevalagnAnatritayalochano bhagavAn apunarbhavakamanIyakAminIjIvitesha
ShaDdravyasankIrNalokatrayan shuddhAkAshamAtrAlokan cha jAnAti, parAshrito vyavahAr iti mAnAt
vyavahAreN vyavahArapradhAnatvAt, niruparAgashuddhAtmasvarUpan naiv jAnAti, yadi vyavahAranayavivakShayA
bhagavAn kevali lok aur alok jAne, Atma nA .
yadi koI yon kahatA are usamen kaho hai doSh kyA ? 169..

Page 341 of 388
PDF/HTML Page 368 of 415
single page version

tattvavichAramen nipuN jIv (jinadevane kahe hue tattvake vichAramen pravIN jIv ) kadAchit
kahe, to use vAstavamen dUShaN nahIn hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI samantabhadrasvAmIne (bRuhatsvayambhUstotramen bhI munisuvrat
bhagavAnakI stuti karate hue 114ven shlok dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] he jinendra ! tU vaktAommen shreShTha hai; ‘charAchar (janggam tathA
sthAvar ) jagat pratikShaN (pratyek samayamen ) utpAdavyayadhrauvyalakShaNavAlA hai’ aisA yah terA
vachan (terI ) sarvagnatAkA chihna hai
.’’
aur (is 169vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] tIrthanAth vAstavamen samasta lokako jAnate hain aur ve ek,
anagh (nirdoSh ), nijasaukhyaniShTha (nij sukhamen lIn ) svAtmAko nahIn jAnateaisA koI
munivar vyavahAramArgase kahe to use doSh nahIn hai .285.
kopi jinanAthatattvavichAralabdha (dakSha) kadAchidevan vakti chet, tasya na khalu dUShaNamiti .
tathA choktan shrIsamantabhadrasvAmibhi
(aparavaktra)
‘‘sthitijanananirodhalakShaNan
charamacharan cha jagatpratikShaNam
.
iti jin sakalagnalAnchhanan
vachanamidan vadatAmvarasya te
..’’
tathA hi
(vasantatilakA)
jAnAti lokamakhilan khalu tIrthanAtha
svAtmAnamekamanaghan nijasaukhyaniShTham
.
no vetti soyamiti tan vyavahAramArgAd
vaktIti kopi munipo na cha tasya doSha
..285..

Page 342 of 388
PDF/HTML Page 369 of 415
single page version

gAthA : 170 anvayArtha :[gnAnan ] gnAn [jIvasvarUpan ] jIvakA svarUp hai,
[tasmAt ] isaliye [AtmA ] AtmA [Atmakan ] AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai;
[AtmAnan na api jAnAti ] yadi gnAn AtmAko na jAne to [Atmana ] AtmAse
[vyatiriktam ] vyatirikta (pRuthak ) [bhavati ] siddha ho !
TIkA :yahAn (is gAthAmen ) ‘jIv gnAnasvarUp hai’ aisA vitarkase (dalIlase )
kahA hai .
pratham to, gnAn vAstavamen jIvakA svarUp hai; us hetuse, jo akhaNDa advait svabhAvamen
lIn hai, jo 1niratishay param bhAvanA sahit hai, jo muktisundarIkA nAth hai aur bAhyamen jisane
2kautUhal vyAvRutta kiyA hai (arthAt bAhya padArthon sambandhI kutUhalakA jisane abhAv kiyA
hai ) aise nij paramAtmAko koI AtmAbhavya jIvjAnatA hai .aisA yah vAstavamen
svabhAvavAd hai . isase viparIt vitarka (vichAr ) vah vAstavamen vibhAvavAd hai, prAthamik
shiShyakA abhiprAy hai .
NANan jIvasarUvan tamhA jANei appagan appA .
appANan Na vi jANadi appAdo hodi vidirittan ..170..
gnAnan jIvasvarUpan tasmAjjAnAtyAtmakan AtmA .
AtmAnan nApi jAnAtyAtmano bhavati vyatirikta m ..170..
atra gnAnasvarUpo jIv iti vitarkeNokta : .
ih hi gnAnan tAvajjIvasvarUpan bhavati, tato hetorakhanDAdvaitasvabhAvaniratan
niratishayaparamabhAvanAsanAthan mukti sundarInAthan bahirvyAvRuttakautUhalan nijaparamAtmAnan jAnAti
kashchidAtmA bhavyajIv iti ayan khalu svabhAvavAda
. asya viparIto vitarka sa khalu vibhAvavAda
prAthamikashiShyAbhiprAya . kathamiti chet, pUrvokta svarUpamAtmAnan khalu na jAnAtyAtmA, svarUpAv-
1-niratishay = koI dUsarA jisase baDhakar nahIn hai aisI; anuttam; shreShTha; advitIy .
2 kautUhal = utsukatA; Ashcharya; kautuk .
hai gnAn jIvasvarUp, isase jIv jAne jIvako .
nijako na jAne gnAn to vah AtamAse bhinna ho ..170..

Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415
single page version

vah (viparIt vitarkaprAthamik shiShyakA abhiprAy ) kisaprakAr hai ? (vah
isaprakAr hai : ) ‘pUrvoktasvarUp (gnAnasvarUp ) AtmAko AtmA vAstavamen jAnatA nahIn
hai, svarUpamen avasthit rahatA hai (AtmAmen mAtra sthit rahatA hai ) . jisaprakAr
uShNatAsvarUp agnike svarUpako (arthAt agniko ) kyA agni jAnatI hai ? (nahIn hI
jAnatI
. ) usIprakAr gnAnagney sambandhI vikalpake abhAvase yah AtmA AtmAmen (mAtra )
sthit rahatA hai (AtmAko jAnatA nahIn hai ) .
(uparokta vitarkakA uttar : ) ‘he prAthamik shiShya ! agnikI bhAnti kyA yah
AtmA achetan hai (ki jisase vah apaneko na jAne ) ? adhik kyA kahA jAye ?
(sankShepamen, ) yadi us AtmAko gnAn na jAne to vah gnAn, devadatta rahit kulhADIkI bhAnti,
arthakriyAkArI siddha nahIn hogA, aur isaliye vah AtmAse bhinna siddha hogA ! vah to
(arthAt gnAn aur AtmAkI sarvathA bhinnatA to ) vAstavamen svabhAvavAdiyonko sammat nahIn
hai
. (isaliye nirNay kar ki gnAn AtmAko jAnatA hai . )’
isIprakAr (AchAryavar ) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsanamen 174ven shlok
dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmA gnAnasvabhAv hai; svabhAvakI prApti vah achyuti
sthita santiShThati . yathoShNasvarUpasyAgne svarUpamagni kin jAnAti, tathaiv gnAnagneyavikalpA-
bhAvAt soyamAtmAtmani tiShThati . hanho prAthamikashiShya agnivadayamAtmA kimachetana . kin
bahunA . tamAtmAnan gnAnan na jAnAti ched devadattarahitaparashuvat idan hi nArthakriyAkAri, at ev
Atmana sakAshAd vyatiriktan bhavati . tanna khalu sammatan svabhAvavAdinAmiti .
tathA choktan shrIguNabhadrasvAmibhi
(anuShTubh)
‘‘gnAnasvabhAva syAdAtmA svabhAvAvAptirachyuti .
tasmAdachyutimAkAnkShan bhAvayejgnAnabhAvanAm ..’’
arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyA karanevAlA . (jisaprakAr devadattake binA akelI kulhADI
arthakriyAkATanekI kriyAnahIn karatI, usIprakAr yadi gnAn AtmAko na jAnatA ho to gnAnane bhI
arthakriyAjAnanekI kriyAnahIn kI; isaliye jisaprakAr arthakriyAshUnya kulhADI devadattase bhinna hai
usIprakAr arthakriyAshUnya gnAn AtmAse bhinna honA chAhiye ! parantu vah to spaShTarUpase viruddha hai . isaliye
gnAn AtmAko jAnatA hI hai .

Page 344 of 388
PDF/HTML Page 371 of 415
single page version

(avinAshI dashA ) hai; isaliye achyutiko (avinAshIpaneko, shAshvat dashAko )
chAhanevAle jIvako gnAnakI bhAvanA bhAnA chAhiye
.’’
aur (is 170vIn gAthAkI TIkAke kalasharUpase TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] gnAn to barAbar shuddhajIvakA svarUp hai; isaliye (hamArA ) nij
AtmA abhI (sAdhak dashAmen ) ek (apane ) AtmAko niyamase (nishchayase ) jAnatA hai .
aur, yadi vah gnAn pragaT huI sahaj dashA dvArA sIdhA (pratyakSharUpase ) AtmAko na jAne
to vah gnAn avichal AtmasvarUpase avashya bhinna siddha hogA ! 286
.
aur isIprakAr (anyatra gAthA dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha : ] gnAn jIvase abhinna hai isaliye vah AtmAko jAnatA hai; yadi
gnAn AtmAko na jAne to vah jIvase bhinna siddha hogA !’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
gnAnan tAvadbhavati sutarAn shuddhajIvasvarUpan
svAtmAtmAnan niyatamadhunA ten jAnAti chaikam
.
tachcha gnAnan sphu TitasahajAvasthayAtmAnamArAt
no jAnAti sphu TamavichalAdbhinnamAtmasvarUpAt ..286..
tathA chokta m
‘‘NANan avvidirittan jIvAdo teN appagan muNai .
jadi appagan Na jANai bhiNNan tan hodi jIvAdo ..’’
appANan viNu NANan NANan viNu appago Na sandeho .
tamhA saparapayAsan NANan tah dansaNan hodi ..171..
sandeh nahin, hai gnAn AtmA, AtamA hai gnAn re .
ataev nijaparake prakAshak gnAn - darshan mAn re ..171..

Page 345 of 388
PDF/HTML Page 372 of 415
single page version

gAthA : 171 anvayArtha :[AtmAnan gnAnan viddhi ] AtmAko gnAn jAn,
aur [gnAnam Atmaka viddhi ] gnAn AtmA hai aisA jAn; [na sandeha ] isamen sandeh
nahIn hai . [tasmAt ] isaliye [gnAnan ] gnAn [tathA ] tathA [darshanan ] darshan
[svaparaprakAshan ] svaparaprakAshak [bhavati ] hai .
TIkA :yah, guN - guNImen bhedakA abhAv honerUp svarUpakA kathan hai .
he shiShya ! sarva paradravyase parAngmukh AtmAko tU nij svarUpako jAnanemen samartha
sahajagnAnasvarUp jAn, tathA gnAn AtmA hai aisA jAn . isaliye tattva (svarUp ) aisA
hai ki gnAn tathA darshan donon svaparaprakAshak hain . isamen sandeh nahIn hai .
[ab is 171vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] AtmAko gnAnadarshanarUp jAn aur gnAnadarshanako AtmA jAn; sva
aur par aise tattvako (samasta padArthonko ) AtmA spaShTarUpase prakAshit karatA hai .287.
AtmAnan viddhi gnAnan gnAnan viddhayAtmako na sandeha .
tasmAtsvaparaprakAshan gnAnan tathA darshanan bhavati ..171..
guNaguNino bhedAbhAvasvarUpAkhyAnametat .
sakalaparadravyaparAngmukhamAtmAnan svasvarUpaparichchhittisamarthasahajagnAnasvarUpamiti he shiShya
tvan viddhi jAnIhi tathA vignAnamAtmeti jAnIhi . tattvan svaparaprakAshan gnAnadarshanadvitayamityatra
sandeho nAsti .
(anuShTubh)
AtmAnan gnAndragrUpan viddhi draggnAnamAtmakan .
svan paran cheti yattattvamAtmA dyotayati sphu Tam ..287..
jANanto passanto IhApuvvan Na hoi kevaliNo .
kevaliNANI tamhA teN du sobandhago bhaNido ..172..
jAnen tathA dekhen tadapi ichchhA vinA bhagavAn hai .
ataev ‘kevalagnAnI’ ve ataev hI ‘nirbandha’ hai ..172..

Page 346 of 388
PDF/HTML Page 373 of 415
single page version

gAthA : 172 anvayArtha :[jAnan pashyan ] jAnate aur dekhate hue bhI,
[kevalina ] kevalIko [IhApUrvan ] ichchhApUrvak (vartan ) [na bhavati ] nahIn hotA;
[tasmAt ] isaliye unhen [kevalagnAnI ] ‘kevalagnAnI’ kahA hai; [ten tu ] aur isaliye
[sa abandhaka bhaNita ] abandhak kahA hai
.
TIkA :yahAn, sarvagna vItarAgako vAnchhAkA abhAv hotA hai aisA kahA hai .
bhagavAn arhant parameShThI sAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle shuddha-
sadbhUtavyavahArase kevalagnAnAdi shuddha guNonke AdhArabhUt honeke kAraN vishvako nirantar jAnate
hue bhI aur dekhate hue bhI, un param bhaTTArak kevalIko manapravRuttikA (manakI pravRuttikA,
bhAvamanapariNatikA ) abhAv honese ichchhApUrvak vartan nahIn hotA; isaliye ve bhagavAn
‘kevalagnAnI’ rUpase prasiddha hain; aur us kAraNase ve bhagavAn abandhak hain
.
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasAramen (52vIn gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha :] (kevalagnAnI ) AtmA padArthonko jAnatA huA bhI un - rUp
pariNamit nahIn hotA, unhen grahaN nahIn karatA aur un padArthonrUpamen utpanna nahIn hotA isaliye
use abandhak kahA hai
.’’
jAnan pashyannIhApUrvan na bhavati kevalina .
kevalagnAnI tasmAt ten tu sobandhako bhaNita ..172..
sarvagnavItarAgasya vAnchhAbhAvatvamatrokta m .
bhagavAnarhatparameShThI sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN kevalagnAnAdi-
shuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAt vishvamashrAntan jAnannapi pashyannapi vA manapravRutterabhAvAdIhApUrvakan
vartanan na bhavati tasya kevalina paramabhaTTArakasya, tasmAt sa bhagavAn kevalagnAnIti prasiddha,
punasten kAraNen sa bhagavAn abandhak iti .
tathA choktan shrIpravachanasAre
‘‘Na vi pariNamadi Na geNhadi uppajjadi Nev tesu aTThesu .
jANaNNavi te AdA abandhago teN paNNatto ..’’

Page 347 of 388
PDF/HTML Page 374 of 415
single page version

ab (is 172vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] sahajamahimAvant devAdhidev jinesh lokarUpI bhavanake bhItar
sthit sarva padArthonko jAnate hue bhI, tathA dekhate hue bhI, mohake abhAvake kAraN samasta
parako (
kisI bhI parapadArthako ) nitya (kadApi ) grahaN nahIn hI karate; (parantu )
jinhonne gnAnajyoti dvArA malarUp kleshakA nAsh kiyA hai aise ve jinesh sarva lokake ek
sAkShI (
keval gnAtAdRuShTA ) hain .288.
gAthA : 173-174 anvayArtha :[pariNAmapUrvavachanan ] pariNAmapUrvak (man-
pariNAm pUrvak ) vachan [jIvasya cha ] jIvako [bandhakAraNan ] bandhakA kAraN [bhavati ]
tathA hi
(mandAkrAntA)
jAnan sarvan bhuvanabhavanAbhyantarasthan padArthan
pashyan tadvat
sahajamahimA devadevo jinesha .
mohAbhAvAdaparamakhilan naiv gRuhNAti nityan
gnAnajyotirhatamalakali sarvalokaikasAkShI
..288..
pariNAmapuvvavayaNan jIvassa ya bandhakAraNan hoi .
pariNAmarahiyavayaNan tamhA NANissa Na hi bandho ..173..
IhApuvvan vayaNan jIvassa ya bandhakAraNan hoi .
IhArahiyan vayaNan tamhA NANissa Na hi bandho ..174..
pariNAmapUrvavachanan jIvasya cha bandhakAraNan bhavati .
pariNAmarahitavachanan tasmAjgnAnino na hi bandha ..173..
re bandha kAraN jIvako pariNAmapUrvak vachan hain .
hai bandha gnAnIko nahIn pariNAm virahit vachan hai ..173..
hai bandha kAraN jIvako ichchhA sahit vANI are .
ichchhA rahit vANI ata hI bandha nahin gnAnI kare ..174..

Page 348 of 388
PDF/HTML Page 375 of 415
single page version

hai; [pariNAmarahitavachanan ] (gnAnIko ) pariNAmarahit vachan hotA hai [tasmAt ] isaliye
[gnAnina ] gnAnIko (kevalagnAnIko ) [hi ] vAstavamen [bandha na ] bandh nahIn hai
.
[IhApUrvan ] ichchhApUrvak [vachanan ] vachan [jIvasya cha ] jIvako [bandhakAraNan ]
bandhakA kAraN [bhavati ] hai; [IhArahitan vachanan ] (gnAnIko ) ichchhArahit vachan hotA hai
[tasmAt ] isaliye [gnAnina ] gnAnIko (kevalagnAnIko ) [hi ] vAstavamen [bandha na ]
bandh nahIn hai
.
TIkA :yahAn vAstavamen gnAnIko (kevalagnAnIko ) bandhake abhAvakA svarUp
kahA hai .
samyaggnAnI (kevalagnAnI ) jIv kahIn kabhI svabuddhipUrvak arthAt svaman-
pariNAmapUrvak vachan nahIn bolatA . kyon ? ‘‘amanaskA kevalina (kevalI manarahit hain )’’
aisA (shAstrakA) vachan honese . is kAraNase (aisA samajhanA ki)jIvako
manapariNatipUrvak vachan bandhakA kAraN hai aisA artha hai aur manapariNatipUrvak vachan to
kevalIko hotA nahIn hai; (tathA) ichchhApUrvak vachan hI
sAbhilAShasvarUp jIvako bandhakA
kAraN hai aur kevalIke mukhAravindase nikalatI huI, samasta janonke hRudayako AhlAdake
kAraNabhUt divyadhvani to anichchhAtmak (ichchhArahit) hotI hai; isaliye samyaggnAnIko
(kevalagnAnIko) bandhakA abhAv hai
.
[ab in 173 - 174vIn gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj
tIn shlok kahate hain :]
IhApUrvan vachanan jIvasya cha bandhakAraNan bhavati .
IhArahitan vachanan tasmAjgnAnino na hi bandha ..174..
ih hi gnAnino bandhAbhAvasvarUpamukta m .
samyaggnAnI jIva kvachit kadAchidapi svabuddhipUrvakan vachanan na vakti svamanapariNAm-
pUrvakamiti yAvat . kuta ? ‘‘amanaskA kevalina’’ iti vachanAt . ata kAraNAjjIvasya
manapariNatipUrvakan vachanan bandhakAraNamityartha, manapariNAmapUrvakan vachanan kevalino na bhavati;
IhApUrvan vachanamev sAbhilAShAtmakajIvasya bandhakAraNan bhavati, kevalimukhAravindavinirgato
divyadhvaniranIhAtmaka samastajanahRudayAhlAdakAraNam; tata samyaggnAnino bandhAbhAv iti
.
sAbhilAShasvarUp = jisakA svarUp sAbhilASh (ichchhAyukta) ho aise .

Page 349 of 388
PDF/HTML Page 376 of 415
single page version

[shlokArtha : ] inamen (kevalI bhagavAnamen ) ichchhApUrvak vachanarachanAkA svarUp
nahIn hI hai; isaliye ve pragaT - mahimAvant hain aur samasta lokake ek (ananya) nAth hain .
unhen dravyabhAvasvarUp aisA yah bandha kisaprakAr hogA ? (kyonki) mohake abhAvake kAraN
unhen vAstavamen samasta rAgadveShAdi samUh to hai nahIn
.289.
[shlokArtha : ] tIn lokake jo guru hain, chAr karmonkA jinhonne nAsh kiyA hai aur
samasta lok tathA usamen sthit padArthasamUh jinake sadgnAnamen sthit hain, ve (jin bhagavAn)
ek hI dev hain
. un nikaT (sAkShAt) jin bhagavAnamen na to bandha hai na mokSha, tathA unamen na
to koI 1mUrchhA hai na koI 2chetanA (kyonki dravyasAmAnyakA pUrNa Ashray hai ) .290.
[shlokArtha : ] in jin bhagavAnamen vAstavamen dharma aur karmakA prapanch nahIn hai
(arthAt sAdhakadashAmen jo shuddhi aur ashuddhike bhedaprabhed vartate hain ve jin bhagavAnamen nahIn
(mandAkrAntA)
IhApUrvan vachanarachanArUpamatrAsti naiv
tasmAdeSha prakaTamahimA vishvalokaikabhartA
.
asmin bandha kathamiv bhaveddravyabhAvAtmakoyan
mohAbhAvAnna khalu nikhilan rAgaroShAdijAlam ..289..
(mandAkrAntA)
eko devastribhuvanagururnaShTakarmAShTakArdha
sadbodhasthan bhuvanamakhilan tadgatan vastujAlam
.
ArAtIye bhagavati jine naiv bandho na mokSha
tasmin kAchinna bhavati punarmUrchchhanA chetanA cha
..290..
(mandAkrAntA)
na hyetasmin bhagavati jine dharmakarmaprapancho
rAgAbhAvAdatulamahimA rAjate vItarAga
.
eSha shrImAn svasukhanirata siddhisImantinIsho
gnAnajyotishchhuritabhuvanAbhogabhAga samantAt
..291..
1mUrchchhA = abhAnapanA; behoshI; agnAnadashA .
2chetanA = sabhAnapanA; hosh; gnAnadashA .

Page 350 of 388
PDF/HTML Page 377 of 415
single page version

hain ); rAgake abhAvake kAraN atul - mahimAvanta aise ve (bhagavAn) vItarAgarUpase virAjate
hain . ve shrImAn (shobhAvanta bhagavAn) nijasukhamen lIn hain, muktirUpI ramaNIke nAth hain aur
gnAnajyoti dvArA unhonne lokake vistArako sarvata chhA diyA hai . 291 .
gAthA : 175 anvayArtha :[kevalina ] kevalIko [sthAnaniShaNNavihArA ]
khaDe rahanA, baiThanA aur vihAr [IhApUrvan ] ichchhApUrvak [na bhavanti ] nahIn hote, [tasmAt ]
isaliye [bandh na bhavati ] unhen bandha nahIn hai; [mohanIyasya ] mohanIyavash jIvako
[sAkShArtham ] indriyaviShayasahitarUpase bandha hotA hai
.
TIkA :yah, kevalI bhaTTArakako manarahitapanekA prakAshan hai (arthAt yahAn
kevalIbhagavAnakA manarahitapanA darshAyA hai ) .
arhantayogya param lakShmIse virAjamAn, paramavItarAg sarvagna kevalIbhagavAnako
ichchhApUrvak koI bhI vartan nahIn hotA; isaliye ve bhagavAn (kuchh) chAhate nahIn hain, kyonki
manapravRuttikA abhAv hai; athavA, ve ichchhApUrvak khaDe nahIn rahate, baiThate nahIn hain athavA
shrIvihArAdik nahIn karate, kyonki ‘amanaskA kevalina (kevalI manarahit hain )’ aisA
shAstrakA vachan hai
. isaliye un tIrthankar - paramadevako dravyabhAvasvarUp chaturvidh bandh
ThANaNisejjavihArA IhApuvvan Na hoi kevaliNo .
tamhA Na hoi bandho sAkkhaTThan mohaNIyassa ..175..
sthAnaniShaNNavihArA IhApUrvan na bhavanti kevalina .
tasmAnna bhavati bandha sAkShArthan mohanIyasya ..175..
kevalibhaTTArakasyAmanaskatvapradyotanametat .
bhagavata paramArhantyalakShmIvirAjamAnasya kevalina paramavItarAgasarvagnasya IhApUrvakan na
kimapi vartanam; ata sa bhagavAn na chehate manapravRutterabhAvAt; amanaskA kevalina
iti vachanAdvA na tiShThati nopavishati na chehApUrvan shrIvihArAdikan karoti . tatastasya
abhilAShayukta vihAr, Asan, sthAn jinavarako nahIn .
nirbandha isase, bandha karatA moh - vash sAkShArtha hI ..175..

Page 351 of 388
PDF/HTML Page 378 of 415
single page version

(prakRitibandh, pradeshabandh, sthitibandh aur anubhAgabandh ) nahIn hotA .
aur, vah bandh (1) kis kAraNase hotA hai tathA (2) kise hotA hai ? (1) bandha
mohanIyakarmake vilAsase utpanna hotA hai . (2) ‘akShArtha’ arthAt indriyArtha (indriy
viShay); akShArtha sahit ho vah ‘sAkShArtha’; mohanIyake vash hue, sAkShArthaprayojan
(
indriyaviShayarUp prayojanavAle) sansAriyonko hI bandh hotA hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramen (44vIn gAthA
dvArA) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha :] un arhantabhagavantonko us kAl khaDe rahanA, baiThanA, vihAr aur
dharmopadesh striyonke mAyAchArakI bhAnti, svAbhAvik hIprayatna binA hIhote hain .’’
[ab is 175vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain :]
[shlokArtha : ] devendronke Asan kampAyamAn honeke kAraNabhUt mahA keval-
gnAnakA uday hone par, jo muktilakShmIrUpI strIke mukhakamalake sUrya hain aur saddharmake
tIrthakaraparamadevasya dravyabhAvAtmakachaturvidhabandho na bhavati . sa cha bandha puna kimarthan jAta
kasya sambandhashcha ? mohanIyakarmavilAsavijRumbhita, akShArthamindriyArthan ten sah ya vartat iti
sAkShArthan mohanIyasya vashagatAnAn sAkShArthaprayojanAnAn sansAriNAmev bandh iti
.
tathA choktan shrIpravachanasAre
‘‘ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesin .
arahantANan kAle mAyAchAro vva itthINan ..’’
(shArdUlavikrIDit)
devendrAsanakampakAraNamahatkaivalyabodhodaye
mukti shrIlalanAmukhAmbujarave saddharmarakShAmaNe
.
sarvan vartanamasti chenna cha mana sarvan purANasya tat
soyan nanvapariprameyamahimA pApATavIpAvaka ..292..

Page 352 of 388
PDF/HTML Page 379 of 415
single page version

1rakShAmaNi hain aise purAN puruShako sarva vartan bhale ho tathApi man sarvathA nahIn hotA; isaliye
ve (kevalagnAnI purANapuruSh) vAstavamen agamya mahimAvanta hain aur pAparUpI vanako
jalAnevAlI agni samAn hain
.292.
gAthA : 176 anvayArtha :[puna ] phi ra (kevalIko) [AyuSha kShayeN ]
Ayuke kShayase [sheShaprakRutInAm ] sheSh prakRitiyonkA [nirnAsha ] sampUrNa nAsh [bhavati ]
hotA hai; [pashchAt ] phi ra ve [shIghran ] shIghra [samayamAtreN ] samayamAtramen [lokAgran ]
lokAgramen [prApnoti ] pahunchate hain
.
TIkA :yah, shuddha jIvako svabhAvagatikI prApti honeke upAyakA kathan hai .
svabhAvagatikriyArUpase pariNat, chhah 2apakramase rahit, siddhakShetrasammukh bhagavAnako
param shukladhyAn dvArAki jo (shukladhyAn) dhyAn - dhyey - dhyAtA sambandhI, usakI
phalaprApti sambandhI tathA usake prayojan sambandhI vikalponse rahit hai aur nij svarUpamen
Aussa khayeN puNo NiNNAso hoi sesapayaDINan .
pachchhA pAvai sigghan loyaggan samayametteN ..176..
AyuSha kShayeN puna nirnAsho bhavati sheShaprakRutInAm .
pashchAtprApnoti shIghran lokAgran samayamAtreN ..176..
shuddhajIvasya svabhAvagatiprAptyupAyopanyAsoyam .
svabhAvagatikriyApariNatasya ShaTakApakramavihInasya bhagavata siddhakShetrAbhimukhasya
dhyAnadhyeyadhyAtRutatphalaprAptiprayojanavikalpashUnyen svasvarUpAvichalasthitirUpeN paramashukladhyAnen
AyukarmakShaye jAte vedanIyanAmagotrAbhidhAnasheShaprakRutInAn nirnAsho bhavati
. shuddhanishchayanayen
1 rakShAmaNi = Apattiyonse athavA pishAch Adise apaneko bachAneke liye pahinA jAnevAlA maNi .
(kevalIbhagavAn saddharmakI rakShAke liyeasaddharmase bachaneke liyerakShAmaNi hain .)
2 sansArI jIvako anya bhavamen jAte samay ‘chhahdishAommen gaman’ hotA hai; use ‘‘chhah apakram’’ kahA
jAtA hai .
ho AyukShayase sheSh sab hI karmaprakRiti vinAsh re .
satvar samayamen pahunchate arhantaprabhu lokAgra re ..176..

Page 353 of 388
PDF/HTML Page 380 of 415
single page version

avichal sthitirUp hai usake dvArAAyukarmakA kShay hone par, vedanIy, nAm aur gotra
nAmakI sheSh prakRitiyonkA sampUrNa nAsh hotA hai (arthAt bhagavAnako shukladhyAn dvArA
AyukarmakA kShay hone par sheSh tIn karmonkA bhI kShay hotA hai aur siddhakShetrakI or
svabhAvagatikriyA hotI hai )
. shuddhanishchayanayase sahajamahimAvAle nij svarUpamen lIn hone par
bhI vyavahArase ve bhagavAn ardha kShaNamen (samayamAtramen ) lokAgramen pahunchate hain .
[ab is 176vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo chhah apakram sahit hain aise bhavavAle jIvonke
(sansAriyonke ) lakShaNase siddhonkA lakShaN bhinna hai, isaliye ve siddha U rdhvagAmI hain aur
sadA shiv (nirantar sukhI) hain .293.
[shlokArtha : ] bandhakA chhedan honese jinakI atul mahimA hai aise (asharIrI
aur lokAgrasthit) siddhabhagavAn ab devon aur vidyAdharonke pratyakSha stavanakA viShay nahIn
hI hain aisA prasiddha hai
. ve devAdhidev vyavahArase lokake agramen susthit hain aur nishchayase
nij AtmAmen jyonke tyon atyanta avichalarUpase rahate hain .294.
[shlokArtha : ] (dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvaise pAnch parAvartanarUp)
svasvarUpe sahajamahimni lInopi vyavahAreN sa bhagavAn kShaNArdhen lokAgran prApnotIti .
(anuShTubh)
ShaTakApakramayuktAnAn bhavinAn lakShaNAt pRuthak .
siddhAnAn lakShaNan yasmAdUrdhvagAste sadA shivA ..293..
(mandAkrAntA)
bandhachchhedAdatulamahimA devavidyAdharANAn
pratyakShodya stavanaviShayo naiv siddha prasiddha
.
lokasyAgre vyavaharaNata sansthito devadeva
svAtmanyuchchairavichalatayA nishchayenaivamAste
..294..
(anuShTubh)
panchasansAranirmuktAn panchasansAramukta ye .
panchasiddhAnahan vande panchamokShaphalapradAn ..295..