Page 294 of 388
PDF/HTML Page 321 of 415
single page version
nikhilabAhyakriyAkAnDADambaravividhavikalpamahAkolAhalapratipakShamahAnandAnandapradanishchayadharmashukla- dhyAnAtmakaparamAvashyakakarma bhavatIti .
pranaShTabhavakAraNa prahatapUrvakarmAvali .
sadAshivamayAn mudA vrajati sarvathA nirvRutim ..247..
vividh vikalponke mahA kolAhalase pratipakSha ❃mahA - AnandAnandaprad nishchayadharmadhyAn tathA nishchayashukladhyAnasvarUp paramAvashyak - karma hai .
[ab is 146vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj ATh shlok kahate hain : — ]
[shlokArtha : — ] udAr jisakI buddhi hai, bhavakA kAraN jisane naShTa kiyA hai, pUrva karmAvalikA jisane hanan kar diyA hai aur spaShTa utkaT vivek dvArA pragaT-shuddhabodhasvarUp sadAshivamay sampUrNa muktiko jo pramodase prApta karatA hai, aisA vah svavash munishreShTha jayavanta hai .247.
[shlokArtha : — ] kAmadevakA jinhonne nAsh kiyA hai aur (gnAn - darshan - chAritra - tap - vIryAtmak ) panchAchArase sushobhit jinakI AkRuti hai — aise avanchak (mAyAchAr rahit ) gurukA vAkya muktisampadAkA kAraN hai .248.
[shlokArtha : — ] nirvANakA kAraN aisA jo jinendrakA mArga use isaprakAr ❃param Avashyak karma nishchayadharmadhyAn tathA nishchayashukladhyAnasvarUp hai — ki jo dhyAn mahA Ananda –
Page 295 of 388
PDF/HTML Page 322 of 415
single page version
prahatachAruvadhUkanakaspRuh .
smarakirAtasharakShatachetasAm ..250..
tanuvishoShaNamev na chAparam .
svavash janma sadA saphalan mam ..251..
svarasavisarapUrakShAlitAnha samantAt .
svavashamanasi nityan sansthita shuddhasiddha ..252..
jAnakar jo nirvANasampadAko prApta karatA hai, use main puna puna vandan karatA hUn .249.
[shlokArtha : — ] jisane sundar strI aur suvarNakI spRuhAko naShTa kiyA hai aise he yogIsamUhamen shreShTha svavash yogI ! tU hamArA — kAmadevarUpI bhIlake tIrase ghAyal chittavAlekA — bhavarUpI araNyamen sharaN hai .250.
[shlokArtha : — ] anashanAdi tapashcharaNonkA phal sharIrakA shoShaN ( – sUkhanA ) hI hai, dUsarA nahIn . (parantu ) he svavash ! (he Atmavash muni ! ) tere charaNakamalayugalake chintanase merA janma sadA saphal hai .251.
[shlokArtha : — ] jisane nij rasake vistArarUpI pUr dvArA pAponko sarva orase dho DAlA hai, jo sahaj samatArasase pUrNa bharA honese pavitra hai, jo purAN (sanAtan ) hai, jo svavash manamen sadA susthit hai (arthAt jo sadA manako – bhAvako svavash karake virAjamAn hai ) aur jo shuddha siddha hai (arthAt jo shuddha siddhabhagavAn samAn hai ) — aisA sahaj tejarAshimen magna jIv jayavanta hai .252.
Page 296 of 388
PDF/HTML Page 323 of 415
single page version
[shlokArtha : — ] sarvagna - vItarAgamen aur is svavash yogImen kabhI kuchh bhI bhed nahIn hai; tathApi arere ! ham jaD hain ki unamen bhed mAnate hain . 253 .
[shlokArtha : — ] is janmamen svavash mahAmuni ek hI sadA dhanya hai ki jo ananyabuddhivAlA rahatA huA ( – nijAtmAke atirikta anyake prati lIn na hotA huA ) sarva karmonse bAhar rahatA hai . 254 .
gAthA : 147 anvayArtha : — [yadi ] yadi tU [Avashyakam ichchhasi ] Avashyakako chAhatA hai to tU [AtmasvabhAveShu ] AtmasvabhAvommen [sthirabhAvam ] sthirabhAv [karoShi ] karatA hai; [ten tu ] usase [jIvasya ] jIvako [sAmAyikaguNan ] sAmAyikaguN [sampUrNan bhavati ] sampUrNa hotA hai .
TIkA : — yah, shuddhanishchay - AvashyakakI prAptikA jo upAy usake svarUpakA kathan hai .
Page 297 of 388
PDF/HTML Page 324 of 415
single page version
ih hi bAhyaShaDAvashyakaprapanchakallolinIkalakaladhvAnashravaNaparAngmukh he shiShya shuddha- nishchayadharmashukladhyAnAtmakasvAtmAshrayAvashyakan sansAravratatimUlalavitran yadIchchhasi, samasta- vikalpajAlavinirmukta niranjananijaparamAtmabhAveShu sahajagnAnasahajadarshanasahajachAritrasahajasukh- pramukheShu satatanishchalasthirabhAvan karoShi, ten hetunA nishchayasAmAyikaguNe jAte mumukShorjIvasya bAhyaShaDAvashyakakriyAbhi kin jAtam, apyanupAdeyan phalamityartha . ata paramAvashyaken niShkriyeN apunarbhavapurandhrikAsambhogahAsapravINen jIvasya sAmAyikachAritran sampUrNan bhavatIti .
bhramati bahirataste sarvadoShaprasangga .
bhav bhavasi bhavAntasthAyidhAmAdhipastvam ..’’
bAhya ShaT - AvashyakaprapancharUpI nadIke kolAhalake shravaNase ( – vyavahAr chhah Avashyakake vistArarUpI nadIkI kalakalAhaTake shravaNase ) parAngmukh he shiShya ! shuddhanishchay - dharmadhyAn tathA shuddhanishchay – shukladhyAnasvarUp svAtmAshrit Avashyakako — ki jo sansArarUpI latAke mUlako chhedanekA kuThAr hai use — yadi tU chAhatA hai, to tU samasta vikalpajAl rahit niranjan nij paramAtmAke bhAvommen — sahaj gnAn, sahaj darshan, sahaj chAritra aur sahaj sukh Adimen — satat - nishchal sthirabhAv karatA hai; us hetuse (arthAt us kAraN dvArA ) nishchayasAmAyikaguN utpanna honepar, mumukShu jIvako bAhya chhah AvashyakakriyAonse kyA utpanna huA ? ❃
(muktirUpI ) strIke sambhog aur hAsya prApta karanemen pravIN aise niShkriy param – Avashyakase jIvako sAmAyikachAritra sampUrNa hotA hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI yogIndradevane (amRutAshItimen 64ven shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] yadi kisI prakAr man nij svarUpase chalit ho aur usase bAhar bhaTake to tujhe sarva doShakA prasang AtA hai, isaliye tU satat antarmagna aur ❃ anupAdey = hey; pasanda na karane yogya; prashansA na karane yogya .
Page 298 of 388
PDF/HTML Page 325 of 415
single page version
mukti shrIlalanAsamudbhavasukhasyochchairidan kAraNam .
soyan tyakta bahikriyo munipati pApATavIpAvaka ..255..
1samvigna chittavAlA ho ki jisase tU mokSharUpI sthAyI dhAmakA adhipati banegA .’’
aur (is 147vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] yadi isaprakAr (jIvako ) sansAradukhanAshak 2nijAtmaniyat chAritra ho, to vah chAritra muktishrIrUpI (muktilakShmIrUpI ) sundarIse utpanna honevAle sukhakA atishayarUpase kAraN hotA hai; — aisA jAnakar jo (munivar ) nirdoSh samayake sArako sarvadA jAnatA hai, aisA vah munipati — ki jisane bAhya kriyA chhoD dI hai vah — pAparUpI aTavIko jalAnevAlI agni hai .255.
gAthA : 148 anvayArtha : — [Avashyaken hIna ] Avashyak rahit [shramaNa ] shramaN [charaNata ] charaNase [prabhraShTa bhavati ] prabhraShTa (ati bhraShTa ) hai; [tasmAt puna ] aur isaliye [pUrvoktakrameN ] pUrvokta kramase (pahale kahI huI vidhise ) 1- samvigna = samvegI; vairAgI; virakta . 2- nijAtmaniyat = nij AtmAmen lagA huA; nij AtmAkA avalamban letA huA; nijAtmAshrit; nij
Page 299 of 388
PDF/HTML Page 326 of 415
single page version
shchAritraparibhraShTa iti yAvat, shuddhanishchayen paramAdhyAtmabhAShayokta nirvikalpasamAdhisvarUpaparamA- vashyakakriyAparihINashramaNo nishchayachAritrabhraShTa ityartha . pUrvokta svavashasya paramajinayogIshvarasya nishchayAvashyakakrameN svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnasvarUpeN sadAvashyakan karotu paramamuniriti .
kuryAduchchairaghakulaharan nirvRutermUlabhUtam .
vAchAn dUran kimapi sahajan shAshvatan shan prayAti ..256..
[Avashyakan kuryAt ] Avashyak karanA chAhiye .
yahAn (is lokamen ) vyavahAranayase bhI, samatA, stuti, vandanA, pratyAkhyAn Adi chhah Avashyakase rahit shramaN chAritraparibhraShTa (chAritrase sarvathA bhraShTa) hai; shuddhanishchayase, param - adhyAtmabhAShAse jise nirvikalpa - samAdhisvarUp kahA jAtA hai aisI param Avashyak kriyAse rahit shramaN nishchayachAritrabhraShTa hai; — aisA artha hai . (isaliye ) svavash paramajinayogIshvarake nishchay - AvashyakakA jo kram pahale kahA gayA hai us kramase ( – us vidhise ), svAtmAshrit aise nishchay - dharmadhyAn tathA nishchay - shukladhyAnasvarUpase, param muni sadA Avashyak karo .
[ab is 148vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] AtmAko avashya mAtra sahaj - param - Avashyak ekako hI — ki jo ❃aghasamUhakA nAshak hai aur muktikA mUl ( – kAraN ) hai usIko — atishayarUpase karanA chAhiye . (aisA karanese, ) sadA nij rasake phai lAvase pUrNa bharA honeke kAraN pavitra aur purAN (sanAtan ) aisA vah AtmA vANIse dUr (vachan - agochar ) aise kisI sahaj ❃ agh = doSh; pAp . (ashubh tathA shubh donon agh hain .)
Page 300 of 388
PDF/HTML Page 327 of 415
single page version
shAshvat sukhako prApta karatA hai .256.
[shlokArtha : — ] svavash munIndrako uttam svAtmachintan (nijAtmAnubhavan ) hotA hai; aur yah (nijAtmAnubhavanarUp ) Avashyak karma (use ) muktisaukhyakA kAraN hotA hai .257.
gAthA : 149 anvayArtha : — [Avashyaken yukta ] Avashyak sahit [shramaNa ] shramaN [sa ] vah [antarangAtmA ] antarAtmA [bhavati ] hai; [AvashyakaparihINa ] Avashyak rahit [shramaNa ] shramaN [sa ] vah [bahirAtmA ] bahirAtmA [bhavati ] hai .
TIkA : — yahAn, Avashyak karmake abhAvamen tapodhan bahirAtmA hotA hai aisA kahA hai .
abhed - anupachAr - ratnatrayAtmak ❃svAtmAnuShThAnamen niyat paramAvashyak - karmase nirantar sanyukta aisA jo ‘svavash’ nAmakA param shramaN vah sarvotkRuShTa antarAtmA hai; yah mahAtmA ❃ svAtmAnuShThAn = nij AtmAkA AcharaN . (param Avashyak karma abhed-anupachAr-ratnatrayasvarUp
Page 301 of 388
PDF/HTML Page 328 of 415
single page version
vashAbhidhAnaparamashramaNa sarvotkRuShTontarAtmA, ShoDashakaShAyANAmabhAvAdayan kShINamohapadavIn pariprApya sthito mahAtmA . asanyatasamyagdraShTirjaghanyAntarAtmA . anayormadhyamA sarve madhyamAntarAtmAna . nishchayavyavahAranayadvayapraNItaparamAvashyakakriyAvihIno bahirAtmeti .
tathA hi — solah kaShAyonke abhAv dvArA kShINamohapadavIko prApta karake sthit hai . asanyat samyagdRuShTi jaghanya antarAtmA hai . in doke madhyamen sthit sarva madhyam antarAtmA hain . nishchay aur vyavahAr in do nayonse praNIt jo param Avashyak kriyA usase jo rahit ho vah bahirAtmA hai .
[shlokArtha : — ] anyasamay (arthAt paramAtmAke atirikta jIv ) bahirAtmA aur antarAtmA aise do prakArake hain; unamen bahirAtmA deh-indriy Adimen AtmabuddhivAlA hotA hai .’’
‘‘[shlokArtha : — ] antarAtmAke jaghanya, madhyam aur utkRuShTa aise (tIn ) bhed hain; avirat samyagdRuShTi vah pratham (jaghanya ) antarAtmA hai, kShINamoh vah antim (utkRuShTa ) antarAtmA hai aur un doke madhyamen sthit vah madhyam antarAtmA hai .’’
aur (is 149vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
Page 302 of 388
PDF/HTML Page 329 of 415
single page version
sansArotthaprabalasukhadukhATavIdUravartI .
svAtmabhraShTo bhavati bahirAtmA bahistattvaniShTha ..258..
bahirjalpan karoti, ashanashayanayAnasthAnAdiShu satkArAdilAbhalobhassannantarjalpe manashchakAreti
[shlokArtha : — ] yogI sadA sahaj param Avashyak karmase yukta rahatA huA sansArajanit prabal sukhadukharUpI aTavIse dUravartI hotA hai isaliye vah yogI atyanta AtmaniShTha antarAtmA hai; jo svAtmAse bhraShTa ho vah bahitattvaniShTha (bAhya tattvamen lIn ) bahirAtmA hai .258.
gAthA : 150 anvayArtha : — [ya ] jo [antarabAhyajalpe ] antarbAhya jalpamen [vartate ] vartatA hai, [sa ] vah [bahirAtmA ] bahirAtmA [bhavati ] hai; [ya ] jo [jalpeShu ] jalpommen [na vartate ] nahIn vartatA, [sa ] vah [antarangAtmA ] antarAtmA [uchyate ] kahalAtA hai .
jo jinalingadhArI tapodhanAbhAs puNyakarmakI kAnkShAse svAdhyAy, pratyAkhyAn, stavan Adi bahirjalpa karatA hai aur ashan, shayan, gaman, sthiti Adimen ( – khAnA, sonA, gaman karanA, sthir rahanA ityAdi kAryommen ) satkArAdikI prAptikA lobhI vartatA huA antarjalpamen
Page 303 of 388
PDF/HTML Page 330 of 415
single page version
sa bahirAtmA jIv iti . svAtmadhyAnaparAyaNassan niravasheSheNAntarmukha prashastAprashasta- samastavikalpajAlakeShu kadAchidapi na vartate at ev paramatapodhana sAkShAdantarAtmeti .
mevan vyatItya mahatIn nayapakShakakShAm .
svan bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram ..’’
smRutvA nityan samarasamayan chichchamatkAramekam .
kShINe mohe kimapi paraman tattvamantardadarsha ..259..
manako lagAtA hai, vah bahirAtmA jIv hai . nij AtmAke dhyAnamen parAyaN vartatA huA niravasheSharUpase (sampUrNarUpase ) antarmukh rahakar (param tapodhan ) prashasta - aprashasta samasta vikalpajAlommen kabhI bhI nahIn vartatA isIliye param tapodhan sAkShAt antarAtmA hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 90ven shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] isaprakAr jisamen bahu vikalponke jAl apaneAp uThate hain aisI vishAl nayapakShakakShAko (nayapakShakI bhUmiko ) lAnghakar (tattvavedI ) bhItar aur bAhar samatA - rasarUpI ek ras hI jisakA svabhAv hai aise anubhUtimAtra ek apane bhAvako ( – svarUpako ) prApta hotA hai .’’
aur (is 150vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] bhavabhayake karanevAle, bAhya tathA abhyantar jalpako chhoDakar, samarasamay (samatArasamay ) ek chaitanyachamatkArakA sadA smaraN karake, gnAnajyoti dvArA
Page 304 of 388
PDF/HTML Page 331 of 415
single page version
sya ShoDashakaShAyANAmabhAvAt darshanachAritramohanIyakarmarAjanye vilayan gate at ev sahaj- chidvilAsalakShaNamatyapUrvamAtmAnan shuddhanishchayadharmashukladhyAnadvayen nityan dhyAyati . AbhyAn jisane nij abhyantar angga pragaT kiyA hai aisA antarAtmA, moh kShIN hone par, kisI (adbhut ) param tattvako antaramen dekhatA hai .259.
gAthA : 151 anvayArtha : — [ya ] jo [dharmashukladhyAnayo ] dharmadhyAn aur shukladhyAnamen [pariNata ] pariNat hai [sa api ] vah bhI [antarangAtmA ] antarAtmA hai; [dhyAnavihIna ] dhyAnavihIn [shramaNa ] shramaN [bahirAtmA ] bahirAtmA hai [iti vijAnIhi ] aisA jAn .
TIkA : — yahAn (is gAthAmen ), svAtmAshrit nishchay - dharmadhyAn aur nishchay - shukladhyAn yah do dhyAn hI upAdey hain aisA kahA hai .
yahAn (is lokamen ) vAstavamen sAkShAt antarAtmA bhagavAn kShINakaShAy hain . vAstavamen un bhagavAn kShINakaShAyako solah kaShAyonkA abhAv honeke kAraN darshanamohanIy aur chAritramohanIy karmarUpI yoddhAonke dal naShTa hue hain isaliye ve (bhagavAn kShINakaShAy ) ❃
dharmadhyAn aur shuddhanishchay - shukladhyAn in do dhyAnon dvArA nitya dhyAte hain . in do dhyAnon ❃ sahajachidvilAsalakShaN = jisakA lakShaN ( – chihna athavA svarUp) sahaj chaitanyakA vilAs hai aise
Page 305 of 388
PDF/HTML Page 332 of 415
single page version
dhyAnAbhyAn vihIno dravyalingadhArI dravyashramaNo bahirAtmeti he shiShya tvan jAnIhi .
dhyAnAmRute samarase khalu vartatesau .
pUrvokta yoginamahan sharaNan prapadye ..260..
rahit dravyalingadhArI dravyashramaN bahirAtmA hai aisA he shiShya ! tU jAn .
[shlokArtha : — ] koI muni satat - nirmal dharmashukla - dhyAnAmRutarUpI samarasamen sachamuch vartatA hai; (vah antarAtmA hai; ) in do dhyAnonse rahit tuchchha muni bahirAtmA hai . main pUrvokta (samarasI ) yogIkI sharaN letA hUn .260.
aur (is 151vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj dvArA shlok dvArA ) keval shuddhanishchayanayakA svarUp kahA jAtA hai : —
[shlokArtha : — ] (shuddha Atmatattvamen ) bahirAtmA aur antarAtmA aisA yah vikalpa kubuddhiyonko hotA hai; sansArarUpI ramaNIko priy aisA yah vikalpa subuddhiyonko nahIn hotA .261.
Page 306 of 388
PDF/HTML Page 333 of 415
single page version
vyApAratvAnnishchayapratikramaNAdisatkriyAn kurvannAste, ten kAraNen svasvarUpavishrAntilakShaNe paramavItarAgachAritre sa paramatapodhanastiShThati iti .
tan vandehan samarasasudhAsindhurAkAshashAnkam ..262..
gAthA : 152 anvayArtha : — [pratikramaNaprabhRutikriyAn ] pratikramaNAdi kriyAko — [nishchayasya chAritram ] nishchayake chAritrako — [kurvan ] (nirantar ) karatA rahatA hai [ten tu ] isaliye [shramaNa ] vah shramaN [virAgacharite ] vItarAg chAritramen [abhyutthita bhavati ] ArUDh hai .
jisane aihik vyApAr (sAnsArik kArya ) chhoD diyA hai aisA jo sAkShAt apunarbhavakA (mokShakA ) abhilAShI mahAmumukShu sakal indriyavyApArako chhoDA honese nishchayapratikramaNAdi satkriyAko karatA huA sthit hai (arthAt nirantar karatA hai ), vah param tapodhan us kAraNase nijasvarUpavishrAntilakShaN paramavItarAg - chAritramen sthit hai (arthAt vah param shramaN, nishchayapratikramaNAdi nishchayachAritramen sthit honeke kAraN, jisakA lakShaN nij svarUpamen vishrAnti hai aise paramavItarAg chAritramen sthit hai ) .
[ab is 152vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] darshanamoh aur chAritramoh jisake naShTa hue hain aisA jo atul mahimAvAlA AtmA sansArajanit sukhake kAraNabhUt karmako chhoDakar muktikA mUl aise
Page 307 of 388
PDF/HTML Page 334 of 415
single page version
dravyashrutamakhilan vAgvargaNAyogyapudgaladravyAtmakatvAnna grAhyan bhavati, pratyAkhyAn- niyamAlochanAshcha . paudgalikavachanamayatvAttatsarvan svAdhyAyamiti re shiShya tvan jAnIhi iti . malarahit chAritramen sthit hai, vah AtmA chAritrakA punj hai . samarasarUpI sudhAke sAgarako uchhAlanemen pUrNa chandra samAn us AtmAko main vandan karatA hUn .262.
gAthA : 153 anvayArtha : — [vachanamayan pratikramaNan ] vachanamay pratikramaN, [vachanamayn pratyAkhyAnan ] vachanamay pratyAkhyAn, [niyama ] (vachanamay ) niyam [cha ] aur [vachanamayam Alochanan ] vachanamay AlochanA — [tat sarvan ] yah sab [svAdhyAyam ] (prashasta adhyavasAyarUp ) svAdhyAy [jAnIhi ] jAn .
pAkShik Adi pratikramaNakriyAkA kAraN aisA jo niryApak AchAryake mukhase nikalA huA, samasta pApakShayake hetubhUt, sampUrNa dravyashrut vah vachanavargaNAyogya pudgaladravyAtmak honese grAhya nahIn hai . pratyAkhyAn, niyam aur AlochanA bhI (pudgaladravyAtmak honese) grahaN karane yogya nahIn hain . vah sab paudgalik vachanamay honese svAdhyAy hai aisA he shiShya ! tU jAn .
Page 308 of 388
PDF/HTML Page 335 of 415
single page version
nirvANastrIstanabharayugAshleShasaukhyaspRuhADhaya .
sthitvA sarvan tRuNamiv jagajjAlameko dadarsha ..263..
[shlokArtha : — ] aisA honese, muktirUpI strIke puShTa stanayugalake AlinganasaukhyakI spRuhAvAlA bhavya jIv samasta vachanarachanAko sarvadA chhoDakar, nityAnanda Adi atul mahimAke dhArak nijasvarUpamen sthit rahakar, akelA (nirAlambarUpase ) sarva jagatajAlako (samasta lokasamUhako ) tRuN samAn (tuchchha ) dekhatA hai .263.
isIprakAr (shrI mUlAchAramen panchAchAr adhikAramen 219vIn gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] parivartan (paDhe hue ko duharA lenA vah ), vAchanA (shAstravyAkhyAn ), pRuchchhanA (shAstrashravaN ), anuprekShA (anityatvAdi bArah anuprekShA ) aur dharmakathA (63 shalAkApuruShonke charitra ) — aise pAnch prakArakA, ❃stuti tathA mangal sahit, svAdhyAy hai .’’ ❃ stuti = dev aur muniko vandan . (dharmakathA, stuti aur mangal milakar svAdhyAyakA pAnchavAn prakAr
Page 309 of 388
PDF/HTML Page 336 of 415
single page version
kriyAshchaiv kartavyA sanhananashakti prAdurbhAve sati hanho munishArdUl paramAgamamakarandaniShyandi- mukhapadmaprabh sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNe paradravyaparAngmukhasvadravyaniShNAtabuddhe panychendriy- prasaravarjitagAtramAtraparigrah . shakti hIno yadi dagdhakAlekAle kevalan tvayA nijaparamAtma- tattvashraddhAnamev kartavyamiti .
gAthA : 154 anvayArtha : — [yadi ] yAdi [kartum shakyate ] kiyA jA sake to [aho ] aho ! [dhyAnamayam ] dhyAnamay [pratikramaNAdikan ] pratikramaNAdi [karoShi ] kar; [yadi ] yadi [shaktivihIna ] tU shaktivihIn ho to [yAvat ] tabatak [shraddhAnan cha ev ] shraddhAn hI [kartavyam ] kartavya hai .
TIkA : — yahAn, shuddhanishchayadharmadhyAnasvarUp pratikramaNAdi hI karane yogya hain aisA kahA hai .
sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharake shikhAmaNi, paradravyase parAngmukh aur svadravyamen niShNAt buddhivAle, pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra parigrahake dhArI, paramAgamarUpI 1makaranda jharate mukhakamalase shobhAyamAn he munishArdUl ! (athavA paramAgamarUpI makaranda jharate mukhavAle he padmaprabh munishArdUl ! ) sanhanan aur shaktikA 2prAdurbhAv ho to muktisundarIke pratham darshanakI bhenTasvarUp nishchayapratikramaN, nishchayaprAyashchitta, nishchayapratyAkhyAn Adi shuddhanishchayakriyAen hI kartavya hai . yadi is dagdhakAlarUp (hInakAlarUp ) akAlamen tU shaktihIn ho to tujhe keval nij paramAtmatattvakA shraddhAn hI kartavya hai .
[ab is 154vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ] 1 – makaranda = puShpa-ras, puShpa-parAg . 2 – prAdurbhAv = utpanna honA vah; prAkaTay; utpatti .
Page 310 of 388
PDF/HTML Page 337 of 415
single page version
na mukti rmArgesminnanaghajinanAthasya bhavati .
nijAtmashraddhAnan bhavabhayaharan svIkRutamidam ..264..
nayAtmakaparamAtmadhyAnAtmakapratikramaNaprabhRutisatkriyAn buddhvA kevalan svakAryapara
[shlokArtha : — ] asAr sansAramen, pApase bharapUr kalikAlakA vilAs hone par, is nirdoSh jinanAthake mArgamen mukti nahIn hai . isaliye is kAlamen adhyAtmadhyAn kaise ho sakatA hai ? isaliye nirmalabuddhivAle bhavabhayakA nAsh karanevAlI aisI is nijAtmashraddhAko angIkRut karate hain .264.
gAthA : 155 anvayArtha : — [jinakathitaparamasUtre ] jinakathit param sUtramen [pratikramaNAdikn sphu Tam parIkShayitvA ] pratikramaNAdikakI spaShTa parIkShA karake [maunavraten ] maunavrat sahit [yogI ] yogIko [nijakAryam ] nij kArya [nityam ] nitya [sAdhayet ] sAdhanA chAhiye .
shrImad arhatke mukhAravindase nikale hue samasta padArtha jisake bhItar samAye hue hain aisI chaturashabdarachanArUp dravyashrutamen shuddhanishchayanayAtmak paramAtmadhyAnasvarUp pratikramaNAdi
Page 311 of 388
PDF/HTML Page 338 of 415
single page version
paramajinayogIshvara prashastAprashastasamastavachanarachanAn parityajya nikhilasangavyAsangan muktvA chaikAkIbhUy maunavraten sArdhan samastapashujanai nindyamAnopyabhinna san nijakAryan nirvANavAmalochanAsambhogasaukhyamUlamanavaratan sAdhayediti .
shastAshastAn vachanarachanAn ghorasansArakartrIm .
svAtmanyev sthitimavichalAn yAti muktyai mumukShu ..265..
muktvA muni sakalalaukikajalpajAlam .
prApnoti nityasukhadan nijatattvamekam ..266..
satkriyAko jAnakar, keval svakAryamen parAyaN paramajinayogIshvarako prashasta – aprashasta samasta vachanarachanAko parityAgakar, sarva sangakI Asaktiko chhoDakar akelA hokar, maunavrat sahit, samasta pashujanon (pashu samAn agnAnI mUrkha manuShyon ) dvArA nindA kiye jAne par bhI ❃
sambhogasaukhyakA mUl hai use — nirantar sAdhanA chAhiye .
[ab is 155vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] AtmagnAnI mumukShu jIv pashujanakRut laukik bhayako tathA ghor sansArakI karanevAlI prashasta - aprashasta vachanarachanAko chhoDakar aur kanak-kAminI sambandhI mohako tajakar, muktike liye svayam apanese apanemen hI avichal sthitiko prApta hote hain .265.
[shlokArtha : — ] AtmapravAdamen (AtmapravAd nAmak shrutamen ) kushal aisA paramAtmagnAnI muni pashujanon dvArA kiye jAnevAle bhayako chhoDakar aur us (prasiddha ) sakal ❃ abhinna = chhinnabhinna hue binA; akhaNDit; achyut .
Page 312 of 388
PDF/HTML Page 339 of 415
single page version
dvIndriyatrIndriyachaturindriyasangnyasangnibhedAt panch trasA, pRuthivyaptejovAyuvanaspataya sthAvarA . bhAvikAle svabhAvAnantachatuShTayAtmasahajagnAnAdiguNai bhavanayogyA bhavyA, eteShAn viparItA laukik jalpajAlako (vachanasamUhako ) tajakar, shAshvatasukhadAyak ek nij tattvako prApta hotA hai .266.
gAthA : 156 anvayArtha : — [nAnAjIvA ] nAnA prakArake jIv hain, [nAnAkarma ] nAnA prakArakA karma hai; [nAnAvidhA labdhi bhavet ] nAnA prakArakI labdhi hai; [tasmAt ] isaliye [svaparasamayai ] svasamayon tathA parasamayonke sAth (svadharmiyon tathA paradharmiyonke sAth ) [vachanavivAda ] vachanavivAd [varjanIya ] varjaneyogya hai .
TIkA : — yah, vachanasambandhI vyApArakI nivRuttike hetukA kathan hai (arthAt vachanavivAd kisaliye chhoDaneyogya hai usakA kAraN yahAn kahA hai ) .
jIv nAnA prakArake hain : mukta hain aur amukta, bhavya aur abhavya, sansArI — tras aur sthAvar . dvIndriy, trIndriy, chaturindriy tathA (panchendriy ) sangnI tathA (panchendriy ) asangnI aise bhedonke kAraN tras jIv pAnch prakArake hain . pRithvI, pAnI, tej, vAyu aur vanaspati yah (pAnch prakArake ) sthAvar jIv hain . bhaviShya kAlamen svabhAv - ananta - chatuShTayAtmak sahajagnAnAdi guNonrUpase ❃bhavanake yogya (jIv ) ve bhavya hain; unase viparIt (jIv ) ve vAstavamen abhavya hain . dravyakarma, bhAvakarma aur nokarma aise bhedonke kAraN, athavA (ATh ) mUl prakRiti aur ❃ bhavan = pariNaman; honA so .
Page 313 of 388
PDF/HTML Page 340 of 415
single page version
hyabhavyA . karma nAnAvidhan dravyabhAvanokarmabhedAt, athavA mUlottaraprakRitibhedAchcha, ath tIvrataratIvramandamandatarodayabhedAdvA . jIvAnAn sukhAdiprApterlabdhi kAlakaraNopadeshopasham- prAyogyatAbhedAt panychadhA . tata paramArthavedibhi svaparasamayeShu vAdo na kartavya iti .
tathA karmAnekavidhamapi sadA janmajanakam .
tata kartavyan no svaparasamayairvAdavachanam ..267..
(ek sau aDatAlIs ) uttar prakRitirUp bhedonke kAraN, athavA tIvratar, tIvra, mand aur mandatar udayabhedonke kAraN, karma nAnA prakArakA hai . jIvonko sukhAdikI prAptirUp labdhi kAl, karaN, upadesh, upasham aur prAyogyatArUp bhedonke kAraN pAnch prakArakI hai . isaliye paramArthake jAnanevAlonko svasamayon tathA parasamayonke sAth vAd karane yogya nahIn hai .
[bhAvArtha : — ] jagatamen jIv, unake karma, unakI labdhiyAn Adi anek prakArake hain; isaliye sarva jIv samAn vichAronke hon aisA honA asambhav hai . isaliye par jIvonko samajhA denekI AkulatA karanA yogya nahIn hai . svAtmAvalambanarUp nij hitamen pramAd na ho isaprakAr rahanA hI kartavya hai . ]
[ab is 156vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] jIvonke, sansArake kAraNabhUt aise (tras, sthAvar Adi ) bahut prakArake bhed hain; isIprakAr sadA janmakA utpanna karanevAlA karma bhI anek prakArakA hai; yah labdhi bhI vimal jinamArgamen anek prakArakI prasiddha hai; isaliye svasamayon aur parasamayonke sAth vachanavivAd kartavya nahIn hai .267.