Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version
atra draShTAntamukhen sahajatattvArAdhanAvidhirukta : .
kashchideko daridra kvachit kadAchit sukRutodayen nidhin labdhvA tasya nidhe phalan hi saujanyan janmabhUmiriti rahasye sthAne sthitvA atigUDhavRuttyAnubhavati iti draShTAntapakSha . dArShTAntapakShepi sahajaparamatattvagnAnI jIva kvachidAsannabhavyasya guNodaye sati sahajavairAgyasampattau satyAn paramagurucharaNanalinayugalaniratishayabhaktyA mukti sundarImukh- makarandAyamAnan sahajagnAnanidhin pariprApya pareShAn janAnAn svarUpavikalAnAn tatin samUhan dhyAnapratyUhakAraNamiti tyajati .
gAthA : 157 anvayArtha : — [eka ] jaise koI ek (daridra manuShya ) [nidhim ] nidhiko [labdhvA ] pAkar [sujanatven ] apane vatanamen (guptarUpase ) rahakar [tasya phalam ] usake phalako [anubhavati ] bhogatA hai, [tathA ] usIprakAr [gnAnI ] gnAnI [paratatim ] par janonke samUhako [tyaktvA ] chhoDakar [gnAnanidhim ] gnAnanidhiko [bhunkte ] bhogatA hai . TIkA : — yahAn dRuShTAnta dvArA sahajatattvakI ArAdhanAkI vidhi kahI hai .
koI ek daridra manuShya kvachit kadAchit puNyodayase nidhiko pAkar, us nidhike phalako saujanya arthAt janmabhUmi aisA jo gupta sthAn usamen rahakar ati guptarUpase bhogatA hai; aisA dRuShTAntapakSha hai . 1dArShTAntapakShase bhI (aisA hai ki ) — sahajaparamatattvagnAnI jIv kvachit Asannabhavyake (AsannabhavyatArUp ) guNakA uday honese sahajavairAgyasampatti honepar, param guruke charaNakamalayugalakI niratishay (uttam ) bhakti dvArA muktisundarIke mukhake 2makaranda samAn sahajagnAnanidhiko pAkar, 3svarUpavikal aise par janonke samUhako dhyAnamen vighnakA kAraN samajhakar chhoDatA hai .
[ab is 157vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
1 — dArShTAnt = vah bAt jo dRuShTAnta dvArA samajhAnA ho; upamey .
2 — makaranda = puShpa-ras; puShpa-parAg .
3 — svarUpavikal = svarUpaprApti rahit; agnAnI .
Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version
labdhvA puNyAtkAnchanAnAn samUham .
gnAnI tadvat gnAnarakShAn karoti ..268..
kRutvA buddhayA hRudayakamale pUrNavairAgyabhAvam .
kShINe mohe tRuNamiv sadA lokamAlokayAma ..269..
[shlokArtha : — ] is lokamen koI ek laukik jan puNyake kAraN dhanake samUhako pAkar, sangako chhoDakar gupta hokar rahatA hai; usakI bhAnti gnAnI (parake sangako chhoDakar guptarUpase rahakar ) gnAnakI rakShA karatA hai .268.
[shlokArtha : — ] janmamaraNarUp rogake hetubhUt samasta sangako chhoDakar, hRudayakamalamen 1buddhipUrvak pUrNavairAgyabhAv karake, sahaj paramAnanda dvArA jo avyagra (anAkul ) hai aise nij rUpamen (apanI ) 2shaktise sthit rahakar, moh kShIN hone par, ham lokako sadA tRuNavat dekhate hain .269.
gAthA : 158 anvayArtha : — [sarve ] sarva [purANapuruShA ] purAN puruSh
1 — buddhipUrvak = samajhapUrvak; vivekapUrvak; vichArapUrvak .
2 — shakti = sAmarthya; bal; vIrya; puruShArtha .
Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version
paramAvashyakAdhikAropasanhAropanyAsoyam .
svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnasvarUpan bAhyAvashyakAdikriyApratipakShashuddhanishchayaparamA- vashyakan sAkShAdapunarbhavavArAnganAnanggasukhakAraNan kRutvA sarve purANapuruShAstIrthakaraparamadevAdaya svayambuddhA kechid bodhitabuddhAshchApramattAdisayogibhaTTArakaguNasthAnapankti madhyArUDhA santa kevalina sakalapratyakShagnAnadharA paramAvashyakAtmArAdhanAprasAdAt jAtAshcheti .
pradhvastAkhilakarmarAkShasagaNA ye viShNavo jiShNava .
sa syAt sarvajanArchitAnghrikamala pApATavIpAvaka ..270..
[evam ] isaprakAr [Avashyakan cha ] Avashyak [kRutvA ] karake, [apramattaprabhRutisthAnan ] apramattAdi sthAnako [pratipadya cha ] prApta karake [kevalina jAtA ] kevalI hue . TIkA : — yah, paramAvashyak adhikArake upasanhArakA kathan hai .
svAtmAshrit nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAnasvarUp aisA jo bAhya - AvashyakAdi kriyAse pratipakSha shuddhanishchay - paramAvashyak — sAkShAt apunarbhavarUpI (muktirUpI ) strIke anang (asharIrI ) sukhakA kAraN — use karake, sarva purAN puruSh — ki jinamense tIrthankar – paramadev Adi svayambuddha hue aur kuchh bodhitabuddha hue ve — apramattase lekar sayogIbhaTTArak takake guNasthAnonkI panktimen ArUDh hote hue, paramAvashyakarUp AtmArAdhanAke prasAdase kevalI — sakalapratyakShagnAnadhArI — hue .
[ab is nishchay - paramAvashyak adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev do shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] pahale jo sarva purAN puruSh — yogI — nij AtmAkI ArAdhanAse samasta karmarUpI rAkShasonke samUhakA nAsh karake ❃viShNu aur jayavanta hue (arthAt sarvavyApI gnAnavAle jin hue ), unhen jo muktikI spRuhAvAlA nispRuh jIv ananya ❃ viShNu = vyApak . (kevalI bhagavAnakA gnAn sarvako jAnatA hai isaliye us apekShAse unhen sarvavyApak
Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version
nityAnandan nirupamaguNAlankRutan divyabodham .
labdhvA dharman paramaguruta sharmaNe nirmalAy ..271..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahashrIpadmaprabhamaladhAridev- virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau nishchayaparamAvashyakAdhikAr ekAdashama shrutaskandha .. manase nitya praNAm karatA hai, vah jIv pAparUpI aTavIko jalAnemen agni samAn hai aur usake charaNakamalako sarva jan pUjate hain .270.
[shlokArtha : — ] heyarUp aisA jo kanak aur kAminI sambandhI moh use chhoDakar, he chitta ! nirmal sukhake hetu param guru dvArA dharmako prApta karake tU avyagrarUp (shAntasvarUpI ) paramAtmAmen — ki jo (paramAtmA ) nitya AnandavAlA hai, nirupam guNonse alankRut hai tathA divya gnAnavAlA hai usamen — shIghra pravesh kar . 271 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen ) nishchay-paramAvashyak adhikAr nAmakA gyArahavAn shrutaskandha samApta huA .
Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version
ab samasta karmake pralayake hetubhUt shuddhopayogakA adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 159 anvayArtha : — [vyavahAranayen ] vyavahAranayase [kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAn [sarvan ] sab [jAnAti pashyati ] jAnate hain aur dekhate hain; [niyamen ] nishchayase [kevalagnAnI ] kevalagnAnI [AtmAnam ] AtmAko (svayamko ) [jAnAti pashyati ] jAnatA hai aur dekhatA hai .
TIkA : — yahAn, gnAnIko sva-par svarUpakA prakAshakapanA kathanchit kahA hai .
‘parAshrito vyavahAra (vyavahAr parAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese,
Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version
nayen jagattrayakAlatrayavartisacharAcharadravyaguNaparyAyAn ekasmin samaye jAnAti pashyati cha sa bhagavAn parameshvara paramabhaTTAraka, parAshrito vyavahAra iti vachanAt . shuddhanishchayata parameshvarasya mahAdevAdhidevasya sarvagnavItarAgasya paradravyagrAhakatvadarshakatva- gnAyakatvAdivividhavikalpavAhinIsamudbhUtamUladhyAnAShAda“ (?) sa bhagavAn trikAl- nirupAdhiniravadhinityashuddhasahajagnAnasahajadarshanAbhyAn nijakAraNaparamAtmAnan svayam kArya- paramAtmApi jAnAti pashyati cha . kin kRutvA ? gnAnasya dharmoyan tAvat svaparaprakAshakatvan pradIpavat . ghaTAdipramite prakAsho dIpastAvadbhinnopi svayam prakAshasvarUpatvAt svan paran cha prakAshayati; AtmApi vyavahAreN jagattrayan kAlatrayan cha paran jyotisvarUpatvAt svayamprakAshAtmakamAtmAnan cha prakAshayati .
uktan cha ShaNNavatipAShanDivijayopArjitavishAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevai — vyavahAranayase ve bhagavAn parameshvar paramabhaTTArak AtmaguNonkA ghAt karanevAle ghAtikarmonke nAsh dvArA prApta sakal-vimal kevalagnAn aur kevaladarshan dvArA trilokavartI tathA trikAlavartI sacharAchar dravyaguNaparyAyonko ek samayamen jAnate hain aur dekhate hain . shuddhanishchayase parameshvar mahAdevAdhidev sarvagnavItarAgako, paradravyake grAhakatva, darshakatva, gnAyakatva Adike vividh vikalponkI senAkI utpatti mUladhyAnamen abhAvarUp honese (? ), ve bhagavAn trikAl - nirupAdhi, niravadhi (amaryAdit ), nityashuddha aise sahajagnAn aur sahajadarshan dvArA nij kAraNaparamAtmAko, svayam kAryaparamAtmA hone par bhI, jAnate hain aur dekhate hain . kisaprakAr ? is gnAnakA dharma to, dIpakakI bhAnti, svaparaprakAshakapanA hai . ghaTAdikI pramitise prakAsh – dIpak (kathanchit ) bhinna hone par bhI svayam prakAshasvarUp honese sva aur parako prakAshit karatA hai; AtmA bhI jyotisvarUp honese vyavahArase trilok aur trikAlarUp parako tathA svayam prakAshasvarUp AtmAko (svayamko ) prakAshit karatA hai .
96 pAkhaNDiyon par vijay prApta karanese jinhonne vishAl kIrti prApta kI hai aise mahAsenapanDitadevane bhI (shlok dvArA ) kahA hai ki : — ★ yahAn sanskRit TIkAmen ashuddhi mAlUm hotI hai, isaliye sanskRit TIkAmen tathA usake anuvAdamen shankAko
Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version
ath nishchayapakShepi svaparaprakAshakatvamastyeveti satataniruparAganiranjanasvabhAv- niratatvAt, svAshrito nishchaya iti vachanAt . sahajagnAnan tAvat Atmana sakAshAt sangnAlakShaNaprayojanen bhinnAbhidhAnalakShaNalakShitamapi bhinnan bhavati na vastuvRuttyA cheti, atakAraNAt etadAtmagatadarshanasukhachAritrAdikan jAnAti svAtmAnan kAraNaparamAtmasvarUpamapi jAnAtIti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi —
‘‘[shlokArtha : — ] vastukA yathArtha nirNay so samyaggnAn hai . vah samyaggnAn, dIpakakI bhAnti, svake aur (par ) padArthonke nirNayAtmak hai tathA pramitise (gnaptise ) kathanchit bhinna hai .’’
ab ‘svAshrito nishchay: (nishchay svAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese, (gnAnako ) satat ❃niruparAg niranjan svabhAvamen lInatAke kAraN nishchayapakShase bhI svaparaprakAshakapanA hai hI . (vah isaprakAr : ) sahajagnAn AtmAse sangnA, lakShaN aur prayojanakI apekShAse bhinna nAm tathA bhinna lakShaNase (tathA bhinna prayojanase ) jAnA jAtA hai tathApi vastuvRuttise (akhaNDa vastukI apekShAse ) bhinna nahIn hai; is kAraNase yah (sahajagnAn ) Atmagat (AtmAmen sthit ) darshan, sukh, chAritra Adiko jAnatA hai aur svAtmAko — kAraNaparamAtmAke svarUpako — bhI jAnatA hai .
(sahajagnAn svAtmAko to svAshrit nishchayanayase jAnatA hI hai aur isaprakAr svAtmAko jAnane par usake samasta guN bhI gnAt ho hI jAte hain . ab sahajagnAnane jo yah jAnA usamen bhed - apekShAse dekhen to sahajagnAnake liye gnAn hI sva hai aur usake atirikta anya sab — darshan, sukh Adi — par hai; isaliye is apekShAse aisA siddha huA ki nishchayapakShase bhI gnAn svako tathA parako jAnatA hai . )
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 192ven shlok dvArA ) kahA hai ki : — ❃ niruparAg = uparAg rahit; nirvikAr .
Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham .
pUrNan gnAnan jvalitamachale svasya lInan mahimni ..’’
mukti shrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDAn tanoti .
tenochchairnishchayen prahatamalakali svasvarUpan sa vetti ..272..
‘‘[shlokArtha : — ] karmabandhake chhedanase atul akShay (avinAshI ) mokShakA anubhav karatA huA, nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI ) sahaj avasthA jisakI vikasit ho gaI hai aisA, ekAntashuddha ( – karmakA mail na rahanese jo atyanta shuddha huA hai aisA ), tathA ekAkAr (ek gnAnamAtra AkArarup pariNamit ) nijarasakI atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA yah pUrNa gnAn jagamagA uThA ( – sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT huA ), apanI achal mahimAmen lIn huA .’’
aur (is 159vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] vyavahAranayase yah kevalagnAnamUrti AtmA nirantar vishvako vAstavamen jAnatA hai aur muktilakShmIrUpI kAminIke komal mukhakamal par kAmapIDAko tathA saubhAgyachihnavAlI shobhAko phai lAtA hai . nishchayase to, jinhonne mal aur kleshako naShTa kiyA hai aise ve devAdhidev jinesh nij svarUpako atyanta jAnate hain .272.
Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version
ih hi kevalagnAnakevaladarshanayoryugapadvartanan draShTAntamukhenokta m .
atra draShTAntapakShe kvachitkAle balAhakaprakShobhAbhAve vidyamAne nabhassthalasya madhyagatasya sahasrakiraNasya prakAshatApau yathA yugapad vartete, tathaiv cha bhagavata parameshvarasya tIrthAdhinAthasya jagattrayakAlatrayavartiShu sthAvarajangamadravyaguNaparyAyAtmakeShu gneyeShu sakalavimalakevalagnAn- kevaladarshane cha yugapad vartete . kin cha sansAriNAn darshanapUrvamev gnAnan bhavati iti .
tathA choktan pravachanasAre —
gAthA : 160 anvayArtha : — [kevalagnAnina ] kevalagnAnIko [gnAnan ] gnAn [tathA cha ] tathA [darshanan ] darshan [yugapad ] yugapad [vartate ] vartate hain . [dinakar- prakAshatApau ] sUryake prakAsh aur tAp [yathA ] jisaprakAr [vartete ] (yugapad ) vartate hain [tathA gnAtavyam ] usI prakAr jAnanA .
TIkA : — yahAn vAstavamen kevalagnAn aur kevaladarshanakA yugapad vartanA dRuShTAnta dvArA kahA hai .
yahAn dRuShTAntapakShase kisI samay bAdalonkI bAdhA na ho tab AkAshake madhyamen sthit sUryake prakAsh aur tAp jisaprakAr yugapad vartate hain, usIprakAr bhagavAn parameshvar tIrthAdhinAthako trilokavartI aur trikAlavartI, sthAvar - janggam dravyaguNaparyAyAtmak gneyommen sakal - vimal (sarvathA nirmal ) kevalagnAn aur kevaladarshan yugapad vartate hain . aur (visheSh itanA samajhanA ki ), sansAriyonko darshanapUrvak hI gnAn hotA hai (arthAt pratham darshan aur phi ra gnAn hotA hai, yugapad nahIn hote) .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasAramen (61vIn gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
[gAthArtha : — ] gnAn padArthonke pArako prApta hai aur darshan lokAlokamen vistRut hai; sarva aniShTa naShTa huA hai aur jo iShTa hai vah sab prApta huA hai .’’
Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version
tejorAshau dineshe hatanikhilatamastomake te tathaivam ..273..
aur dUsarA bhI (shrI nemichandrasiddhAntidevavirachit bRuhaddravyasangrahamen 44vIn gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] chhadmasthonko darshanapUrvak gnAn hotA hai (arthAt pahale darshan aur phi ra gnAn hotA hai ), kyonki unako donon upayog yugapad nahIn hote; kevalInAthako ve donon yugapad hote hain .’’
aur (is 160vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] jo dharmatIrthake adhinAth (nAyak ) hain, jo asadRush hain (arthAt jinake samAn anya koI nahIn hai ) aur jo sakal lokake ek nAth hain aise in sarvagna bhagavAnamen nirantar sarvata gnAn aur darshan yugapad vartate hain . jisane samasta timirasamUhakA nAsh kiyA hai aise is tejarAshirUp sUryamen jisaprakAr yah uShNatA aur prakAsh (yugapad ) vartate hain aur jagatake jIvonko netra prApta hote hain (arthAt sUryake nimittase jIvonke netra dekhane lagate hain ), usIprakAr gnAn aur darshan (yugapad ) hote hain (arthAt usIprakAr sarvagna bhagavAnako gnAn aur darshan ekasAth hote hain aur sarvagna bhagavAnake nimittase jagatake jIvonko gnAn pragaT hotA hai ) .273.
Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version
mullanghya shAshvatapurI sahasA tvayAptA .
yAmyanyadasti sharaNan kimihottamAnAm ..274..
kAman kAntin vadanakamale santanotyev kAnchit .
ko nAlan shan dishatumanishan premabhUme priyAyA ..275..
[shlokArtha : — ] (he jinanAth ! ) sadgnAnarUpI naukAmen ArohaN karake bhavasAgarako lAnghakar, tU shIghratAse shAshvatapurImen pahunch gayA . ab main jinanAthake us mArgase ( – jis mArgase jinanAth gaye usI mArgase ) usI shAshvatapurImen jAtA hUn; (kyonki ) is lokamen uttam puruShonko (us mArgake atirikta ) anya kyA sharaN hai ? 274.
[shlokArtha : — ] kevalagnAnabhAnu ( – kevalagnAnarUpI prakAshako dhAraN karanevAle sUrya ) aise ve ek jinadev hI jayavanta hain . ve jinadev samarasamay anang ( – asharIrI, atIndriy ) saukhyakI denevAlI aisI us muktike mukhakamal par vAstavamen kisI avarNanIy kAntiko phai lAte hain; (kyonki ) kaun (apanI ) snehapAtra priyAko nirantar sukhotpattikA kAraN nahIn hotA ? 275.
[shlokArtha : — ] un jinendradevane muktikAminIke mukhakamalake prati bhramaralIlAko dhAraN kiyA (arthAt ve usamen bhramarakI bhAnti lIn hue ) aur vAstavamen advitIy anang (Atmik ) sukhako prApta kiyA .276.
Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version
Atmana svaparaprakAshakatvavirodhopanyAsoyam .
ih hi tAvadAtmana svaparaprakAshakatvan kathamiti chet . gnAnadarshanAdivisheShaguNasamRuddho hyAtmA, tasya gnAnan shuddhAtmaprakAshakAsamarthatvAt paraprakAshakamev, yadyevan draShTirnirankushA keval- mabhyantare hyAtmAnan prakAshayati chet anen vidhinA svaparaprakAshako hyAtmeti hanho jaDamate prAthamikashiShya, darshanashuddherabhAvAt evan manyase, na khalu jaDastvattassakAshAdapara kashchijjana . ath hyaviruddhA syAdvAdavidyAdevatA samabhyarchanIyA sadbhiranavaratam . tatraikAntato gnAnasya
gAthA : 161 anvayArtha : — [gnAnan paraprakAshan ] gnAn paraprakAshak hI hai [cha ] aur [dRuShTi AtmaprakAshikA ev ] darshan svaprakAshak hI hai [AtmA svaparaprakAsha bhavati ] tathA AtmA svaparaprakAshak hai [iti hi yadi khalu manyase ] aisA yadi vAstavamen tU mAnatA ho to usamen virodh AtA hai .
TIkA : — yah, AtmAke svaparaprakAshakapane sambandhI virodhakathan hai .
pratham to, AtmAko svaparaprakAshakapanA kisaprakAr hai ? (us par vichAr kiyA jAtA hai . ) ‘AtmA gnAnadarshanAdi visheSh guNonse samRuddha hai; usakA gnAn shuddha AtmAko prakAshit karanemen asamartha honese paraprakAshak hI hai; isaprakAr nirankush darshan bhI keval abhyantaramen AtmAko prakAshit karatA hai (arthAt svaprakAshak hI hai ) . is vidhise AtmA svaparaprakAshak hai .’ — isaprakAr he jaDamati prAthamik shiShya ! yadi tU darshanashuddhike abhAvake kAraN mAnatA ho, to vAstavamen tujhase anya koI puruSh jaD (mUrkha ) nahIn hai .
isaliye aviruddha aisI syAdvAdavidyArUpI devI sajjanon dvArA samyak prakArase
Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version
paraprakAshakatvan na samasti; na kevalan syAnmate darshanamapi shuddhAtmAnan pashyati . darshanagnAn- prabhRutyanekadharmANAmAdhAro hyAtmA . vyavahArapakShepi kevalan paraprakAshakasya gnAnasya na chAtmasambandha sadA bahiravasthitatvAt, AtmapratipatterabhAvAt na sarvagatatvam; atakAraNAdidan gnAnan na bhavati, mRugatRuShNAjalavat pratibhAsamAtramev . darshanapakShepi tathA na kevalamabhyantarapratipattikAraNan darshanan bhavati . sadaiv sarvan pashyati hi chakShu svasyAbhyantarasthitAn kanInikAn na pashyatyev . ata svaparaprakAshakatvan gnAnadarshanayoraviruddhamev . tata svaparaprakAshako hyAtmA gnAnadarshanalakShaN iti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi — nirantar ArAdhanA karane yogya hai . vahAn (syAdvAdamatamen ), ekAntase gnAnako paraprakAshakapanA hI nahIn hai; syAdvAdamatamen darshan bhI keval shuddhAtmAko hI nahIn dekhatA (arthAt mAtra svaprakAshak hI nahIn hai ) . AtmA darshan, gnAn Adi anek dharmonkA AdhAr hai . (vahAn ) vyavahArapakShase bhI gnAn keval paraprakAshak ho to, sadA bAhyasthitapaneke kAraN, (gnAnako ) AtmAke sAth sambandha nahIn rahegA aur (isaliye ) 1Atmapratipattike abhAvake kAraN sarvagatapanA (bhI ) nahIn banegA . is kAraNase, yah gnAn hogA hI nahIn (arthAt gnAnakA astitva hI nahIn hogA ), mRugatRuShNAke jalakI bhAnti AbhAsamAtra hI hogA . isIprakAr darshanapakShamen bhI, darshan keval 2abhyantarapratipattikA hI kAraN nahIn hai, (sarvaprakAshanakA kAraN hai ); (kyonki ) chakShu sadaiv sarvako dekhatA hai, apane abhyantaramen sthit kanInikAko nahIn dekhatA (isaliye chakShukI bAtase aisA samajhamen AtA hai ki darshan abhyantarako dekhe aur bAhyasthit padArthonko na dekhe aisA koI niyam ghaTit nahIn hotA ) . isase, gnAn aur darshanako (dononko ) svaparaprakAshakapanA aviruddha hI hai . isaliye (isaprakAr ) gnAnadarshanalakShaNavAlA AtmA svaparaprakAshak hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amRutachandrasUrine (shrI pravachanasArakI TIkAmen chauthe shlok dvArA) kahA hai ki : —
1 – Atmapratipatti = AtmAkA gnAn; svako jAnanA so .
2 – abhyantarapratipatti = antarangakA prakAshan; svako prakAshanA so .
Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paran naiv nirlUnakarmA .
gneyAkArAn trilokIn pRuthagapRuthagath dyotayan gnAnamUrti ..’’
‘‘[shlokArtha : — ] jisane karmonko chhed DAlA hai aisA yah AtmA bhUt, vartamAn aur bhAvi samasta vishvako (arthAt tInon kAlakI paryAyon sahit samasta padArthonko) yugapad jAnatA hone par bhI mohake abhAvake kAraN pararUpase pariNamit nahIn hotA, isaliye ab, jisake samasta gneyAkAronko atyanta vikasit gnaptike vistAr dvArA svayam pI gayA hai aise tInon lokake padArthonko pRuthak aur apRuthak prakAshit karatA huA vah gnAnamUrti mukta hI rahatA hai .’’
aur (is 161vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] gnAn ek sahajaparamAtmAko jAnakar lokAlokako arthAt lokAlokasambandhI (samasta) gneyasamUhako pragaT karatA hai ( – jAnatA hai ) . nitya-shuddha aisA kShAyik darshan (bhI) sAkShAt svaparaviShayak hai (arthAt vah bhI svaparako sAkShAt prakAshit karatA hai ) . un donon (gnAn tathA darshan) dvArA Atmadev svaparasambandhI gneyarAshiko jAnatA hai (arthAt Atmadev svapar samasta prakAshya padArthonko prakAshit karatA hai ) .277.
Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version
pUrvasUtropAttapUrvapakShasya siddhAntokti riyam .
kevalan paraprakAshakan yadi chet gnAnan tadA paraprakAshakapradhAnenAnen gnAnen darshanan bhinnamev . paraprakAshakasya gnAnasya chAtmaprakAshakasya darshanasya cha kathan sambandha iti chet sahyavindhyayoriv athavA bhAgIrathIshrIparvatavat . AtmaniShThan yat tad darshanamastyev, nirAdhAratvAt tasya gnAnasya shUnyatApattirev, athavA yatra tatra gatan gnAnan tattaddravyan sarvan chetanatvamApadyate, atastribhuvane na kashchidachetana padArtha iti mahato dUShaNasyAvatAra . tadev gnAnan kevalan na paraprakAshakam ityuchyate he shiShya tarhi darshanamapi na kevalamAtmagatamityabhihitam . tata khalvidamev samAdhAnan siddhAntahRudayan gnAn-
gAthA : 162 anvayArtha : — [gnAnan paraprakAshan ] yadi gnAn (keval) paraprakAshak ho [tadA ] to [gnAnen ] gnAnase [darshanan ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha hogA, [darshanam paradravyagatan na bhavati iti varNitan tasmAt ] kyonki darshan paradravyagat (paraprakAshak) nahIn hai aisA (pUrva sUtramen terA mantavya) varNan kiyA gayA hai .
TIkA : — yah, pUrva sUtramen (161vIn gAthAmen ) kahe hue pUrvapakShake siddhAnta sambandhI kathan hai .
yadi gnAn keval paraprakAshak ho to is paraprakAshanapradhAn (paraprakAshak) gnAnase darshan bhinna hI siddha hogA; (kyonki) sahyAchal aur vindhyAchalakI bhAnti athavA ganggA aur shrIparvatakI bhAnti, paraprakAshak gnAnako aur AtmaprakAshak darshanako sambandha kisaprakAr hogA ? jo AtmaniShTha ( – AtmAmen sthit) hai vah to darshan hI hai . aur us gnAnako to, nirAdhArapaneke kAraN (arthAt AtmArUpI AdhAr na rahanese), shUnyatAkI Apatti hI AyegI; athavA to jahAn jahAn gnAn pahunchegA (arthAt jis jis dravyako gnAn pahunchegA) ve ve sarva dravya chetanatAko prApta honge, isaliye tIn lokamen koI achetan padArtha siddha nahIn hogA yah mahAn doSh prApta hogA . isIliye (uparokta doShake bhayase), he shiShya ! gnAn keval paraprakAshak nahIn hai aisA yadi tU kahe, to darshan bhI keval Atmagat (svaprakAshak) nahIn hai aisA bhI (usamen sAth hI) kahA jA chukA hai . isaliye vAstavamen siddhAntake hArdarUp aisA yahI samAdhAn hai ki gnAn
Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version
darshanayo kathanchit svaparaprakAshatvamastyeveti .
aur darshanako kathanchit svaparaprakAshakapanA hai hI .
isIprakAr shrI mahAsenapanDitadevane (shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] AtmA gnAnase (sarvathA) bhinna nahIn hai, (sarvathA) abhinna nahIn hai, kathanchit bhinnAbhinna hai; ❃pUrvAparabhUt jo gnAn so yah AtmA hai aisA kahA hai .’’
aur (is 162vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] AtmA (sarvathA) gnAn nahIn hai, usIprakAr (sarvathA) darshan bhI nahIn hI hai; vah ubhayayukta (gnAnadarshanayukta) AtmA svapar viShayako avashya jAnatA hai aur dekhatA hai . aghasamUhake (pApasamUhake) nAshak AtmAmen aur gnAnadarshanamen sangnA - bhedase bhed utpanna hotA hai (arthAt sangnA, sankhyA, lakShaN aur prayojanakI apekShAse unamen uparoktAnusAr bhed hai ), paramArthase agni aur uShNatAkI bhAnti unamen ( – AtmAmen aur gnAnadarshanamen ) vAstavamen bhed nahIn hai ( – abhedatA hai ) .278. ❃ pUrvApar = pUrva aur apar; pahalekA aur bAdakA .
Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version
ekAntenAtmana paraprakAshakatvanirAsoyam .
yathaikAnten gnAnasya paraprakAshakatvan purA nirAkRutam, idAnImAtmA kevalan paraprakAshashchet tattathaiv pratyAdiShTan, bhAvabhAvavatorekAstitvanirvRuttatvAt . purA kil gnAnasya paraprakAshakatve sati taddarshanasya bhinnatvan gnAtam . atrAtmana paraprakAshakatve sati tenaiv darshanan bhinnamityavaseyam . api chAtmA na paradravyagat iti chet taddarshanamapyabhinnamityavaseyam . tata khalvAtmA svaparaprakAshak iti yAvat . yathA
gAthA : 163 anvayArtha : — [AtmA paraprakAsha ] yadi AtmA (keval) paraprakAshak ho [tadA ] to [AtmanA ] AtmAse [darshanan ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha hogA, [darshanan paradravyagatan na bhavati iti varNitan tasmAt ] kyonki darshan paradravyagat (paraprakAshak) nahIn hai aisA (pahale terA mantavya) varNan kiyA gayA hai .
TIkA : — yah, ekAntase AtmAko paraprakAshakapanA honekI bAtakA khaNDan hai .
jisaprakAr pahale (162vIn gAthAmen) ekAntase gnAnako paraprakAshakapanA khaNDit kiyA gayA hai, usIprakAr ab yadi ‘AtmA keval paraprakAshak hai’ aisA mAnA jAye to vah bAt bhI usIprakAr khaNDan prApta karatI hai, kyonki ×bhAv aur bhAvavAn ek astitvase rachit hote hain . pahale (162vIn gAthAmen ) aisA batalAyA thA ki yadi gnAn (keval) paraprakAshak ho to gnAnase darshan bhinna siddha hogA ! yahAn (is gAthAmen ) aisA samajhanA ki yadi AtmA (keval) paraprakAshak ho to AtmAse hI darshan bhinna siddha hogA ! aur yadi × gnAn bhAv hai aur AtmA bhAvavAn hai .
Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version
kathanchitsvaparaprakAshakatvan gnAnasya sAdhitam asyApi tathA, dharmadharmiNorekasvarUpatvAt pAvakoShNavaditi .
‘AtmA paradravyagat nahIn hai (arthAt AtmA keval paraprakAshak nahIn hai, svaprakAshak bhI hai )’ aisA (ab) mAnA jAye to AtmAse darshanakI (samyak prakArase ) abhinnatA siddha hogI aisA samajhanA . isaliye vAstavamen AtmA svaparaprakAshak hai . jisaprakAr (162vIn gAthAmen ) gnAnakA kathanchit svaparaprakAshakapanA siddha huA usIprakAr AtmAkA bhI samajhanA, kyonki agni aur uShNatAkI bhAnti dharmI aur dharmakA ek svarUp hotA hai .
[ab is 163vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] gnAnadarshanadharmonse yukta honeke kAraN AtmA vAstavamen dharmI hai . sakal indriyasamUharUpI himako (naShTa karaneke liye ) sUrya samAn aisA samyagdRuShTi jIv usImen (gnAnadarshanadharmayukta AtmAmen hI ) sadA avichal sthiti prApta karake muktiko prApta hotA hai — ki jo mukti pragaT huI sahaj dashArUpase susthit hai . 279 .
gAthA : 164 anvayArtha : — [vyavahAranayen ] vyavahAranayase [gnAnan ] gnAn
Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version
vyavahAranayasya saphalatvapradyotanakathanamAh .
ih sakalakarmakShayaprAdurbhAvAsAditasakalavimalakevalagnAnasya pudgalAdimUrtAmUrta- chetanAchetanaparadravyaguNaparyAyaprakaraprakAshakatvan kathamiti chet, parAshrito vyavahAra iti vachanAt vyavahAranayabaleneti . tato darshanamapi tAdrashamev . trailokyaprakShobhahetubhUtatIrthakaraparamadevasya shatamakhashatapratyakShavandanAyogyasya kAryaparamAtmanashcha tadvadev paraprakAshakatvam . ten vyavahAr- nayabalen cha tasya khalu bhagavata kevaladarshanamapi tAdrashameveti .
tathA choktan shrutabindau —
pravilasadurumAlAbhyarchitAnghrirjinendra .
[paraprakAshan ] paraprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai . [vyavahAranayen ] vyavahAranayase [AtmA ] AtmA [paraprakAsha ] paraprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai . TIkA : — yah, vyavahAranayakI saphalatA darshAnevAlA kathan hai .
samasta (gnAnAvaraNIy ) karmakA kShay honese prApta honevAlA sakal-vimal kevalagnAn pudgalAdi mUrta - amUrta - chetan - achetan paradravyaguNaparyAyasamUhakA prakAshak kisaprakAr hai — aisA yahAn prashna ho, to usakA uttar yah hai ki – ‘parAshrito vyavahAr: (vyavahAr parAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese vyavahAranayake balase aisA hai (arthAt paraprakAshak hai ); isaliye darshan bhI vaisA hI ( – vyavahAranayake balase paraprakAshak) hai . aur tIn lokake ❃
kAryaparamAtmA hain unhen — gnAnakI bhAnti hI (vyavahAranayake balase ) paraprakAshakapanA hai; isaliye vyavahAranayake balase un bhagavAnakA kevaladarshan bhI vaisA hI hai .
isIprakAr shrutabindumen (shlok dvArA ) kahA hai ki : —
[shlokArtha : — ] jinhonne doShonko jItA hai, jinake charaN devendron tathA ❃ prakShobhake artha ke liye 85ven pRuShThakI TippaNI dekho .
Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version
prakaTatarasudraShTi sarvalokapradarshI .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..280..
narendronke mukuTommen prakAshamAn mUlyavAn mAlAonse pujate hain (arthAt jinake charaNommen indra tathA chakravartiyonke maNimAlAyukta mukuTavAle mastak atyanta jhukate hain ), aur (lokAlokake samasta ) padArtha ek-dUsaremen praveshako prApta na hon isaprakAr tIn lok aur alok jinamen ek sAth hI vyApta hain (arthAt jo jinendrako yugapat gnAt hote hain ), ve jinendra jayavanta hain .’’
aur (is 164vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] gnAnapunj aisA yah AtmA atyanta spaShTa darshan hone par (arthAt kevaladarshan pragaT hone par ) vyavahAranayase sarva lokako dekhatA hai tathA (sAthamen vartate hue kevalagnAnake kAraN ) samasta mUrta - amUrta padArthasamUhako jAnatA hai . vah (keval- darshanagnAnayukta ) AtmA paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA ) vallabh hotA hai .280.
gAthA : 165 anvayArtha : — [nishchayanayen ] nishchayanayase [gnAnam ] gnAn [AtmaprakAshan ] svaprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai .