Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 158-165 ; Adhikar-12 : Shuddhopayog Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 21

 

Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version

gAthA : 157 anvayArtha :[eka ] jaise koI ek (daridra manuShya ) [nidhim ]
nidhiko [labdhvA ] pAkar [sujanatven ] apane vatanamen (guptarUpase ) rahakar [tasya phalam ]
usake phalako [anubhavati ] bhogatA hai, [tathA ] usIprakAr [gnAnI ] gnAnI [paratatim ] par
janonke samUhako [tyaktvA ] chhoDakar [gnAnanidhim ] gnAnanidhiko [bhunkte ] bhogatA hai
.
TIkA :yahAn dRuShTAnta dvArA sahajatattvakI ArAdhanAkI vidhi kahI hai .
koI ek daridra manuShya kvachit kadAchit puNyodayase nidhiko pAkar, us nidhike
phalako saujanya arthAt janmabhUmi aisA jo gupta sthAn usamen rahakar ati guptarUpase bhogatA
hai; aisA dRuShTAntapakSha hai
. 1dArShTAntapakShase bhI (aisA hai ki )sahajaparamatattvagnAnI jIv kvachit
Asannabhavyake (AsannabhavyatArUp ) guNakA uday honese sahajavairAgyasampatti honepar, param
guruke charaNakamalayugalakI niratishay (uttam ) bhakti dvArA muktisundarIke mukhake
2makaranda
samAn sahajagnAnanidhiko pAkar, 3svarUpavikal aise par janonke samUhako dhyAnamen vighnakA
kAraN samajhakar chhoDatA hai .
[ab is 157vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hain : ]
labdhvA nidhimekastasya phalamanubhavati sujanatven .
tathA gnAnI gnAnanidhin bhunkte tyaktvA paratatim ..157..
atra draShTAntamukhen sahajatattvArAdhanAvidhirukta : .
kashchideko daridra kvachit kadAchit sukRutodayen nidhin labdhvA tasya nidhe phalan
hi saujanyan janmabhUmiriti rahasye sthAne sthitvA atigUDhavRuttyAnubhavati iti draShTAntapakSha .
dArShTAntapakShepi sahajaparamatattvagnAnI jIva kvachidAsannabhavyasya guNodaye sati
sahajavairAgyasampattau satyAn paramagurucharaNanalinayugalaniratishayabhaktyA mukti sundarImukh-
makarandAyamAnan sahajagnAnanidhin pariprApya pareShAn janAnAn svarUpavikalAnAn tatin samUhan
dhyAnapratyUhakAraNamiti tyajati
.
1dArShTAnt = vah bAt jo dRuShTAnta dvArA samajhAnA ho; upamey .
2makaranda = puShpa-ras; puShpa-parAg .
3svarUpavikal = svarUpaprApti rahit; agnAnI .

Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version

[shlokArtha : ] is lokamen koI ek laukik jan puNyake kAraN dhanake
samUhako pAkar, sangako chhoDakar gupta hokar rahatA hai; usakI bhAnti gnAnI (parake sangako
chhoDakar guptarUpase rahakar ) gnAnakI rakShA karatA hai
.268.
[shlokArtha : ] janmamaraNarUp rogake hetubhUt samasta sangako chhoDakar,
hRudayakamalamen 1buddhipUrvak pUrNavairAgyabhAv karake, sahaj paramAnanda dvArA jo avyagra
(anAkul ) hai aise nij rUpamen (apanI ) 2shaktise sthit rahakar, moh kShIN hone par,
ham lokako sadA tRuNavat dekhate hain .269.
gAthA : 158 anvayArtha :[sarve ] sarva [purANapuruShA ] purAN puruSh
(shAlinI)
asmin loke laukika kashchideka
labdhvA puNyAtkAnchanAnAn samUham
.
gUDho bhUtvA vartate tyakta sango
gnAnI tadvat
gnAnarakShAn karoti ..268..
(mandAkrAntA)
tyaktvA sangan jananamaraNAtankahetun samastan
kRutvA buddhayA hRudayakamale pUrNavairAgyabhAvam
.
sthitvA shaktyA sahajaparamAnandanirvyagrarUpe
kShINe mohe tRuNamiv sadA lokamAlokayAma
..269..
savve purANapurisA evan AvAsayan cha kAUN .
apamattapahudiThANan paDivajja ya kevalI jAdA ..158..
sarve purANapuruShA evamAvashyakan cha kRutvA .
apramattaprabhRutisthAnan pratipadya cha kevalino jAtA ..158..
1buddhipUrvak = samajhapUrvak; vivekapUrvak; vichArapUrvak .
2shakti = sAmarthya; bal; vIrya; puruShArtha .
yon sarva paurANik puruSh AvashyakonkI vidhi dharI .
pAkar are apramatta sthAn hue niyat prabhu kevalI ..158..

Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version

[evam ] isaprakAr [Avashyakan cha ] Avashyak [kRutvA ] karake, [apramattaprabhRutisthAnan ]
apramattAdi sthAnako [pratipadya cha ] prApta karake [kevalina jAtA ] kevalI hue
.
TIkA :yah, paramAvashyak adhikArake upasanhArakA kathan hai .
svAtmAshrit nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAnasvarUp aisA jo bAhya -
AvashyakAdi kriyAse pratipakSha shuddhanishchay - paramAvashyaksAkShAt apunarbhavarUpI
(muktirUpI ) strIke anang (asharIrI ) sukhakA kAraNuse karake, sarva purAN puruSh
ki jinamense tIrthankarparamadev Adi svayambuddha hue aur kuchh bodhitabuddha hue veapramattase
lekar sayogIbhaTTArak takake guNasthAnonkI panktimen ArUDh hote hue, paramAvashyakarUp
AtmArAdhanAke prasAdase kevalI
sakalapratyakShagnAnadhArIhue .
[ab is nishchay - paramAvashyak adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev do shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] pahale jo sarva purAN puruShyogInij AtmAkI
ArAdhanAse samasta karmarUpI rAkShasonke samUhakA nAsh karake viShNu aur jayavanta hue
(arthAt sarvavyApI gnAnavAle jin hue ), unhen jo muktikI spRuhAvAlA nispRuh jIv ananya
paramAvashyakAdhikAropasanhAropanyAsoyam .
svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnasvarUpan bAhyAvashyakAdikriyApratipakShashuddhanishchayaparamA-
vashyakan sAkShAdapunarbhavavArAnganAnanggasukhakAraNan kRutvA sarve purANapuruShAstIrthakaraparamadevAdaya
svayambuddhA kechid bodhitabuddhAshchApramattAdisayogibhaTTArakaguNasthAnapankti madhyArUDhA santa
kevalina sakalapratyakShagnAnadharA paramAvashyakAtmArAdhanAprasAdAt
jAtAshcheti .
(shArdUlavikrIDit)
svAtmArAdhanayA purANapuruShA sarve purA yogina
pradhvastAkhilakarmarAkShasagaNA ye viShNavo jiShNava
.
tAnnityan praNamatyananyamanasA mukti spRuho nispRuha
sa syAt
sarvajanArchitAnghrikamala pApATavIpAvaka ..270..
viShNu = vyApak . (kevalI bhagavAnakA gnAn sarvako jAnatA hai isaliye us apekShAse unhen sarvavyApak
kahA jAtA hai) .

Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version

manase nitya praNAm karatA hai, vah jIv pAparUpI aTavIko jalAnemen agni samAn hai aur
usake charaNakamalako sarva jan pUjate hain
.270.
[shlokArtha : ] heyarUp aisA jo kanak aur kAminI sambandhI moh use
chhoDakar, he chitta ! nirmal sukhake hetu param guru dvArA dharmako prApta karake tU avyagrarUp
(shAntasvarUpI ) paramAtmAmen
ki jo (paramAtmA ) nitya AnandavAlA hai, nirupam guNonse
alankRut hai tathA divya gnAnavAlA hai usamenshIghra pravesh kar . 271 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen )
nishchay-paramAvashyak adhikAr nAmakA gyArahavAn shrutaskandha samApta huA .
(mandAkrAntA)
muktvA mohan kanakaramaNIgocharan heyarUpan
nityAnandan nirupamaguNAlankRutan divyabodham
.
cheta shIghran pravish paramAtmAnamavyagrarUpan
labdhvA dharman paramaguruta sharmaNe nirmalAy
..271..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahashrIpadmaprabhamaladhAridev-
virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau nishchayaparamAvashyakAdhikAr ekAdashama
shrutaskandha
..
8

Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version

ab samasta karmake pralayake hetubhUt shuddhopayogakA adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 159 anvayArtha :[vyavahAranayen ] vyavahAranayase [kevalI
bhagavAn ] kevalI bhagavAn [sarvan ] sab [jAnAti pashyati ] jAnate hain aur dekhate hain;
[niyamen ] nishchayase [kevalagnAnI ] kevalagnAnI [AtmAnam ] AtmAko (svayamko )
[jAnAti pashyati ] jAnatA hai aur dekhatA hai
.
TIkA :yahAn, gnAnIko sva-par svarUpakA prakAshakapanA kathanchit kahA hai .
‘parAshrito vyavahAra (vyavahAr parAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese,
12
shuddhopayog adhikAr
ath sakalakarmapralayahetubhUtashuddhopayogAdhikAr uchyate .
jANadi passadi savvan vavahAraNaeN kevalI bhagavan .
kevalaNANI jANadi passadi NiyameN appANan ..159..
jAnAti pashyati sarvan vyavahAranayen kevalI bhagavAn .
kevalagnAnI jAnAti pashyati niyamen AtmAnam ..159..
atra gnAnina svaparasvarUpaprakAshakatvan kathanchidukta m .
AtmaguNaghAtakaghAtikarmapradhvansanenAsAditasakalavimalakevalagnAnakevaladarshanAbhyAn vyavahAr-
vyavahArase prabhu kevalI sab jAnate aru dekhate .
nishchayanayAtmak-dvArase nij Atmako prabhu pekhate ..159..

Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version

vyavahAranayase ve bhagavAn parameshvar paramabhaTTArak AtmaguNonkA ghAt karanevAle
ghAtikarmonke nAsh dvArA prApta sakal-vimal kevalagnAn aur kevaladarshan dvArA
trilokavartI tathA trikAlavartI sacharAchar dravyaguNaparyAyonko ek samayamen jAnate hain aur
dekhate hain
. shuddhanishchayase parameshvar mahAdevAdhidev sarvagnavItarAgako, paradravyake grAhakatva,
darshakatva, gnAyakatva Adike vividh vikalponkI senAkI utpatti mUladhyAnamen abhAvarUp
honese (? ), ve bhagavAn trikAl
- nirupAdhi, niravadhi (amaryAdit ), nityashuddha aise
sahajagnAn aur sahajadarshan dvArA nij kAraNaparamAtmAko, svayam kAryaparamAtmA hone par
bhI, jAnate hain aur dekhate hain
. kisaprakAr ? is gnAnakA dharma to, dIpakakI bhAnti,
svaparaprakAshakapanA hai . ghaTAdikI pramitise prakAshdIpak (kathanchit ) bhinna hone par
bhI svayam prakAshasvarUp honese sva aur parako prakAshit karatA hai; AtmA bhI
jyotisvarUp honese vyavahArase trilok aur trikAlarUp parako tathA svayam prakAshasvarUp
AtmAko (svayamko ) prakAshit karatA hai
.
96 pAkhaNDiyon par vijay prApta karanese jinhonne vishAl kIrti prApta kI hai aise
mahAsenapanDitadevane bhI (shlok dvArA ) kahA hai ki :
nayen jagattrayakAlatrayavartisacharAcharadravyaguNaparyAyAn ekasmin samaye jAnAti pashyati
cha sa bhagavAn parameshvara paramabhaTTAraka, parAshrito vyavahAra iti vachanAt
.
shuddhanishchayata parameshvarasya mahAdevAdhidevasya sarvagnavItarAgasya paradravyagrAhakatvadarshakatva-
gnAyakatvAdivividhavikalpavAhinIsamudbhUtamUladhyAnAShAda
(?) sa bhagavAn trikAl-
nirupAdhiniravadhinityashuddhasahajagnAnasahajadarshanAbhyAn nijakAraNaparamAtmAnan svayam kArya-
paramAtmApi jAnAti pashyati cha
. kin kRutvA ? gnAnasya dharmoyan tAvat svaparaprakAshakatvan
pradIpavat . ghaTAdipramite prakAsho dIpastAvadbhinnopi svayam prakAshasvarUpatvAt svan paran
cha prakAshayati; AtmApi vyavahAreN jagattrayan kAlatrayan cha paran jyotisvarUpatvAt
svayamprakAshAtmakamAtmAnan cha prakAshayati .
uktan cha ShaNNavatipAShanDivijayopArjitavishAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevai
yahAn sanskRit TIkAmen ashuddhi mAlUm hotI hai, isaliye sanskRit TIkAmen tathA usake anuvAdamen shankAko
sUchit karaneke liye prashnavAchak chihna diyA hai .

Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] vastukA yathArtha nirNay so samyaggnAn hai . vah samyaggnAn,
dIpakakI bhAnti, svake aur (par ) padArthonke nirNayAtmak hai tathA pramitise (gnaptise )
kathanchit bhinna hai
.’’
ab ‘svAshrito nishchay: (nishchay svAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese,
(gnAnako ) satat niruparAg niranjan svabhAvamen lInatAke kAraN nishchayapakShase bhI
svaparaprakAshakapanA hai hI . (vah isaprakAr : ) sahajagnAn AtmAse sangnA, lakShaN aur
prayojanakI apekShAse bhinna nAm tathA bhinna lakShaNase (tathA bhinna prayojanase ) jAnA jAtA hai
tathApi vastuvRuttise (akhaNDa vastukI apekShAse ) bhinna nahIn hai; is kAraNase yah
(sahajagnAn ) Atmagat (AtmAmen sthit ) darshan, sukh, chAritra Adiko jAnatA hai aur
svAtmAko
kAraNaparamAtmAke svarUpakobhI jAnatA hai .
(sahajagnAn svAtmAko to svAshrit nishchayanayase jAnatA hI hai aur isaprakAr
svAtmAko jAnane par usake samasta guN bhI gnAt ho hI jAte hain . ab sahajagnAnane jo yah
jAnA usamen bhed - apekShAse dekhen to sahajagnAnake liye gnAn hI sva hai aur usake atirikta
anya sabdarshan, sukh Adipar hai; isaliye is apekShAse aisA siddha huA ki
nishchayapakShase bhI gnAn svako tathA parako jAnatA hai . )
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAmen 192ven shlok dvArA ) kahA hai ki :
(anuShTubh)
‘‘yathAvadvastunirNIti samyaggnAnan pradIpavat .
tatsvArthavyavasAyAtma kathanchit pramite pRuthak ..’’
ath nishchayapakShepi svaparaprakAshakatvamastyeveti satataniruparAganiranjanasvabhAv-
niratatvAt, svAshrito nishchaya iti vachanAt . sahajagnAnan tAvat Atmana sakAshAt
sangnAlakShaNaprayojanen bhinnAbhidhAnalakShaNalakShitamapi bhinnan bhavati na vastuvRuttyA cheti,
atakAraNAt
etadAtmagatadarshanasukhachAritrAdikan jAnAti svAtmAnan kAraNaparamAtmasvarUpamapi
jAnAtIti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
niruparAg = uparAg rahit; nirvikAr .

Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] karmabandhake chhedanase atul akShay (avinAshI ) mokShakA
anubhav karatA huA, nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI ) sahaj avasthA
jisakI vikasit ho gaI hai aisA, ekAntashuddha (
karmakA mail na rahanese jo atyanta shuddha
huA hai aisA ), tathA ekAkAr (ek gnAnamAtra AkArarup pariNamit ) nijarasakI
atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA yah pUrNa gnAn jagamagA uThA (
sarvathA
shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT huA ), apanI achal mahimAmen lIn huA .’’
aur (is 159vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shlokArtha : ] vyavahAranayase yah kevalagnAnamUrti AtmA nirantar vishvako
vAstavamen jAnatA hai aur muktilakShmIrUpI kAminIke komal mukhakamal par kAmapIDAko
tathA saubhAgyachihnavAlI shobhAko phai lAtA hai
. nishchayase to, jinhonne mal aur kleshako naShTa
kiyA hai aise ve devAdhidev jinesh nij svarUpako atyanta jAnate hain .272.
(mandAkrAntA)
‘‘bandhachchhedAtkalayadatulan mokShamakShayyamet-
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham
.
ekAkArasvarasabharatotyantagambhIradhIran
pUrNan gnAnan jvalitamachale svasya lInan mahimni
..’’
tathA hi
(sragdharA)
AtmA jAnAti vishvan hyanavaratamayan kevalagnAnamUrti
mukti shrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDAn tanoti
.
shobhAn saubhAgyachihnAn vyavaharaNanayAddevadevo jinesha
tenochchairnishchayen prahatamalakali svasvarUpan sa vetti
..272..
jugavan vaTTai NANan kevalaNANissa dansaNan cha tahA .
diNayarapayAsatAvan jah vaTTai tah muNeyavvan ..160..
jyon tAp aur prakAsh ravike ek sang hI vartate .
tyon kevalIko gnAnadarshan ek sAth pravartate ..160..

Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version

gAthA : 160 anvayArtha :[kevalagnAnina ] kevalagnAnIko [gnAnan ] gnAn
[tathA cha ] tathA [darshanan ] darshan [yugapad ] yugapad [vartate ] vartate hain . [dinakar-
prakAshatApau ] sUryake prakAsh aur tAp [yathA ] jisaprakAr [vartete ] (yugapad ) vartate hain
[tathA gnAtavyam ] usI prakAr jAnanA
.
TIkA :yahAn vAstavamen kevalagnAn aur kevaladarshanakA yugapad vartanA dRuShTAnta dvArA
kahA hai .
yahAn dRuShTAntapakShase kisI samay bAdalonkI bAdhA na ho tab AkAshake madhyamen sthit
sUryake prakAsh aur tAp jisaprakAr yugapad vartate hain, usIprakAr bhagavAn parameshvar
tIrthAdhinAthako trilokavartI aur trikAlavartI, sthAvar
- janggam dravyaguNaparyAyAtmak gneyommen
sakal - vimal (sarvathA nirmal ) kevalagnAn aur kevaladarshan yugapad vartate hain . aur
(visheSh itanA samajhanA ki ), sansAriyonko darshanapUrvak hI gnAn hotA hai (arthAt pratham darshan
aur phi ra gnAn hotA hai, yugapad nahIn hote)
.
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasAramen (61vIn gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
[gAthArtha : ] gnAn padArthonke pArako prApta hai aur darshan lokAlokamen vistRut hai;
sarva aniShTa naShTa huA hai aur jo iShTa hai vah sab prApta huA hai .’’
yugapad vartate gnAnan kevalagnAnino darshanan cha tathA .
dinakaraprakAshatApau yathA vartete tathA gnAtavyam ..160..
ih hi kevalagnAnakevaladarshanayoryugapadvartanan draShTAntamukhenokta m .
atra draShTAntapakShe kvachitkAle balAhakaprakShobhAbhAve vidyamAne nabhassthalasya madhyagatasya
sahasrakiraNasya prakAshatApau yathA yugapad vartete, tathaiv cha bhagavata parameshvarasya tIrthAdhinAthasya
jagattrayakAlatrayavartiShu sthAvarajangamadravyaguNaparyAyAtmakeShu gneyeShu sakalavimalakevalagnAn-
kevaladarshane cha yugapad vartete
. kin cha sansAriNAn darshanapUrvamev gnAnan bhavati iti .
tathA choktan pravachanasAre
‘‘NANan atthantagayan loyAloesu vitthaDA diTThI .
NaTThamaNiTThan savvan iTThan puN jan tu tan laddhan ..’’

Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version

aur dUsarA bhI (shrI nemichandrasiddhAntidevavirachit bRuhaddravyasangrahamen 44vIn gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha : ] chhadmasthonko darshanapUrvak gnAn hotA hai (arthAt pahale darshan
aur phi ra gnAn hotA hai ), kyonki unako donon upayog yugapad nahIn hote;
kevalInAthako ve donon yugapad hote hain
.’’
aur (is 160vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr
shlok kahate hain ) :
[shlokArtha : ] jo dharmatIrthake adhinAth (nAyak ) hain, jo asadRush hain
(arthAt jinake samAn anya koI nahIn hai ) aur jo sakal lokake ek nAth hain
aise in sarvagna bhagavAnamen nirantar sarvata gnAn aur darshan yugapad vartate hain
. jisane
samasta timirasamUhakA nAsh kiyA hai aise is tejarAshirUp sUryamen jisaprakAr yah uShNatA
aur prakAsh (yugapad ) vartate hain aur jagatake jIvonko netra prApta hote hain (arthAt
sUryake nimittase jIvonke netra dekhane lagate hain ), usIprakAr gnAn aur darshan (yugapad )
hote hain (arthAt usIprakAr sarvagna bhagavAnako gnAn aur darshan ekasAth hote hain aur
sarvagna bhagavAnake nimittase jagatake jIvonko gnAn pragaT hotA hai )
.273.
anyachcha
‘‘dansaNapuvvan NANan chhadamatthANan Na doNNi uvaoggA .
jugavan jahmA kevaliNAhe jugavan tu te dovi ..’’
tathA hi
(sragdharA)
vartete gnAndraShTI bhagavati satatan dharmatIrthAdhinAthe
sarvagnesmin samantAt yugapadasdrashe vishvalokaikanAthe .
etAvuShNaprakAshau punarapi jagatAn lochanan jAyatesmin
tejorAshau dineshe hatanikhilatamastomake te tathaivam
..273..

Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version

[shlokArtha : ] (he jinanAth ! ) sadgnAnarUpI naukAmen ArohaN karake
bhavasAgarako lAnghakar, tU shIghratAse shAshvatapurImen pahunch gayA . ab main jinanAthake us mArgase
(jis mArgase jinanAth gaye usI mArgase ) usI shAshvatapurImen jAtA hUn; (kyonki ) is
lokamen uttam puruShonko (us mArgake atirikta ) anya kyA sharaN hai ? 274.
[shlokArtha : ] kevalagnAnabhAnu (kevalagnAnarUpI prakAshako dhAraN karanevAle
sUrya ) aise ve ek jinadev hI jayavanta hain . ve jinadev samarasamay anang (asharIrI,
atIndriy ) saukhyakI denevAlI aisI us muktike mukhakamal par vAstavamen kisI
avarNanIy kAntiko phai lAte hain; (kyonki ) kaun (apanI ) snehapAtra priyAko nirantar
sukhotpattikA kAraN nahIn hotA ? 275
.
[shlokArtha : ] un jinendradevane muktikAminIke mukhakamalake prati
bhramaralIlAko dhAraN kiyA (arthAt ve usamen bhramarakI bhAnti lIn hue ) aur vAstavamen
advitIy anang (Atmik ) sukhako prApta kiyA
.276.
(vasantatilakA)
sadbodhapotamadhiruhya bhavAmburAshi-
mullanghya shAshvatapurI sahasA tvayAptA
.
tAmev ten jinanAthapathAdhunAhan
yAmyanyadasti sharaNan kimihottamAnAm
..274..
(mandAkrAntA)
eko deva sa jayati jina kevalagnAnabhAnu
kAman kAntin vadanakamale santanotyev kAnchit
.
mukte stasyA samarasamayAnangasaukhyapradAyA
ko nAlan shan dishatumanishan premabhUme priyAyA
..275..
(anuShTubh)
jinendro mukti kAminyA mukhapadme jagAm sa .
alilIlAn puna kAmamananggasukhamadvayam ..276..

Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version

gAthA : 161 anvayArtha :[gnAnan paraprakAshan ] gnAn paraprakAshak hI hai
[cha ] aur [dRuShTi AtmaprakAshikA ev ] darshan svaprakAshak hI hai [AtmA
svaparaprakAsha bhavati ]
tathA AtmA svaparaprakAshak hai [iti hi yadi khalu manyase ]
aisA yadi vAstavamen tU mAnatA ho to usamen virodh AtA hai
.
TIkA :yah, AtmAke svaparaprakAshakapane sambandhI virodhakathan hai .
pratham to, AtmAko svaparaprakAshakapanA kisaprakAr hai ? (us par vichAr kiyA
jAtA hai . ) ‘AtmA gnAnadarshanAdi visheSh guNonse samRuddha hai; usakA gnAn shuddha AtmAko
prakAshit karanemen asamartha honese paraprakAshak hI hai; isaprakAr nirankush darshan bhI keval
abhyantaramen AtmAko prakAshit karatA hai (arthAt svaprakAshak hI hai )
. is vidhise AtmA
svaparaprakAshak hai .isaprakAr he jaDamati prAthamik shiShya ! yadi tU darshanashuddhike
abhAvake kAraN mAnatA ho, to vAstavamen tujhase anya koI puruSh jaD (mUrkha ) nahIn hai .
isaliye aviruddha aisI syAdvAdavidyArUpI devI sajjanon dvArA samyak prakArase
NANan parappayAsan diTThI appappayAsayA chev .
appA saparapayAso hodi tti hi maNNase jadi hi ..161..
gnAnan paraprakAshan draShTirAtmaprakAshikA chaiv .
AtmA svaparaprakAsho bhavatIti hi manyase yadi khalu ..161..
Atmana svaparaprakAshakatvavirodhopanyAsoyam .
ih hi tAvadAtmana svaparaprakAshakatvan kathamiti chet . gnAnadarshanAdivisheShaguNasamRuddho
hyAtmA, tasya gnAnan shuddhAtmaprakAshakAsamarthatvAt paraprakAshakamev, yadyevan draShTirnirankushA keval-
mabhyantare hyAtmAnan prakAshayati chet anen vidhinA svaparaprakAshako hyAtmeti hanho jaDamate
prAthamikashiShya, darshanashuddherabhAvAt evan manyase, na khalu jaDastvattassakAshAdapara kashchijjana .
ath hyaviruddhA syAdvAdavidyAdevatA samabhyarchanIyA sadbhiranavaratam . tatraikAntato gnAnasya
darshan prakAshak AtmakA, parakA prakAshak gnAn hai .
nij par prakAshak AtmA,re yah viruddha vidhAn hai ..161..

Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version

nirantar ArAdhanA karane yogya hai . vahAn (syAdvAdamatamen ), ekAntase gnAnako
paraprakAshakapanA hI nahIn hai; syAdvAdamatamen darshan bhI keval shuddhAtmAko hI nahIn dekhatA
(arthAt mAtra svaprakAshak hI nahIn hai )
. AtmA darshan, gnAn Adi anek dharmonkA
AdhAr hai . (vahAn ) vyavahArapakShase bhI gnAn keval paraprakAshak ho to, sadA
bAhyasthitapaneke kAraN, (gnAnako ) AtmAke sAth sambandha nahIn rahegA aur
(isaliye )
1Atmapratipattike abhAvake kAraN sarvagatapanA (bhI ) nahIn banegA . is
kAraNase, yah gnAn hogA hI nahIn (arthAt gnAnakA astitva hI nahIn hogA ),
mRugatRuShNAke jalakI bhAnti AbhAsamAtra hI hogA
. isIprakAr darshanapakShamen bhI, darshan
keval 2abhyantarapratipattikA hI kAraN nahIn hai, (sarvaprakAshanakA kAraN hai );
(kyonki ) chakShu sadaiv sarvako dekhatA hai, apane abhyantaramen sthit kanInikAko nahIn
dekhatA (isaliye chakShukI bAtase aisA samajhamen AtA hai ki darshan abhyantarako dekhe
aur bAhyasthit padArthonko na dekhe aisA koI niyam ghaTit nahIn hotA )
. isase, gnAn
aur darshanako (dononko ) svaparaprakAshakapanA aviruddha hI hai . isaliye (isaprakAr )
gnAnadarshanalakShaNavAlA AtmA svaparaprakAshak hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amRutachandrasUrine (shrI pravachanasArakI TIkAmen
chauthe shlok dvArA) kahA hai ki :
paraprakAshakatvan na samasti; na kevalan syAnmate darshanamapi shuddhAtmAnan pashyati . darshanagnAn-
prabhRutyanekadharmANAmAdhAro hyAtmA . vyavahArapakShepi kevalan paraprakAshakasya gnAnasya na
chAtmasambandha sadA bahiravasthitatvAt, AtmapratipatterabhAvAt na sarvagatatvam;
atakAraNAdidan gnAnan na bhavati, mRugatRuShNAjalavat pratibhAsamAtramev . darshanapakShepi tathA na
kevalamabhyantarapratipattikAraNan darshanan bhavati . sadaiv sarvan pashyati hi chakShu svasyAbhyantarasthitAn
kanInikAn na pashyatyev . ata svaparaprakAshakatvan gnAnadarshanayoraviruddhamev . tata
svaparaprakAshako hyAtmA gnAnadarshanalakShaN iti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
1Atmapratipatti = AtmAkA gnAn; svako jAnanA so .
2abhyantarapratipatti = antarangakA prakAshan; svako prakAshanA so .

Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] jisane karmonko chhed DAlA hai aisA yah AtmA bhUt, vartamAn
aur bhAvi samasta vishvako (arthAt tInon kAlakI paryAyon sahit samasta padArthonko) yugapad
jAnatA hone par bhI mohake abhAvake kAraN pararUpase pariNamit nahIn hotA, isaliye ab,
jisake samasta gneyAkAronko atyanta vikasit gnaptike vistAr dvArA svayam pI gayA hai aise tInon
lokake padArthonko pRuthak aur apRuthak prakAshit karatA huA vah gnAnamUrti mukta hI rahatA hai
.’’
aur (is 161vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] gnAn ek sahajaparamAtmAko jAnakar lokAlokako arthAt
lokAlokasambandhI (samasta) gneyasamUhako pragaT karatA hai (jAnatA hai ) . nitya-shuddha aisA
kShAyik darshan (bhI) sAkShAt svaparaviShayak hai (arthAt vah bhI svaparako sAkShAt prakAshit
karatA hai )
. un donon (gnAn tathA darshan) dvArA Atmadev svaparasambandhI gneyarAshiko jAnatA
hai (arthAt Atmadev svapar samasta prakAshya padArthonko prakAshit karatA hai ) .277.
(sragdharA)
‘‘jAnannapyeSh vishvan yugapadapi bhavadbhAvibhUtan samastan
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paran naiv nirlUnakarmA
.
tenAste mukta ev prasabhavikasitagnaptivistArapIt-
gneyAkArAn trilokIn pRuthagapRuthagath dyotayan gnAnamUrti
..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
gnAnan tAvat sahajaparamAtmAnamekan viditvA
lokAlokau prakaTayati vA tadgatan gneyajAlam .
draShTi sAkShAt svaparaviShayA kShAyikI nityashuddhA
tAbhyAn deva svaparaviShayan bodhati gneyarAshim ..277..
NANan parappayAsan taiyA NANeN dansaNan bhiNNan .
Na havadi paradavvagayan dansaNamidi vaNNidan tamhA ..162..
par hI prakAshe gnAn to ho gnAnase dRug bhinna re .
‘paradravyagat nahin darsha !’ varNit pUrva tav mantavya re ..162..

Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version

gAthA : 162 anvayArtha :[gnAnan paraprakAshan ] yadi gnAn (keval)
paraprakAshak ho [tadA ] to [gnAnen ] gnAnase [darshanan ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha hogA,
[darshanam paradravyagatan na bhavati iti varNitan tasmAt ] kyonki darshan paradravyagat (paraprakAshak)
nahIn hai aisA (pUrva sUtramen terA mantavya) varNan kiyA gayA hai
.
TIkA :yah, pUrva sUtramen (161vIn gAthAmen ) kahe hue pUrvapakShake siddhAnta
sambandhI kathan hai .
yadi gnAn keval paraprakAshak ho to is paraprakAshanapradhAn (paraprakAshak) gnAnase
darshan bhinna hI siddha hogA; (kyonki) sahyAchal aur vindhyAchalakI bhAnti athavA ganggA
aur shrIparvatakI bhAnti, paraprakAshak gnAnako aur AtmaprakAshak darshanako sambandha
kisaprakAr hogA ? jo AtmaniShTha (
AtmAmen sthit) hai vah to darshan hI hai . aur
us gnAnako to, nirAdhArapaneke kAraN (arthAt AtmArUpI AdhAr na rahanese),
shUnyatAkI Apatti hI AyegI; athavA to jahAn
jahAn gnAn pahunchegA (arthAt jis jis
dravyako gnAn pahunchegA) ve ve sarva dravya chetanatAko prApta honge, isaliye tIn lokamen
koI achetan padArtha siddha nahIn hogA yah mahAn doSh prApta hogA . isIliye (uparokta
doShake bhayase), he shiShya ! gnAn keval paraprakAshak nahIn hai aisA yadi tU kahe, to
darshan bhI keval Atmagat (svaprakAshak) nahIn hai aisA bhI (usamen sAth hI) kahA
jA chukA hai
. isaliye vAstavamen siddhAntake hArdarUp aisA yahI samAdhAn hai ki gnAn
gnAnan paraprakAshan tadA gnAnen darshanan bhinnam .
na bhavati paradravyagatan darshanamiti varNitan tasmAt ..162..
pUrvasUtropAttapUrvapakShasya siddhAntokti riyam .
kevalan paraprakAshakan yadi chet gnAnan tadA paraprakAshakapradhAnenAnen gnAnen darshanan
bhinnamev . paraprakAshakasya gnAnasya chAtmaprakAshakasya darshanasya cha kathan sambandha iti
chet sahyavindhyayoriv athavA bhAgIrathIshrIparvatavat . AtmaniShThan yat tad darshanamastyev,
nirAdhAratvAt tasya gnAnasya shUnyatApattirev, athavA yatra tatra gatan gnAnan tattaddravyan
sarvan chetanatvamApadyate, atastribhuvane na kashchidachetana padArtha iti mahato
dUShaNasyAvatAra
. tadev gnAnan kevalan na paraprakAshakam ityuchyate he shiShya tarhi darshanamapi
na kevalamAtmagatamityabhihitam . tata khalvidamev samAdhAnan siddhAntahRudayan gnAn-

Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version

aur darshanako kathanchit svaparaprakAshakapanA hai hI .
isIprakAr shrI mahAsenapanDitadevane (shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmA gnAnase (sarvathA) bhinna nahIn hai, (sarvathA) abhinna
nahIn hai, kathanchit bhinnAbhinna hai; pUrvAparabhUt jo gnAn so yah AtmA hai aisA
kahA hai .’’
aur (is 162vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] AtmA (sarvathA) gnAn nahIn hai, usIprakAr (sarvathA) darshan
bhI nahIn hI hai; vah ubhayayukta (gnAnadarshanayukta) AtmA svapar viShayako avashya jAnatA
hai aur dekhatA hai
. aghasamUhake (pApasamUhake) nAshak AtmAmen aur gnAnadarshanamen sangnA -
bhedase bhed utpanna hotA hai (arthAt sangnA, sankhyA, lakShaN aur prayojanakI apekShAse
unamen uparoktAnusAr bhed hai ), paramArthase agni aur uShNatAkI bhAnti unamen (
AtmAmen
aur gnAnadarshanamen ) vAstavamen bhed nahIn hai (abhedatA hai ) .278.
darshanayo kathanchit svaparaprakAshatvamastyeveti .
tathA choktan shrImahAsenapanDitadevai
‘‘gnAnAdbhinno na nAbhinno bhinnAbhinna kathanchan .
gnAnan pUrvAparIbhUtan soyamAtmeti kIrtita ..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
AtmA gnAnan bhavati na hi vA darshanan chaiv tadvat
tAbhyAn yukta : svaparaviShayan vetti pashyatyavashyam .
sangnAbhedAdaghakulahare chAtmani gnAndraShTayo
bhedo jAto na khalu paramArthen vahnayuShNavatsa ..278..
pUrvApar = pUrva aur apar; pahalekA aur bAdakA .

Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version

gAthA : 163 anvayArtha :[AtmA paraprakAsha ] yadi AtmA (keval)
paraprakAshak ho [tadA ] to [AtmanA ] AtmAse [darshanan ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha
hogA, [darshanan paradravyagatan na bhavati iti varNitan tasmAt ] kyonki darshan paradravyagat
(paraprakAshak) nahIn hai aisA (pahale terA mantavya) varNan kiyA gayA hai
.
TIkA :yah, ekAntase AtmAko paraprakAshakapanA honekI bAtakA khaNDan hai .
jisaprakAr pahale (162vIn gAthAmen) ekAntase gnAnako paraprakAshakapanA khaNDit
kiyA gayA hai, usIprakAr ab yadi ‘AtmA keval paraprakAshak hai’ aisA mAnA jAye to
vah bAt bhI usIprakAr khaNDan prApta karatI hai, kyonki ×bhAv aur bhAvavAn ek astitvase
rachit hote hain
. pahale (162vIn gAthAmen ) aisA batalAyA thA ki yadi gnAn (keval)
paraprakAshak ho to gnAnase darshan bhinna siddha hogA ! yahAn (is gAthAmen ) aisA samajhanA ki
yadi AtmA (keval) paraprakAshak ho to AtmAse hI darshan bhinna siddha hogA ! aur yadi
appA parappayAso taiyA appeN dansaNan bhiNNan .
Na havadi paradavvagayan dansaNamidi vaNNidan tamhA ..163..
AtmA paraprakAshastadAtmanA darshanan bhinnam .
na bhavati paradravyagatan darshanamiti varNitan tasmAt ..163..
ekAntenAtmana paraprakAshakatvanirAsoyam .
yathaikAnten gnAnasya paraprakAshakatvan purA nirAkRutam, idAnImAtmA kevalan
paraprakAshashchet tattathaiv pratyAdiShTan, bhAvabhAvavatorekAstitvanirvRuttatvAt . purA kil gnAnasya
paraprakAshakatve sati taddarshanasya bhinnatvan gnAtam . atrAtmana paraprakAshakatve sati
tenaiv darshanan bhinnamityavaseyam . api chAtmA na paradravyagat iti chet
taddarshanamapyabhinnamityavaseyam . tata khalvAtmA svaparaprakAshak iti yAvat . yathA
× gnAn bhAv hai aur AtmA bhAvavAn hai .
par hI prakAshe jIv to ho Atmase dRug bhinna re .
paradravyagat nahin darshavarNit pUrva tav mantavya re ..163..

Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version

‘AtmA paradravyagat nahIn hai (arthAt AtmA keval paraprakAshak nahIn hai, svaprakAshak bhI
hai )’ aisA (ab) mAnA jAye to AtmAse darshanakI (samyak prakArase ) abhinnatA siddha
hogI aisA samajhanA
. isaliye vAstavamen AtmA svaparaprakAshak hai . jisaprakAr (162vIn
gAthAmen ) gnAnakA kathanchit svaparaprakAshakapanA siddha huA usIprakAr AtmAkA bhI samajhanA,
kyonki agni aur uShNatAkI bhAnti dharmI aur dharmakA ek svarUp hotA hai
.
[ab is 163vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] gnAnadarshanadharmonse yukta honeke kAraN AtmA vAstavamen dharmI hai .
sakal indriyasamUharUpI himako (naShTa karaneke liye ) sUrya samAn aisA samyagdRuShTi jIv
usImen (gnAnadarshanadharmayukta AtmAmen hI ) sadA avichal sthiti prApta karake muktiko prApta
hotA hai
ki jo mukti pragaT huI sahaj dashArUpase susthit hai . 279 .
gAthA : 164 anvayArtha :[vyavahAranayen ] vyavahAranayase [gnAnan ] gnAn
kathanchitsvaparaprakAshakatvan gnAnasya sAdhitam asyApi tathA, dharmadharmiNorekasvarUpatvAt
pAvakoShNavaditi .
(mandAkrAntA)
AtmA dharmI bhavati sutarAn gnAndragdharmayukta :
tasminnev sthitimavichalAn tAn pariprApya nityam .
samyagdraShTirnikhilakaraNagrAmanIhArabhAsvAn
muktin yAti sphu TitasahajAvasthayA sansthitAn tAm ..279..
NANan parappayAsan vavahAraNayeN dansaNan tamhA .
appA parappayAso vavahAraNayeN dansaNan tamhA ..164..
gnAnan paraprakAshan vyavahAranayen darshanan tasmAt .
AtmA paraprakAsho vyavahAranayen darshanan tasmAt ..164..
vyavahArase hai gnAn paragat, darsha bhI ataev hai .
vyavahArase hai jIv paragat, darsha bhI ataev hai ..164..

Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version

[paraprakAshan ] paraprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai .
[vyavahAranayen ] vyavahAranayase [AtmA ] AtmA [paraprakAsha ] paraprakAshak hai; [tasmAt ]
isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai
.
TIkA :yah, vyavahAranayakI saphalatA darshAnevAlA kathan hai .
samasta (gnAnAvaraNIy ) karmakA kShay honese prApta honevAlA sakal-vimal kevalagnAn
pudgalAdi mUrta - amUrta - chetan - achetan paradravyaguNaparyAyasamUhakA prakAshak kisaprakAr hai
aisA yahAn prashna ho, to usakA uttar yah hai kiparAshrito vyavahAr: (vyavahAr parAshrit hai )’
aisA (shAstrakA ) vachan honese vyavahAranayake balase aisA hai (arthAt paraprakAshak hai );
isaliye darshan bhI vaisA hI (
vyavahAranayake balase paraprakAshak) hai . aur tIn lokake
prakShobhake hetubhUt tIrthankar-paramadevakoki jo sau indronkI pratyakSha vandanAke yogya hain aur
kAryaparamAtmA hain unhengnAnakI bhAnti hI (vyavahAranayake balase ) paraprakAshakapanA hai;
isaliye vyavahAranayake balase un bhagavAnakA kevaladarshan bhI vaisA hI hai .
isIprakAr shrutabindumen (shlok dvArA ) kahA hai ki :
[shlokArtha : ] jinhonne doShonko jItA hai, jinake charaN devendron tathA
vyavahAranayasya saphalatvapradyotanakathanamAh .
ih sakalakarmakShayaprAdurbhAvAsAditasakalavimalakevalagnAnasya pudgalAdimUrtAmUrta-
chetanAchetanaparadravyaguNaparyAyaprakaraprakAshakatvan kathamiti chet, parAshrito vyavahAra iti vachanAt
vyavahAranayabaleneti . tato darshanamapi tAdrashamev . trailokyaprakShobhahetubhUtatIrthakaraparamadevasya
shatamakhashatapratyakShavandanAyogyasya kAryaparamAtmanashcha tadvadev paraprakAshakatvam . ten vyavahAr-
nayabalen cha tasya khalu bhagavata kevaladarshanamapi tAdrashameveti .
tathA choktan shrutabindau
(mAlinI)
‘‘jayati vijitadoShomartyamartyendramauli-
pravilasadurumAlAbhyarchitAnghrirjinendra
.
trijagadajagatI yasyedrashau vyashnuvAte
samamiv viShayeShvanyonyavRuttin niSheddhum ..’’
prakShobhake artha ke liye 85ven pRuShThakI TippaNI dekho .

Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version

narendronke mukuTommen prakAshamAn mUlyavAn mAlAonse pujate hain (arthAt jinake charaNommen
indra tathA chakravartiyonke maNimAlAyukta mukuTavAle mastak atyanta jhukate hain ), aur
(lokAlokake samasta ) padArtha ek-dUsaremen praveshako prApta na hon isaprakAr tIn lok
aur alok jinamen ek sAth hI vyApta hain (arthAt jo jinendrako yugapat gnAt hote
hain ), ve jinendra jayavanta hain
.’’
aur (is 164vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] gnAnapunj aisA yah AtmA atyanta spaShTa darshan hone par (arthAt
kevaladarshan pragaT hone par ) vyavahAranayase sarva lokako dekhatA hai tathA (sAthamen vartate hue
kevalagnAnake kAraN ) samasta mUrta
- amUrta padArthasamUhako jAnatA hai . vah (keval-
darshanagnAnayukta ) AtmA paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA ) vallabh hotA hai .280.
gAthA : 165 anvayArtha :[nishchayanayen ] nishchayanayase [gnAnam ] gnAn
[AtmaprakAshan ] svaprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai .
tathA hi
(mAlinI)
vyavaharaNanayen gnAnapunjoyamAtmA
prakaTatarasu
draShTi sarvalokapradarshI .
viditasakalamUrtAmUrtatattvArthasArtha
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa
..280..
NANan appapayAsan NichchhayaNayaeN dansaNan tamhA .
appA appapayAso NichchhayaNayaeN dansaNan tamhA ..165..
gnAnamAtmaprakAshan nishchayanayen darshanan tasmAt .
AtmA AtmaprakAsho nishchayanayen darshanan tasmAt ..165..
hai gnAn nishchay nijaprakAshak , isaliye tyon darsha hai .
hai jIv nishchay nijaprakAshak, isaliye tyon darsha hai ..165..