Page 334 of 388
PDF/HTML Page 361 of 415
single page version
nishchayanayen svarUpAkhyAnametat .
nishchayanayen svaprakAshakatvalakShaNan shuddhagnAnamihAbhihitan tathA sakalAvaraNapramukta shuddha- darshanamapi svaprakAshakaparamev . AtmA hi vimukta sakalendriyavyApAratvAt svaprakAshakatvalakShaN- lakShit iti yAvat . darshanamapi vimukta bahirviShayatvAt svaprakAshakatvapradhAnamev . itthan svarUp- pratyakShalakShaNalakShitAkShuNNasahajashuddhagnAnadarshanamayatvAt nishchayen jagattrayakAlatrayavartisthAvarajang- mAtmakasamastadravyaguNaparyAyaviShayeShu “AkAshAprakAshakAdivikalpavidUrassan svasvarUpe “sangnA- lakShaNaprakAshatayA niravasheSheNAntarmukhatvAdanavaratam akhanDAdvaitachichchamatkAramUrtirAtmA tiShThatIti .
svasminnityan niyatavasatirnirvikalpe mahimni ..281..
[nishchayanayen ] nishchayanayase [AtmA ] AtmA [AtmaprakAsha ] svaprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai . TIkA : — yah, nishchayanayase svarUpakA kathan hai .
yahAn nishchayanayase shuddha gnAnakA lakShaN svaprakAshakapanA kahA hai; usIprakAr sarva AvaraNase mukta shuddha darshan bhI svaprakAshak hI hai . AtmA vAstavamen, usane sarva indriyavyApArako chhoDA honese, svaprakAshakasvarUp lakShaNase lakShit hai; darshan bhI, usane bahirviShayapanA chhoDA honese, svaprakAshakatvapradhAn hI hai . isaprakAr svarUpapratyakSha - lakShaNase lakShit akhaNDa - sahaj - shuddhagnAnadarshanamay honeke kAraN, nishchayase, trilok - trikAlavartI sthAvar - jangamasvarUp samasta dravyaguNaparyAyarUp viShayon sambandhI prakAshya - prakAshakAdi vikalponse ati dUr vartatA huA, svasvarUpasanchetan jisakA lakShaN hai aise prakAsh dvArA sarvathA antarmukh honeke kAraN, AtmA nirantar akhaNDa - advait - chaitanyachamatkAramUrti rahatA hai .
[ab is 165vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] nishchayase AtmA svaprakAshak gnAn hai; jisane bAhya Alamban naShTa ★ yahAn kuchh ashuddhi ho aisA lagatA hai .
Page 335 of 388
PDF/HTML Page 362 of 415
single page version
shuddhanishchayanayavivakShayA paradarshanatvanirAsoyam .
vyavahAreN pudgalAditrikAlaviShayadravyaguNaparyAyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimal- kevalAvabodhamayatvAdivividhamahimAdhAropi sa bhagavAn kevaladarshanatRutIyalochanopi paramanir- pekShatayA nisheShatontarmukhatvAt kevalasvarUpapratyakShamAtravyApAranirataniranjananijasahajadarshanen sachchidAnandamayamAtmAnan nishchayata pashyatIti shuddhanishchayanayavivakShayA ya kopi shuddhAntastattva- kiyA hai aisA (svaprakAshak ) jo sAkShAt darshan us - rUp bhI AtmA hai . ekAkAr nijarasake phai lAvase pUrNa honeke kAraN jo pavitra hai tathA jo purAN (sanAtan ) hai aisA yah AtmA sadA apanI nirvikalpa mahimAmen nishchitarUpase vAs karatA hai . 281 .
gAthA : 166 anvayArtha : — [kevalI bhagavAn ] (nishchayase ) kevalI bhagavAn [AtmasvarUpan ] AtmasvarUpako [pashyati ] dekhate hain, [na lokAlokau ] lokAlokako nahIn — [evan ] aisA [yadi ] yadi [ka api bhaNati ] koI kahe to [tasya cha kin dUShaNan bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt kuchh doSh nahIn hai . )
TIkA : — yah, shuddhanishchayanayakI vivakShAse paradarshanakA (parako dekhanekA) khaNDan hai .
yadyapi vyavahArase ek samayamen tIn kAl sambandhI pudgalAdi dravyaguNaparyAyonko jAnanemen samartha sakal - vimal kevalagnAnamayatvAdi vividh mahimAonkA dhAraN karanevAlA hai, tathApi vah bhagavAn, kevaladarshanarUp tRutIy lochanavAlA hone par bhI, param nirapekShapaneke kAraN nisheSharUpase (sarvathA ) antarmukh honese keval svarUpapratyakShamAtra vyApAramen lIn aise niranjan nij sahajadarshan dvArA sachchidAnandamay AtmAko nishchayase dekhatA hai (parantu
Page 336 of 388
PDF/HTML Page 363 of 415
single page version
vedI paramajinayogIshvaro vakti tasya cha na khalu dUShaNan bhavatIti .
svAntashuddhayAvasathamahimAdhAramatyantadhIram .
tasminnaiv prakRitimahati vyAvahAraprapancha ..282..
lokAlokako nahIn ) — aisA jo koI bhI shuddha antatattvakA vedan karanevAlA (jAnanevAlA, anubhav karanevAlA ) param jinayogIshvar shuddhanishchayanayakI vivakShAse kahatA hai, use vAstavamen dUShaN nahIn hai .
[ab is 166 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] (❃nishchayase ) AtmA sahaj paramAtmAko dekhatA hai — ki jo paramAtmA ek hai, vishuddha hai, nij antashuddhikA AvAs honese (kevalagnAnadarshanAdi ) mahimAkA dhAraN karanevAlA hai, atyanta dhIr hai aur nij AtmAmen atyanta avichal honese sarvadA antarmagna hai . svabhAvase mahAn aise us AtmAmen ❃vyavahAraprapanch hai hI nahIn . (arthAt nishchayase AtmAmen lokAlokako dekhanerUp vyavahAravistAr hai hI nahIn ) .282. ❃yahAn nishchay-vyavahAr sambandhI aisA samajhanA ki — jisamen svakI hI apekShA ho vah nishchayakathan hai aur
vah nishchayakathan hai . yahAn vyavahArakathanakA vAchyArtha aisA nahIn samajhanA ki jisaprakAr chhadmastha jIv
hain . chhadmastha jIvake sAth tulanAkI apekShAse to kevalIbhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hain vah barAbar
samvedan sahit jAnate-dekhate hain usIprakAr lokAlokako (parako) tadrUp hokar parasukhadukhAdike samvedan
sahit nahIn jAnate-dekhate, parantu parase bilakul bhinna rahakar, parake sukhadukhAdikA samvedan kiye binA
jAnate-dekhate hain itanA hI sUchit karaneke liye use vyavahAr kahA hai .
Page 337 of 388
PDF/HTML Page 364 of 415
single page version
kevalabodhasvarUpAkhyAnametat .
ShaNNAn dravyANAn madhye mUrtatvan pudgalasya panchAnAm amUrtatvam; chetanatvan jIvasyaiv panchAnAmachetanatvam . mUrtAmUrtachetanAchetanasvadravyAdikamasheShan trikAlaviShayam anavaratan pashyato bhagavata shrImadarhatparameshvarasya kramakaraNavyavadhAnApoDhan chAtIndriyan cha sakalavimalakevalagnAnan sakalapratyakShan bhavatIti .
tathA choktan pravachanasAre —
gAthA : 167 anvayArtha : — [mUrtam amUrtam ] mUrta-amUrta [chetanam itarat ] chetan – achetan [dravyan ] dravyonko — [svakan cha sarvan cha ] svako tathA samastako [pashyata tu ] dekhanevAle (jAnanevAlekA ) [gnAnam ] gnAn [atIndriyan ] atIndriy hai, [pratyakSham bhavati ] pratyakSha hai .
TIkA : — yah, kevalagnAnake svarUpakA kathan hai .
chhah dravyommen pudgalako mUrtapanA hai, (sheSh ) pAnchako amUrtapanA hai; jIvako hI chetanapanA hai, (sheSh ) pAnchako achetanapanA hai . trikAl sambandhI mUrta - amUrta chetan - achetan svadravyAdi asheShako (sva tathA par samasta dravyonko ) nirantar dekhanevAle bhagavAn shrImad arhatparameshvarakA jo kram, indriy aur ❃
nirmal ) kevalagnAn vah sakalapratyakSha hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasAramen (54vIn gAthA dvArA ) kahA hai ki : — ❃ vyavadhAnake arthake liye 28ven pRuShThakI TippaNI dekho .
Page 338 of 388
PDF/HTML Page 365 of 415
single page version
lokAlokau svaparamakhilan chetanAchetanan cha .
tenaivAyan viditamahimA tIrthanAtho jinendra ..283..
‘‘[gAthArtha : — ] dekhanevAlekA jo gnAn amUrtako, mUrta padArthommen bhI atIndriyako, aur prachchhannako in sabako — svako tathA parako — dekhatA hai, vah gnAn pratyakSha hai .’’
aur (is 167vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] kevalagnAn nAmakA jo tIsarA utkRuShTa netra usIse jinakI prasiddha mahimA hai, jo tIn lokake guru hain aur shAshvat ananta jinakA ❃dhAm hai — aise yah tIrthanAth jinendra lokAlokako arthAt sva-par aise samasta chetan - achetan padArthonko samyak prakArase (barAbar ) jAnate hain .283.
gAthA : 168 anvayArtha : — [nAnAguNaparyAyeN sanyuktam ] vividh guNon aur paryAyonse sanyukta [pUrvoktasakaladravyan ] pUrvokta samasta dravyonko [ya ] jo [samyak ] samyak prakArase (barAbar ) [na cha pashyati ] nahIn dekhatA, [tasya ] use [parokShadRuShTi ❃ dhAm = (1) bhavyatA; (2) tej; (3) bal .
Page 339 of 388
PDF/HTML Page 366 of 415
single page version
atra kevaldraShTerabhAvAt sakalagnatvan na samastItyukta m .
pUrvasUtropAttamUrtAdidravyan samastaguNaparyAyAtmakan, mUrtasya mUrtaguNA, achetanasyAchetan- guNA, amUrtasyAmUrtaguNA, chetanasya chetanaguNA, ShaDDhAnivRuddhirUpA sUkShmA paramAgamaprAmA- NyAdabhyupagamyA arthaparyAyA ShaNNAn dravyANAn sAdhAraNA, naranArakAdivyanjanaparyAyA jIvAnAn panchasansAraprapanchAnAn, pudgalAnAn sthUlasthUlAdiskandhaparyAyA, chaturNAn dharmAdInAn shuddhaparyAyAshcheti, ebhi sanyuktan taddravyajAlan ya khalu na pashyati, tasya sansAriNAmiv parokShadraShTiriti .
kAlatrayan cha tarasA sakalagnamAnI .
bhavet ] parokSha darshan hai .
TIkA : — yahAn, kevaladarshanake abhAvamen (arthAt pratyakSha darshanake abhAvamen ) sarvagnapanA nahIn hotA aisA kahA hai .
samasta guNon aur paryAyonse sanyukta pUrvasUtrokta (167vIn gAthAmen kahe hue ) mUrtAdi dravyonko jo nahIn dekhatA; — arthAt mUrta dravyake mUrta guN hote hain, achetanake achetan guN hote hain, amUrtake amUrta guN hote hain, chetanake chetan guN hote hain; ShaT (chhah prakArakI ) hAnivRuddhirUp, sUkShma, paramAgamake pramANase svIkAr - karaneyogya arthaparyAyen chhah dravyonko sAdhAraN hain, naranArakAdi vyanjanaparyAyen pAnch prakArakI ❃sansAraprapanchavAle jIvonko hotI hain, pudgalonko sthUl - sthUl Adi skandhaparyAyen hotI hain aur dharmAdi chAr dravyonko shuddha paryAyen hotI hain; in guNaparyAyonse sanyukta aise us dravyasamUhako jo vAstavamen nahIn dekhatA; — use (bhale vah sarvagnatAke abhimAnase dagdha ho tathApi ) sansAriyonkI bhAnti parokSha dRuShTi hai .
[ab is 168 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] sarvagnatAke abhimAnavAlA jo jIv shIghra ek hI kAlamen tIn ❃ sansAraprapanch = sansAravistAr . (sansAravistAr dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAv — aise pAnch parAvartanarUp
Page 340 of 388
PDF/HTML Page 367 of 415
single page version
vyavahAranayaprAdurbhAvakathanamidam .
sakalavimalakevalagnAnatritayalochano bhagavAn apunarbhavakamanIyakAminIjIvitesha ShaDdravyasankIrNalokatrayan shuddhAkAshamAtrAlokan cha jAnAti, parAshrito vyavahAr iti mAnAt vyavahAreN vyavahArapradhAnatvAt, niruparAgashuddhAtmasvarUpan naiv jAnAti, yadi vyavahAranayavivakShayA jagatako tathA tIn kAlako nahIn dekhatA, use sadA (arthAt kadApi ) atul pratyakSha darshan nahIn hai; us jaD AtmAko sarvagnatA kisaprakAr hogI ? .284.
gAthA : 169 anvayArtha : — [kevalI bhagavAn ] (vyavahArase ) kevalI bhagavAn [lokAlokau ] lokAlokako [jAnAti ] jAnate hain, [na ev AtmAnam ] AtmAko nahIn — [evan ] aisA [yadi ] yadi [ka api bhaNati ] koI kahe to [tasya cha kin dUShaNan bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt koI doSh nahIn hai . )
TIkA : — yah, vyavahAranayakI pragaTatAse kathan hai .
‘parAshrito vyavahAra (vyavahAranay parAshrit hai )’ aise (shAstrake) abhiprAyake kAraN, vyavahArase vyavahAranayakI pradhAnatA dvArA (arthAt vyavahArase vyavahAranayako pradhAn karake), ‘sakal-vimal kevalagnAn jinakA tIsarA lochan hai aur apunarbhavarUpI sundar kAminIke jo jIvitesh hain ( – muktisundarIke jo prANanAth hain ) aise bhagavAn chhah dravyonse vyApta tIn lokako aur shuddha - AkAshamAtra alokako jAnate hain, niruparAg (nirvikAr ) shuddha AtmasvarUpako nahIn hI jAnate’ — aisA yadi vyavahAranayakI vivakShAse koI jinanAthake
— yadi koI yon kahatA are usamen kaho hai doSh kyA ? 169..
Page 341 of 388
PDF/HTML Page 368 of 415
single page version
kopi jinanAthatattvavichAralabdha (dakSha) kadAchidevan vakti chet, tasya na khalu dUShaNamiti .
charamacharan cha jagatpratikShaNam .
vachanamidan vadatAmvarasya te ..’’
svAtmAnamekamanaghan nijasaukhyaniShTham .
vaktIti kopi munipo na cha tasya doSha ..285..
tattvavichAramen nipuN jIv ( – jinadevane kahe hue tattvake vichAramen pravIN jIv ) kadAchit kahe, to use vAstavamen dUShaN nahIn hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI samantabhadrasvAmIne (bRuhatsvayambhUstotramen bhI munisuvrat bhagavAnakI stuti karate hue 114ven shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] he jinendra ! tU vaktAommen shreShTha hai; ‘charAchar (janggam tathA sthAvar ) jagat pratikShaN (pratyek samayamen ) utpAdavyayadhrauvyalakShaNavAlA hai’ aisA yah terA vachan (terI ) sarvagnatAkA chihna hai .’’
aur (is 169vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] tIrthanAth vAstavamen samasta lokako jAnate hain aur ve ek, anagh (nirdoSh ), nijasaukhyaniShTha (nij sukhamen lIn ) svAtmAko nahIn jAnate — aisA koI munivar vyavahAramArgase kahe to use doSh nahIn hai .285.
Page 342 of 388
PDF/HTML Page 369 of 415
single page version
atra gnAnasvarUpo jIv iti vitarkeNokta : .
ih hi gnAnan tAvajjIvasvarUpan bhavati, tato hetorakhanDAdvaitasvabhAvaniratan niratishayaparamabhAvanAsanAthan mukti sundarInAthan bahirvyAvRuttakautUhalan nijaparamAtmAnan jAnAti kashchidAtmA bhavyajIv iti ayan khalu svabhAvavAda . asya viparIto vitarka sa khalu vibhAvavAda prAthamikashiShyAbhiprAya . kathamiti chet, pUrvokta svarUpamAtmAnan khalu na jAnAtyAtmA, svarUpAv-
gAthA : 170 anvayArtha : — [gnAnan ] gnAn [jIvasvarUpan ] jIvakA svarUp hai, [tasmAt ] isaliye [AtmA ] AtmA [Atmakan ] AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai; [AtmAnan na api jAnAti ] yadi gnAn AtmAko na jAne to [Atmana ] AtmAse [vyatiriktam ] vyatirikta (pRuthak ) [bhavati ] siddha ho !
TIkA : — yahAn (is gAthAmen ) ‘jIv gnAnasvarUp hai’ aisA vitarkase (dalIlase ) kahA hai .
pratham to, gnAn vAstavamen jIvakA svarUp hai; us hetuse, jo akhaNDa advait svabhAvamen lIn hai, jo 1niratishay param bhAvanA sahit hai, jo muktisundarIkA nAth hai aur bAhyamen jisane hai ) aise nij paramAtmAko koI AtmA — bhavya jIv — jAnatA hai . — aisA yah vAstavamen svabhAvavAd hai . isase viparIt vitarka ( – vichAr ) vah vAstavamen vibhAvavAd hai, prAthamik shiShyakA abhiprAy hai .
2kautUhal vyAvRutta kiyA hai (arthAt bAhya padArthon sambandhI kutUhalakA jisane abhAv kiyA
1-niratishay = koI dUsarA jisase baDhakar nahIn hai aisI; anuttam; shreShTha; advitIy .
2 kautUhal = utsukatA; Ashcharya; kautuk .
Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415
single page version
sthita santiShThati . yathoShNasvarUpasyAgne svarUpamagni kin jAnAti, tathaiv gnAnagneyavikalpA- bhAvAt soyamAtmAtmani tiShThati . hanho prAthamikashiShya agnivadayamAtmA kimachetana . kin bahunA . tamAtmAnan gnAnan na jAnAti ched devadattarahitaparashuvat idan hi nArthakriyAkAri, at ev Atmana sakAshAd vyatiriktan bhavati . tanna khalu sammatan svabhAvavAdinAmiti .
vah (viparIt vitarka — prAthamik shiShyakA abhiprAy ) kisaprakAr hai ? (vah isaprakAr hai : — ) ‘pUrvoktasvarUp (gnAnasvarUp ) AtmAko AtmA vAstavamen jAnatA nahIn hai, svarUpamen avasthit rahatA hai ( – AtmAmen mAtra sthit rahatA hai ) . jisaprakAr uShNatAsvarUp agnike svarUpako (arthAt agniko ) kyA agni jAnatI hai ? (nahIn hI jAnatI . ) usIprakAr gnAnagney sambandhI vikalpake abhAvase yah AtmA AtmAmen (mAtra ) sthit rahatA hai ( – AtmAko jAnatA nahIn hai ) .’
(uparokta vitarkakA uttar : — ) ‘he prAthamik shiShya ! agnikI bhAnti kyA yah AtmA achetan hai (ki jisase vah apaneko na jAne ) ? adhik kyA kahA jAye ? (sankShepamen, ) yadi us AtmAko gnAn na jAne to vah gnAn, devadatta rahit kulhADIkI bhAnti, ❃
(arthAt gnAn aur AtmAkI sarvathA bhinnatA to ) vAstavamen svabhAvavAdiyonko sammat nahIn hai . (isaliye nirNay kar ki gnAn AtmAko jAnatA hai . )’
isIprakAr (AchAryavar ) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsanamen 174ven shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] AtmA gnAnasvabhAv hai; svabhAvakI prApti vah achyuti ❃ arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyA karanevAlA . (jisaprakAr devadattake binA akelI kulhADI
Page 344 of 388
PDF/HTML Page 371 of 415
single page version
svAtmAtmAnan niyatamadhunA ten jAnAti chaikam .
(avinAshI dashA ) hai; isaliye achyutiko (avinAshIpaneko, shAshvat dashAko ) chAhanevAle jIvako gnAnakI bhAvanA bhAnA chAhiye .’’
aur (is 170vIn gAthAkI TIkAke kalasharUpase TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] gnAn to barAbar shuddhajIvakA svarUp hai; isaliye (hamArA ) nij AtmA abhI (sAdhak dashAmen ) ek (apane ) AtmAko niyamase (nishchayase ) jAnatA hai . aur, yadi vah gnAn pragaT huI sahaj dashA dvArA sIdhA (pratyakSharUpase ) AtmAko na jAne to vah gnAn avichal AtmasvarUpase avashya bhinna siddha hogA ! 286 .
aur isIprakAr (anyatra gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] gnAn jIvase abhinna hai isaliye vah AtmAko jAnatA hai; yadi gnAn AtmAko na jAne to vah jIvase bhinna siddha hogA !’’
Page 345 of 388
PDF/HTML Page 372 of 415
single page version
guNaguNino bhedAbhAvasvarUpAkhyAnametat .
sakalaparadravyaparAngmukhamAtmAnan svasvarUpaparichchhittisamarthasahajagnAnasvarUpamiti he shiShya tvan viddhi jAnIhi tathA vignAnamAtmeti jAnIhi . tattvan svaparaprakAshan gnAnadarshanadvitayamityatra sandeho nAsti .
gAthA : 171 anvayArtha : — [AtmAnan gnAnan viddhi ] AtmAko gnAn jAn, aur [gnAnam Atmaka viddhi ] gnAn AtmA hai aisA jAn; — [na sandeha ] isamen sandeh nahIn hai . [tasmAt ] isaliye [gnAnan ] gnAn [tathA ] tathA [darshanan ] darshan [svaparaprakAshan ] svaparaprakAshak [bhavati ] hai .
TIkA : — yah, guN - guNImen bhedakA abhAv honerUp svarUpakA kathan hai .
he shiShya ! sarva paradravyase parAngmukh AtmAko tU nij svarUpako jAnanemen samartha sahajagnAnasvarUp jAn, tathA gnAn AtmA hai aisA jAn . isaliye tattva ( – svarUp ) aisA hai ki gnAn tathA darshan donon svaparaprakAshak hain . isamen sandeh nahIn hai .
[ab is 171vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] AtmAko gnAnadarshanarUp jAn aur gnAnadarshanako AtmA jAn; sva aur par aise tattvako (samasta padArthonko ) AtmA spaShTarUpase prakAshit karatA hai .287.
Page 346 of 388
PDF/HTML Page 373 of 415
single page version
sarvagnavItarAgasya vAnchhAbhAvatvamatrokta m .
bhagavAnarhatparameShThI sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN kevalagnAnAdi- shuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAt vishvamashrAntan jAnannapi pashyannapi vA manapravRutterabhAvAdIhApUrvakan vartanan na bhavati tasya kevalina paramabhaTTArakasya, tasmAt sa bhagavAn kevalagnAnIti prasiddha, punasten kAraNen sa bhagavAn abandhak iti .
tathA choktan shrIpravachanasAre —
gAthA : 172 anvayArtha : — [jAnan pashyan ] jAnate aur dekhate hue bhI, [kevalina ] kevalIko [IhApUrvan ] ichchhApUrvak (vartan ) [na bhavati ] nahIn hotA; [tasmAt ] isaliye unhen [kevalagnAnI ] ‘kevalagnAnI’ kahA hai; [ten tu ] aur isaliye [sa abandhaka bhaNita ] abandhak kahA hai .
TIkA : — yahAn, sarvagna vItarAgako vAnchhAkA abhAv hotA hai aisA kahA hai .
bhagavAn arhant parameShThI sAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle shuddha- sadbhUtavyavahArase kevalagnAnAdi shuddha guNonke AdhArabhUt honeke kAraN vishvako nirantar jAnate hue bhI aur dekhate hue bhI, un param bhaTTArak kevalIko manapravRuttikA (manakI pravRuttikA, bhAvamanapariNatikA ) abhAv honese ichchhApUrvak vartan nahIn hotA; isaliye ve bhagavAn ‘kevalagnAnI’ rUpase prasiddha hain; aur us kAraNase ve bhagavAn abandhak hain
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasAramen (52vIn gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] (kevalagnAnI ) AtmA padArthonko jAnatA huA bhI un - rUp pariNamit nahIn hotA, unhen grahaN nahIn karatA aur un padArthonrUpamen utpanna nahIn hotA isaliye use abandhak kahA hai .’’
Page 347 of 388
PDF/HTML Page 374 of 415
single page version
pashyan tadvat sahajamahimA devadevo jinesha .
gnAnajyotirhatamalakali sarvalokaikasAkShI ..288..
ab (is 172vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] sahajamahimAvant devAdhidev jinesh lokarUpI bhavanake bhItar sthit sarva padArthonko jAnate hue bhI, tathA dekhate hue bhI, mohake abhAvake kAraN samasta parako ( – kisI bhI parapadArthako ) nitya ( – kadApi ) grahaN nahIn hI karate; (parantu ) jinhonne gnAnajyoti dvArA malarUp kleshakA nAsh kiyA hai aise ve jinesh sarva lokake ek sAkShI ( – keval gnAtAdRuShTA ) hain .288.
gAthA : 173-174 anvayArtha : — [pariNAmapUrvavachanan ] pariNAmapUrvak (man- pariNAm pUrvak ) vachan [jIvasya cha ] jIvako [bandhakAraNan ] bandhakA kAraN [bhavati ]
Page 348 of 388
PDF/HTML Page 375 of 415
single page version
ih hi gnAnino bandhAbhAvasvarUpamukta m .
samyaggnAnI jIva kvachit kadAchidapi svabuddhipUrvakan vachanan na vakti svamanapariNAm- pUrvakamiti yAvat . kuta ? ‘‘amanaskA kevalina’’ iti vachanAt . ata kAraNAjjIvasya manapariNatipUrvakan vachanan bandhakAraNamityartha, manapariNAmapUrvakan vachanan kevalino na bhavati; IhApUrvan vachanamev sAbhilAShAtmakajIvasya bandhakAraNan bhavati, kevalimukhAravindavinirgato divyadhvaniranIhAtmaka samastajanahRudayAhlAdakAraNam; tata samyaggnAnino bandhAbhAv iti . hai; [pariNAmarahitavachanan ] (gnAnIko ) pariNAmarahit vachan hotA hai [tasmAt ] isaliye [gnAnina ] gnAnIko (kevalagnAnIko ) [hi ] vAstavamen [bandha na ] bandh nahIn hai .
[IhApUrvan ] ichchhApUrvak [vachanan ] vachan [jIvasya cha ] jIvako [bandhakAraNan ] bandhakA kAraN [bhavati ] hai; [IhArahitan vachanan ] (gnAnIko ) ichchhArahit vachan hotA hai [tasmAt ] isaliye [gnAnina ] gnAnIko (kevalagnAnIko ) [hi ] vAstavamen [bandha na ] bandh nahIn hai .
TIkA : — yahAn vAstavamen gnAnIko (kevalagnAnIko ) bandhake abhAvakA svarUp kahA hai .
samyaggnAnI (kevalagnAnI ) jIv kahIn kabhI svabuddhipUrvak arthAt svaman- pariNAmapUrvak vachan nahIn bolatA . kyon ? ‘‘amanaskA kevalina (kevalI manarahit hain )’’ aisA (shAstrakA) vachan honese . is kAraNase (aisA samajhanA ki) — jIvako manapariNatipUrvak vachan bandhakA kAraN hai aisA artha hai aur manapariNatipUrvak vachan to kevalIko hotA nahIn hai; (tathA) ichchhApUrvak vachan hI ❃
kAraN hai aur kevalIke mukhAravindase nikalatI huI, samasta janonke hRudayako AhlAdake kAraNabhUt divyadhvani to anichchhAtmak (ichchhArahit) hotI hai; isaliye samyaggnAnIko (kevalagnAnIko) bandhakA abhAv hai .
[ab in 173 - 174vIn gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate hain :] ❃ sAbhilAShasvarUp = jisakA svarUp sAbhilASh (ichchhAyukta) ho aise .
Page 349 of 388
PDF/HTML Page 376 of 415
single page version
tasmAdeSha prakaTamahimA vishvalokaikabhartA .
sadbodhasthan bhuvanamakhilan tadgatan vastujAlam .
tasmin kAchinna bhavati punarmUrchchhanA chetanA cha ..290..
rAgAbhAvAdatulamahimA rAjate vItarAga .
gnAnajyotishchhuritabhuvanAbhogabhAga samantAt ..291..
[shlokArtha : — ] inamen (kevalI bhagavAnamen ) ichchhApUrvak vachanarachanAkA svarUp nahIn hI hai; isaliye ve pragaT - mahimAvant hain aur samasta lokake ek (ananya) nAth hain . unhen dravyabhAvasvarUp aisA yah bandha kisaprakAr hogA ? (kyonki) mohake abhAvake kAraN unhen vAstavamen samasta rAgadveShAdi samUh to hai nahIn .289.
[shlokArtha : — ] tIn lokake jo guru hain, chAr karmonkA jinhonne nAsh kiyA hai aur samasta lok tathA usamen sthit padArthasamUh jinake sadgnAnamen sthit hain, ve (jin bhagavAn) ek hI dev hain . un nikaT (sAkShAt) jin bhagavAnamen na to bandha hai na mokSha, tathA unamen na to koI 1mUrchhA hai na koI 2chetanA (kyonki dravyasAmAnyakA pUrNa Ashray hai ) .290.
[shlokArtha : — ] in jin bhagavAnamen vAstavamen dharma aur karmakA prapanch nahIn hai (arthAt sAdhakadashAmen jo shuddhi aur ashuddhike bhedaprabhed vartate hain ve jin bhagavAnamen nahIn
1 — mUrchchhA = abhAnapanA; behoshI; agnAnadashA .
2 — chetanA = sabhAnapanA; hosh; gnAnadashA .
Page 350 of 388
PDF/HTML Page 377 of 415
single page version
kevalibhaTTArakasyAmanaskatvapradyotanametat .
bhagavata paramArhantyalakShmIvirAjamAnasya kevalina paramavItarAgasarvagnasya IhApUrvakan na kimapi vartanam; ata sa bhagavAn na chehate manapravRutterabhAvAt; amanaskA kevalina iti vachanAdvA na tiShThati nopavishati na chehApUrvan shrIvihArAdikan karoti . tatastasya hain ); rAgake abhAvake kAraN atul - mahimAvanta aise ve (bhagavAn) vItarAgarUpase virAjate hain . ve shrImAn (shobhAvanta bhagavAn) nijasukhamen lIn hain, muktirUpI ramaNIke nAth hain aur gnAnajyoti dvArA unhonne lokake vistArako sarvata chhA diyA hai . 291 .
gAthA : 175 anvayArtha : — [kevalina ] kevalIko [sthAnaniShaNNavihArA ] khaDe rahanA, baiThanA aur vihAr [IhApUrvan ] ichchhApUrvak [na bhavanti ] nahIn hote, [tasmAt ] isaliye [bandh na bhavati ] unhen bandha nahIn hai; [mohanIyasya ] mohanIyavash jIvako [sAkShArtham ] indriyaviShayasahitarUpase bandha hotA hai .
TIkA : — yah, kevalI bhaTTArakako manarahitapanekA prakAshan hai (arthAt yahAn kevalIbhagavAnakA manarahitapanA darshAyA hai ) .
arhantayogya param lakShmIse virAjamAn, paramavItarAg sarvagna kevalIbhagavAnako ichchhApUrvak koI bhI vartan nahIn hotA; isaliye ve bhagavAn (kuchh) chAhate nahIn hain, kyonki manapravRuttikA abhAv hai; athavA, ve ichchhApUrvak khaDe nahIn rahate, baiThate nahIn hain athavA shrIvihArAdik nahIn karate, kyonki ‘amanaskA kevalina (kevalI manarahit hain )’ aisA shAstrakA vachan hai . isaliye un tIrthankar - paramadevako dravyabhAvasvarUp chaturvidh bandh
Page 351 of 388
PDF/HTML Page 378 of 415
single page version
tIrthakaraparamadevasya dravyabhAvAtmakachaturvidhabandho na bhavati . sa cha bandha puna kimarthan jAta kasya sambandhashcha ? mohanIyakarmavilAsavijRumbhita, akShArthamindriyArthan ten sah ya vartat iti sAkShArthan mohanIyasya vashagatAnAn sAkShArthaprayojanAnAn sansAriNAmev bandh iti .
mukti shrIlalanAmukhAmbujarave saddharmarakShAmaNe .
(prakRitibandh, pradeshabandh, sthitibandh aur anubhAgabandh ) nahIn hotA .
aur, vah bandh (1) kis kAraNase hotA hai tathA (2) kise hotA hai ? (1) bandha mohanIyakarmake vilAsase utpanna hotA hai . (2) ‘akShArtha’ arthAt indriyArtha (indriy – viShay); akShArtha sahit ho vah ‘sAkShArtha’; mohanIyake vash hue, sAkShArthaprayojan ( – indriyaviShayarUp prayojanavAle) sansAriyonko hI bandh hotA hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramen (44vIn gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] un arhantabhagavantonko us kAl khaDe rahanA, baiThanA, vihAr aur dharmopadesh striyonke mAyAchArakI bhAnti, svAbhAvik hI — prayatna binA hI — hote hain .’’
[ab is 175vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
[shlokArtha : — ] devendronke Asan kampAyamAn honeke kAraNabhUt mahA keval- gnAnakA uday hone par, jo muktilakShmIrUpI strIke mukhakamalake sUrya hain aur saddharmake
Page 352 of 388
PDF/HTML Page 379 of 415
single page version
Aussa khayeN puNo NiNNAso hoi sesapayaDINan .
shuddhajIvasya svabhAvagatiprAptyupAyopanyAsoyam .
svabhAvagatikriyApariNatasya ShaTakApakramavihInasya bhagavata siddhakShetrAbhimukhasya dhyAnadhyeyadhyAtRutatphalaprAptiprayojanavikalpashUnyen svasvarUpAvichalasthitirUpeN paramashukladhyAnen AyukarmakShaye jAte vedanIyanAmagotrAbhidhAnasheShaprakRutInAn nirnAsho bhavati . shuddhanishchayanayen ve (kevalagnAnI purANapuruSh) vAstavamen agamya mahimAvanta hain aur pAparUpI vanako jalAnevAlI agni samAn hain .292.
gAthA : 176 anvayArtha : — [puna ] phi ra (kevalIko) [AyuSha kShayeN ] Ayuke kShayase [sheShaprakRutInAm ] sheSh prakRitiyonkA [nirnAsha ] sampUrNa nAsh [bhavati ] hotA hai; [pashchAt ] phi ra ve [shIghran ] shIghra [samayamAtreN ] samayamAtramen [lokAgran ] lokAgramen [prApnoti ] pahunchate hain .
TIkA : — yah, shuddha jIvako svabhAvagatikI prApti honeke upAyakA kathan hai .
svabhAvagatikriyArUpase pariNat, chhah 2apakramase rahit, siddhakShetrasammukh bhagavAnako param shukladhyAn dvArA — ki jo (shukladhyAn) dhyAn - dhyey - dhyAtA sambandhI, usakI phalaprApti sambandhI tathA usake prayojan sambandhI vikalponse rahit hai aur nij svarUpamen
1rakShAmaNi hain aise purAN puruShako sarva vartan bhale ho tathApi man sarvathA nahIn hotA; isaliye
1 rakShAmaNi = Apattiyonse athavA pishAch Adise apaneko bachAneke liye pahinA jAnevAlA maNi . (kevalIbhagavAn saddharmakI rakShAke liye — asaddharmase bachaneke liye — rakShAmaNi hain .)
2 sansArI jIvako anya bhavamen jAte samay ‘chhah – dishAommen gaman’ hotA hai; use ‘‘chhah apakram’’ kahA jAtA hai .
Page 353 of 388
PDF/HTML Page 380 of 415
single page version
svasvarUpe sahajamahimni lInopi vyavahAreN sa bhagavAn kShaNArdhen lokAgran prApnotIti .
pratyakShodya stavanaviShayo naiv siddha prasiddha .
svAtmanyuchchairavichalatayA nishchayenaivamAste ..294..
avichal sthitirUp hai usake dvArA — AyukarmakA kShay hone par, vedanIy, nAm aur gotra nAmakI sheSh prakRitiyonkA sampUrNa nAsh hotA hai (arthAt bhagavAnako shukladhyAn dvArA AyukarmakA kShay hone par sheSh tIn karmonkA bhI kShay hotA hai aur siddhakShetrakI or svabhAvagatikriyA hotI hai ) . shuddhanishchayanayase sahajamahimAvAle nij svarUpamen lIn hone par bhI vyavahArase ve bhagavAn ardha kShaNamen (samayamAtramen ) lokAgramen pahunchate hain .
[ab is 176vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] jo chhah apakram sahit hain aise bhavavAle jIvonke ( – sansAriyonke ) lakShaNase siddhonkA lakShaN bhinna hai, isaliye ve siddha U rdhvagAmI hain aur sadA shiv (nirantar sukhI) hain .293.
[shlokArtha : — ] bandhakA chhedan honese jinakI atul mahimA hai aise (asharIrI aur lokAgrasthit) siddhabhagavAn ab devon aur vidyAdharonke pratyakSha stavanakA viShay nahIn hI hain aisA prasiddha hai . ve devAdhidev vyavahArase lokake agramen susthit hain aur nishchayase nij AtmAmen jyonke tyon atyanta avichalarUpase rahate hain .294.
[shlokArtha : — ] (dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAv — aise pAnch parAvartanarUp)