Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 147-157.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 21

 

Page 294 of 388
PDF/HTML Page 321 of 415
single page version

vividh vikalponke mahA kolAhalase pratipakSha mahA - AnandAnandaprad nishchayadharmadhyAn tathA
nishchayashukladhyAnasvarUp paramAvashyak - karma hai .
[ab is 146vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj ATh shlok
kahate hain :]
[shlokArtha : ] udAr jisakI buddhi hai, bhavakA kAraN jisane naShTa kiyA hai, pUrva
karmAvalikA jisane hanan kar diyA hai aur spaShTa utkaT vivek dvArA pragaT-shuddhabodhasvarUp
sadAshivamay sampUrNa muktiko jo pramodase prApta karatA hai, aisA vah svavash munishreShTha jayavanta
hai
.247.
[shlokArtha : ] kAmadevakA jinhonne nAsh kiyA hai aur (gnAn - darshan - chAritra - tap -
vIryAtmak ) panchAchArase sushobhit jinakI AkRuti haiaise avanchak (mAyAchAr rahit )
gurukA vAkya muktisampadAkA kAraN hai .248.
[shlokArtha : ] nirvANakA kAraN aisA jo jinendrakA mArga use isaprakAr
nikhilabAhyakriyAkAnDADambaravividhavikalpamahAkolAhalapratipakShamahAnandAnandapradanishchayadharmashukla-
dhyAnAtmakaparamAvashyakakarma bhavatIti
.
(pRithvI)
jayatyayamudAradhI svavashayogivRundAraka
pranaShTabhavakAraNa prahatapUrvakarmAvali
.
sphu TotkaTavivekata sphu TitashuddhabodhAtmikAn
sadAshivamayAn mudA vrajati sarvathA nirvRutim
..247..
(anuShTubh)
pradhvastapanchabANasya panchAchArAnchitAkRute .
avanchakagurorvAkyan kAraNan mukti sampada ..248..
(anuShTubh)
itthan buddhvA jinendrasya mArgan nirvANakAraNam .
nirvANasampadan yAti yastan vande puna puna ..249..
param Avashyak karma nishchayadharmadhyAn tathA nishchayashukladhyAnasvarUp haiki jo dhyAn mahA Ananda
Anandake denevAle hain . yah mahA Ananda-Ananda vikalponke mahA kolAhalase viruddha hai .

Page 295 of 388
PDF/HTML Page 322 of 415
single page version

jAnakar jo nirvANasampadAko prApta karatA hai, use main puna puna vandan karatA hUn .249.
[shlokArtha : ] jisane sundar strI aur suvarNakI spRuhAko naShTa kiyA hai aise he
yogIsamUhamen shreShTha svavash yogI ! tU hamArAkAmadevarUpI bhIlake tIrase ghAyal
chittavAlekAbhavarUpI araNyamen sharaN hai .250.
[shlokArtha : ] anashanAdi tapashcharaNonkA phal sharIrakA shoShaN (sUkhanA ) hI
hai, dUsarA nahIn . (parantu ) he svavash ! (he Atmavash muni ! ) tere charaNakamalayugalake
chintanase merA janma sadA saphal hai .251.
[shlokArtha : ] jisane nij rasake vistArarUpI pUr dvArA pAponko sarva orase dho
DAlA hai, jo sahaj samatArasase pUrNa bharA honese pavitra hai, jo purAN (sanAtan ) hai, jo
svavash manamen sadA susthit hai (arthAt jo sadA manako
bhAvako svavash karake virAjamAn
hai ) aur jo shuddha siddha hai (arthAt jo shuddha siddhabhagavAn samAn hai )aisA sahaj
tejarAshimen magna jIv jayavanta hai .252.
(drutavilambit)
svavashayoginikAyavisheShak
prahatachAruvadhUkanakaspRuh
.
tvamasi nashsharaNan bhavakAnane
smarakirAtasharakShatachetasAm
..250..
(drutavilambit)
anashanAditapashcharaNai phalan
tanuvishoShaNamev na chAparam
.
tav padAmburuhadvayachintayA
svavash janma sadA saphalan mam
..251..
(mAlinI)
jayati sahajatejorAshinirmagnaloka
svarasavisarapUrakShAlitAnha samantAt
.
sahajasamarasenApUrNapuNya purANa
svavashamanasi nityan sansthita shuddhasiddha
..252..

Page 296 of 388
PDF/HTML Page 323 of 415
single page version

[shlokArtha : ] sarvagna - vItarAgamen aur is svavash yogImen kabhI kuchh bhI bhed
nahIn hai; tathApi arere ! ham jaD hain ki unamen bhed mAnate hain . 253 .
[shlokArtha : ] is janmamen svavash mahAmuni ek hI sadA dhanya hai ki jo
ananyabuddhivAlA rahatA huA (nijAtmAke atirikta anyake prati lIn na hotA huA ) sarva
karmonse bAhar rahatA hai . 254 .
gAthA : 147 anvayArtha :[yadi ] yadi tU [Avashyakam ichchhasi ]
Avashyakako chAhatA hai to tU [AtmasvabhAveShu ] AtmasvabhAvommen [sthirabhAvam ] sthirabhAv
[karoShi ] karatA hai; [ten tu ] usase [jIvasya ] jIvako [sAmAyikaguNan ] sAmAyikaguN
[sampUrNan bhavati ] sampUrNa hotA hai
.
TIkA :yah, shuddhanishchay - AvashyakakI prAptikA jo upAy usake svarUpakA
kathan hai .
(anuShTubh)
sarvagnavItarAgasya svavashasyAsya yogina .
na kAmapi bhidAn kvApi tAn vidmo hA jaDA vayam ..253..
(anuShTubh)
ek ev sadA dhanyo janmanyasminmahAmuni .
svavasha sarvakarmabhyo bahistiShThatyananyadhI ..254..
AvAsan jai ichchhasi appasahAvesu kuNadi thirabhAvan .
teN du sAmaNNaguNan sampuNNan hodi jIvassa ..147..
Avashyakan yadIchchhasi AtmasvabhAveShu karoShi sthirabhAvam .
ten tu sAmAyikaguNan sampUrNan bhavati jIvasya ..147..
shuddhanishchayAvashyakaprAptyupAyasvarUpAkhyAnametat .
AvashyakA kAnkShI huA tU sthairya svAtmAmen kare .
hotA isIse jIv sAmAyik suguN sampUrNa re ..147..

Page 297 of 388
PDF/HTML Page 324 of 415
single page version

bAhya ShaT - AvashyakaprapancharUpI nadIke kolAhalake shravaNase (vyavahAr chhah
Avashyakake vistArarUpI nadIkI kalakalAhaTake shravaNase ) parAngmukh he shiShya !
shuddhanishchay
- dharmadhyAn tathA shuddhanishchayshukladhyAnasvarUp svAtmAshrit Avashyakakoki
jo sansArarUpI latAke mUlako chhedanekA kuThAr hai useyadi tU chAhatA hai, to tU samasta
vikalpajAl rahit niranjan nij paramAtmAke bhAvommensahaj gnAn, sahaj darshan, sahaj chAritra
aur sahaj sukh Adimensatat - nishchal sthirabhAv karatA hai; us hetuse (arthAt us kAraN
dvArA ) nishchayasAmAyikaguN utpanna honepar, mumukShu jIvako bAhya chhah AvashyakakriyAonse
kyA utpanna huA ?
anupAdey phal utpanna huA aisA artha hai . isaliye apunarbhavarUpI
(muktirUpI ) strIke sambhog aur hAsya prApta karanemen pravIN aise niShkriy paramAvashyakase
jIvako sAmAyikachAritra sampUrNa hotA hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI yogIndradevane (amRutAshItimen 64ven shlok dvArA ) kahA
hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] yadi kisI prakAr man nij svarUpase chalit ho aur usase
bAhar bhaTake to tujhe sarva doShakA prasang AtA hai, isaliye tU satat antarmagna aur
ih hi bAhyaShaDAvashyakaprapanchakallolinIkalakaladhvAnashravaNaparAngmukh he shiShya shuddha-
nishchayadharmashukladhyAnAtmakasvAtmAshrayAvashyakan sansAravratatimUlalavitran yadIchchhasi, samasta-
vikalpajAlavinirmukta niranjananijaparamAtmabhAveShu sahajagnAnasahajadarshanasahajachAritrasahajasukh-
pramukheShu satatanishchalasthirabhAvan karoShi, ten hetunA nishchayasAmAyikaguNe jAte mumukShorjIvasya
bAhyaShaDAvashyakakriyAbhi kin jAtam, apyanupAdeyan phalamityartha
. ata paramAvashyaken
niShkriyeN apunarbhavapurandhrikAsambhogahAsapravINen jIvasya sAmAyikachAritran sampUrNan bhavatIti .
tathA choktan shrIyogIndradevai
(mAlinI)
‘‘yadi chalati kathanychinmAnasan svasvarUpAd
bhramati bahirataste sarvadoShaprasangga
.
tadanavaratamantarmagnasamvignachitto
bhav bhavasi bhavAntasthAyidhAmAdhipastvam
..’’
anupAdey = hey; pasanda na karane yogya; prashansA na karane yogya .

Page 298 of 388
PDF/HTML Page 325 of 415
single page version

1samvigna chittavAlA ho ki jisase tU mokSharUpI sthAyI dhAmakA adhipati banegA .’’
aur (is 147vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] yadi isaprakAr (jIvako ) sansAradukhanAshak 2nijAtmaniyat
chAritra ho, to vah chAritra muktishrIrUpI (muktilakShmIrUpI ) sundarIse utpanna honevAle sukhakA
atishayarUpase kAraN hotA hai;
aisA jAnakar jo (munivar ) nirdoSh samayake sArako
sarvadA jAnatA hai, aisA vah munipatiki jisane bAhya kriyA chhoD dI hai vahpAparUpI
aTavIko jalAnevAlI agni hai .255.
gAthA : 148 anvayArtha :[Avashyaken hIna ] Avashyak rahit
[shramaNa ] shramaN [charaNata ] charaNase [prabhraShTa bhavati ] prabhraShTa (ati bhraShTa ) hai; [tasmAt
puna ]
aur isaliye [pUrvoktakrameN ] pUrvokta kramase (pahale kahI huI vidhise )
tathA hi
(shArdUlavikrIDit)
yadyevan charaNan nijAtmaniyatan sansAradukhApahan
mukti shrIlalanAsamudbhavasukhasyochchairidan kAraNam
.
buddhvetthan samayasya sAramanaghan jAnAti ya sarvadA
soyan tyakta bahikriyo munipati pApATavIpAvaka
..255..
AvAsaeN hINo pabbhaTTho hodi charaNado samaNo .
puvvuttakameN puNo tamhA AvAsayan kujjA ..148..
Avashyaken hIna prabhraShTo bhavati charaNata shramaNa .
pUrvokta krameN puna tasmAdAvashyakan kuryAt ..148..
1- samvigna = samvegI; vairAgI; virakta .
2- nijAtmaniyat = nij AtmAmen lagA huA; nij AtmAkA avalamban letA huA; nijAtmAshrit; nij
AtmAmen ekAgra .
re shramaN Avashyak - rahit chAritrase prabhraShTa hai .
ataev Avashyak karam pUrvokta vidhise iShTa hai ..148..

Page 299 of 388
PDF/HTML Page 326 of 415
single page version

[Avashyakan kuryAt ] Avashyak karanA chAhiye .
TIkA :yahAn (is gAthAmen ) shuddhopayogasammukh jIvako shikShA kahI hai .
yahAn (is lokamen ) vyavahAranayase bhI, samatA, stuti, vandanA, pratyAkhyAn Adi chhah
Avashyakase rahit shramaN chAritraparibhraShTa (chAritrase sarvathA bhraShTa) hai; shuddhanishchayase, param -
adhyAtmabhAShAse jise nirvikalpa - samAdhisvarUp kahA jAtA hai aisI param Avashyak kriyAse
rahit shramaN nishchayachAritrabhraShTa hai; aisA artha hai . (isaliye ) svavash paramajinayogIshvarake
nishchay - AvashyakakA jo kram pahale kahA gayA hai us kramase (us vidhise ), svAtmAshrit
aise nishchay - dharmadhyAn tathA nishchay - shukladhyAnasvarUpase, param muni sadA Avashyak karo .
[ab is 148vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] AtmAko avashya mAtra sahaj - param - Avashyak ekako hIki
jo aghasamUhakA nAshak hai aur muktikA mUl (kAraN ) hai usIkoatishayarUpase
karanA chAhiye . (aisA karanese, ) sadA nij rasake phai lAvase pUrNa bharA honeke kAraN pavitra
aur purAN (sanAtan ) aisA vah AtmA vANIse dUr (vachan - agochar ) aise kisI sahaj
atra shuddhopayogAbhimukhasya shikShaNamukta m .
atra vyavahAranayenApi samatAstutivandanApratyAkhyAnAdiShaDAvashyakaparihINa shramaN-
shchAritraparibhraShTa iti yAvat, shuddhanishchayen paramAdhyAtmabhAShayokta nirvikalpasamAdhisvarUpaparamA-
vashyakakriyAparihINashramaNo nishchayachAritrabhraShTa ityartha . pUrvokta svavashasya paramajinayogIshvarasya
nishchayAvashyakakrameN svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnasvarUpeN sadAvashyakan karotu paramamuniriti .
(mandAkrAntA)
AtmAvashyan sahajaparamAvashyakan chaikamekan
kuryAduchchairaghakulaharan nirvRutermUlabhUtam
.
soyan nityan svarasavisarApUrNapuNya purANa
vAchAn dUran kimapi sahajan shAshvatan shan prayAti
..256..
agh = doSh; pAp . (ashubh tathA shubh donon agh hain .)

Page 300 of 388
PDF/HTML Page 327 of 415
single page version

shAshvat sukhako prApta karatA hai .256.
[shlokArtha : ] svavash munIndrako uttam svAtmachintan (nijAtmAnubhavan ) hotA
hai; aur yah (nijAtmAnubhavanarUp ) Avashyak karma (use ) muktisaukhyakA kAraN
hotA hai
.257.
gAthA : 149 anvayArtha :[Avashyaken yukta ] Avashyak sahit
[shramaNa ] shramaN [sa ] vah [antarangAtmA ] antarAtmA [bhavati ] hai; [AvashyakaparihINa ]
Avashyak rahit [shramaNa ] shramaN [sa ] vah [bahirAtmA ] bahirAtmA [bhavati ] hai
.
TIkA :yahAn, Avashyak karmake abhAvamen tapodhan bahirAtmA hotA hai aisA
kahA hai .
abhed - anupachAr - ratnatrayAtmak svAtmAnuShThAnamen niyat paramAvashyak - karmase nirantar
sanyukta aisA jo ‘svavash’ nAmakA param shramaN vah sarvotkRuShTa antarAtmA hai; yah mahAtmA
(anuShTubh)
svavashasya munIndrasya svAtmachintanamuttamam .
idan chAvashyakan karma syAnmUlan mukti sharmaNa ..257..
AvAsaeN jutto samaNo so hodi antarangappA .
AvAsayaparihINo samaNo so hodi bahirappA ..149..
Avashyaken yukta : shramaNa sa bhavatyantarangAtmA .
AvashyakaparihINa shramaNa sa bhavati bahirAtmA ..149..
atrAvashyakakarmAbhAve tapodhano bahirAtmA bhavatItyukta : .
abhedAnupachAraratnatrayAtmakasvAtmAnuShThAnaniyataparamAvashyakakarmaNAnavaratasanyukta : sva-
svAtmAnuShThAn = nij AtmAkA AcharaN . (param Avashyak karma abhed-anupachAr-ratnatrayasvarUp
svAtmAcharaNamen niyamase vidyamAn hai arthAt vah svAtmAcharaN hI param Avashyak karma hai .)
re sAdhu Avashyak sahit vah antarAtmA jAniye .
isase rahit ho sAdhu jo bahirAtamA pahichAniye ..149..

Page 301 of 388
PDF/HTML Page 328 of 415
single page version

solah kaShAyonke abhAv dvArA kShINamohapadavIko prApta karake sthit hai . asanyat
samyagdRuShTi jaghanya antarAtmA hai . in doke madhyamen sthit sarva madhyam antarAtmA hain .
nishchay aur vyavahAr in do nayonse praNIt jo param Avashyak kriyA usase jo rahit
ho vah bahirAtmA hai
.
shrI mArgaprakAshamen bhI (do shlokon dvArA ) kahA hai ki :
[shlokArtha : ] anyasamay (arthAt paramAtmAke atirikta jIv ) bahirAtmA
aur antarAtmA aise do prakArake hain; unamen bahirAtmA deh-indriy Adimen AtmabuddhivAlA
hotA hai
.’’
‘‘[shlokArtha : ] antarAtmAke jaghanya, madhyam aur utkRuShTa aise (tIn ) bhed
hain; avirat samyagdRuShTi vah pratham (jaghanya ) antarAtmA hai, kShINamoh vah antim
(utkRuShTa ) antarAtmA hai aur un doke madhyamen sthit vah madhyam antarAtmA hai
.’’
aur (is 149vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
vashAbhidhAnaparamashramaNa sarvotkRuShTontarAtmA, ShoDashakaShAyANAmabhAvAdayan kShINamohapadavIn
pariprApya sthito mahAtmA
. asanyatasamyagdraShTirjaghanyAntarAtmA . anayormadhyamA sarve
madhyamAntarAtmAna . nishchayavyavahAranayadvayapraNItaparamAvashyakakriyAvihIno bahirAtmeti .
uktan cha mArgaprakAshe
(anuShTubh)
‘‘bahirAtmAntarAtmeti syAdanyasamayo dvidhA .
bahirAtmAnayordehakaraNAdyuditAtmadhI ..’’
(anuShTubh)
‘‘jaghanyamadhyamotkRuShTabhedAdavirata sudrak .
prathama kShINamohontyo madhyamo madhyamastayo ..’’
tathA hi

Page 302 of 388
PDF/HTML Page 329 of 415
single page version

[shlokArtha : ] yogI sadA sahaj param Avashyak karmase yukta rahatA huA
sansArajanit prabal sukhadukharUpI aTavIse dUravartI hotA hai isaliye vah yogI atyanta
AtmaniShTha antarAtmA hai; jo svAtmAse bhraShTa ho vah bahitattvaniShTha (bAhya tattvamen lIn )
bahirAtmA hai
.258.
gAthA : 150 anvayArtha :[ya ] jo [antarabAhyajalpe ] antarbAhya jalpamen
[vartate ] vartatA hai, [sa ] vah [bahirAtmA ] bahirAtmA [bhavati ] hai; [ya ] jo [jalpeShu ]
jalpommen [na vartate ] nahIn vartatA, [sa ] vah [antarangAtmA ] antarAtmA [uchyate ] kahalAtA hai
.
TIkA :yah, bAhya tathA antar jalpakA nirAs (nirAkaraN, khaNDan ) hai .
jo jinalingadhArI tapodhanAbhAs puNyakarmakI kAnkShAse svAdhyAy, pratyAkhyAn, stavan
Adi bahirjalpa karatA hai aur ashan, shayan, gaman, sthiti Adimen (khAnA, sonA, gaman
karanA, sthir rahanA ityAdi kAryommen ) satkArAdikI prAptikA lobhI vartatA huA antarjalpamen
(mandAkrAntA)
yogI nityan sahajaparamAvashyakarmaprayukta :
sansArotthaprabalasukhadukhATavIdUravartI
.
tasmAtsoyan bhavati nitarAmantarAtmAtmaniShTha
svAtmabhraShTo bhavati bahirAtmA bahistattvaniShTha
..258..
antarabAhirajappe jo vaTTai so havei bahirappA .
jappesu jo Na vaTTai so uchchai antarangappA ..150..
antarabAhyajalpe yo vartate sa bhavati bahirAtmA .
jalpeShu yo na vartate sa uchyatentarangAtmA ..150..
bAhyAbhyantarajalpanirAsoyam .
yastu jinalingadhArI tapodhanAbhAsa puNyakarmakAnkShayA svAdhyAyapratyAkhyAnastavanAdi-
bahirjalpan karoti, ashanashayanayAnasthAnAdiShu satkArAdilAbhalobhassannantarjalpe manashchakAreti
jo bAhya antar jalpamen varte vahI bahirAtamA .
jo jalpamen varte nahin vah jIv antaraAtamA ..150..

Page 303 of 388
PDF/HTML Page 330 of 415
single page version

manako lagAtA hai, vah bahirAtmA jIv hai . nij AtmAke dhyAnamen parAyaN vartatA huA
niravasheSharUpase (sampUrNarUpase ) antarmukh rahakar (param tapodhan ) prashasta - aprashasta samasta
vikalpajAlommen kabhI bhI nahIn vartatA isIliye param tapodhan sAkShAt antarAtmA hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAmen 90ven shlok dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] isaprakAr jisamen bahu vikalponke jAl apaneAp uThate hain
aisI vishAl nayapakShakakShAko (nayapakShakI bhUmiko ) lAnghakar (tattvavedI ) bhItar aur bAhar
samatA
- rasarUpI ek ras hI jisakA svabhAv hai aise anubhUtimAtra ek apane bhAvako
(svarUpako ) prApta hotA hai .’’
aur (is 150vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] bhavabhayake karanevAle, bAhya tathA abhyantar jalpako chhoDakar,
samarasamay (samatArasamay ) ek chaitanyachamatkArakA sadA smaraN karake, gnAnajyoti dvArA
sa bahirAtmA jIv iti . svAtmadhyAnaparAyaNassan niravasheSheNAntarmukha prashastAprashasta-
samastavikalpajAlakeShu kadAchidapi na vartate at ev paramatapodhana sAkShAdantarAtmeti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(vasantatilakA)
‘‘svechchhAsamuchchhaladanalpavikalpajAlA-
mevan vyatItya mahatIn nayapakShakakShAm
.
antarbahi samarasaikarasasvabhAvan
svan bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram
..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
muktvA jalpan bhavabhayakaran bAhyamAbhyantaran cha
smRutvA nityan samarasamayan chichchamatkAramekam
.
gnAnajyotiprakaTitanijAbhyantarAngAntarAtmA
kShINe mohe kimapi paraman tattvamantardadarsha
..259..

Page 304 of 388
PDF/HTML Page 331 of 415
single page version

jisane nij abhyantar angga pragaT kiyA hai aisA antarAtmA, moh kShIN hone par, kisI
(adbhut ) param tattvako antaramen dekhatA hai
.259.
gAthA : 151 anvayArtha :[ya ] jo [dharmashukladhyAnayo ] dharmadhyAn
aur shukladhyAnamen [pariNata ] pariNat hai [sa api ] vah bhI [antarangAtmA ]
antarAtmA hai; [dhyAnavihIna ] dhyAnavihIn [shramaNa ] shramaN [bahirAtmA ] bahirAtmA hai
[iti vijAnIhi ] aisA jAn
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen ), svAtmAshrit nishchay - dharmadhyAn aur nishchay -
shukladhyAn yah do dhyAn hI upAdey hain aisA kahA hai .
yahAn (is lokamen ) vAstavamen sAkShAt antarAtmA bhagavAn kShINakaShAy hain .
vAstavamen un bhagavAn kShINakaShAyako solah kaShAyonkA abhAv honeke kAraN
darshanamohanIy aur chAritramohanIy karmarUpI yoddhAonke dal naShTa hue hain isaliye ve
(bhagavAn kShINakaShAy )
sahajachidvilAsalakShaN ati - apUrva AtmAko shuddhanishchay -
dharmadhyAn aur shuddhanishchay - shukladhyAn in do dhyAnon dvArA nitya dhyAte hain . in do dhyAnon
jo dhammasukkajhANamhi pariNado so vi antarangappA .
jhANavihINo samaNo bahirappA idi vijANIhi ..151..
yo dharmashukladhyAnayo pariNata sopyantarangAtmA .
dhyAnavihIna shramaNo bahirAtmeti vijAnIhi ..151..
atra svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnadvitayamevopAdeyamityukta m .
ih hi sAkShAdantarAtmA bhagavAn kShINakaShAya . tasya khalu bhagavata kShINakaShAy-
sya ShoDashakaShAyANAmabhAvAt darshanachAritramohanIyakarmarAjanye vilayan gate at ev sahaj-
chidvilAsalakShaNamatyapUrvamAtmAnan shuddhanishchayadharmashukladhyAnadvayen nityan dhyAyati . AbhyAn
sahajachidvilAsalakShaN = jisakA lakShaN (chihna athavA svarUp) sahaj chaitanyakA vilAs hai aise
re dharma-shukla-sudhyAn-pariNat antarAtmA jAniye .
aru dhyAn virahit shramaNako bahirAtamA pahichAniye ..151..

Page 305 of 388
PDF/HTML Page 332 of 415
single page version

rahit dravyalingadhArI dravyashramaN bahirAtmA hai aisA he shiShya ! tU jAn .
[ab yahAn TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] koI muni satat - nirmal dharmashukla - dhyAnAmRutarUpI samarasamen
sachamuch vartatA hai; (vah antarAtmA hai; ) in do dhyAnonse rahit tuchchha muni bahirAtmA hai .
main pUrvokta (samarasI ) yogIkI sharaN letA hUn .260.
aur (is 151vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj dvArA shlok
dvArA ) keval shuddhanishchayanayakA svarUp kahA jAtA hai :
[shlokArtha : ] (shuddha Atmatattvamen ) bahirAtmA aur antarAtmA aisA yah
vikalpa kubuddhiyonko hotA hai; sansArarUpI ramaNIko priy aisA yah vikalpa subuddhiyonko
nahIn hotA
.261.
dhyAnAbhyAn vihIno dravyalingadhArI dravyashramaNo bahirAtmeti he shiShya tvan jAnIhi .
(vasantatilakA)
kashchinmuni satatanirmaladharmashukla-
dhyAnAmRute samarase khalu vartatesau
.
tAbhyAn vihInamuniko bahirAtmakoyan
pUrvokta yoginamahan sharaNan prapadye
..260..
kin cha kevalan shuddhanishchayanayasvarUpamuchyate
(anuShTubh)
bahirAtmAntarAtmeti vikalpa kudhiyAmayam .
sudhiyAn na samastyeSh sansAraramaNIpriya ..261..
paDikamaNapahudikiriyan kuvvanto Nichchhayassa chArittan .
teN du virAgacharie samaNo abbhuTThido hodi ..152..
pratikramaN AdikriyA tathA chAritranishchay Achare .
ataev muni vah vItarAg - charitramen sthiratA kare ..152..

Page 306 of 388
PDF/HTML Page 333 of 415
single page version

gAthA : 152 anvayArtha :[pratikramaNaprabhRutikriyAn ] pratikramaNAdi kriyAko
[nishchayasya chAritram ] nishchayake chAritrako[kurvan ] (nirantar ) karatA rahatA hai [ten
tu ] isaliye [shramaNa ] vah shramaN [virAgacharite ] vItarAg chAritramen [abhyutthita bhavati ]
ArUDh hai
.
TIkA :yahAn param vItarAg chAritramen sthit param tapodhanakA svarUp kahA hai .
jisane aihik vyApAr (sAnsArik kArya ) chhoD diyA hai aisA jo sAkShAt
apunarbhavakA (mokShakA ) abhilAShI mahAmumukShu sakal indriyavyApArako chhoDA honese
nishchayapratikramaNAdi satkriyAko karatA huA sthit hai (arthAt nirantar karatA hai ), vah param
tapodhan us kAraNase nijasvarUpavishrAntilakShaN paramavItarAg
- chAritramen sthit hai (arthAt vah
param shramaN, nishchayapratikramaNAdi nishchayachAritramen sthit honeke kAraN, jisakA lakShaN nij
svarUpamen vishrAnti hai aise paramavItarAg chAritramen sthit hai )
.
[ab is 152vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] darshanamoh aur chAritramoh jisake naShTa hue hain aisA jo atul
mahimAvAlA AtmA sansArajanit sukhake kAraNabhUt karmako chhoDakar muktikA mUl aise
pratikramaNaprabhRutikriyAn kurvan nishchayasya chAritram .
ten tu virAgacharite shramaNobhyutthito bhavati ..152..
paramavItarAgachAritrasthitasya paramatapodhanasya svarUpamatrokta m .
yo hi vimuktaihikavyApAra sAkShAdapunarbhavakAnkShI mahAmumukShu parityakta sakalendriy-
vyApAratvAnnishchayapratikramaNAdisatkriyAn kurvannAste, ten kAraNen svasvarUpavishrAntilakShaNe
paramavItarAgachAritre sa paramatapodhanastiShThati iti
.
(mandAkrAntA)
AtmA tiShThatyatulamahimA naShTadrakshIlamoho
ya sansArodbhavasukhakaran karma muktvA vimukte .
mUle shIle malavirahite soyamAchArarAshi
tan vandehan samarasasudhAsindhurAkAshashAnkam
..262..

Page 307 of 388
PDF/HTML Page 334 of 415
single page version

malarahit chAritramen sthit hai, vah AtmA chAritrakA punj hai . samarasarUpI sudhAke sAgarako
uchhAlanemen pUrNa chandra samAn us AtmAko main vandan karatA hUn .262.
gAthA : 153 anvayArtha :[vachanamayan pratikramaNan ] vachanamay pratikramaN,
[vachanamayn pratyAkhyAnan ] vachanamay pratyAkhyAn, [niyama ] (vachanamay ) niyam [cha ] aur
[vachanamayam Alochanan ] vachanamay AlochanA
[tat sarvan ] yah sab [svAdhyAyam ]
(prashasta adhyavasAyarUp ) svAdhyAy [jAnIhi ] jAn .
TIkA :yah, samasta vachanasambandhI vyApArakA nirAs (nirAkaraN, khaNDan ) hai .
pAkShik Adi pratikramaNakriyAkA kAraN aisA jo niryApak AchAryake mukhase
nikalA huA, samasta pApakShayake hetubhUt, sampUrNa dravyashrut vah vachanavargaNAyogya
pudgaladravyAtmak honese grAhya nahIn hai
. pratyAkhyAn, niyam aur AlochanA bhI
(pudgaladravyAtmak honese) grahaN karane yogya nahIn hain . vah sab paudgalik vachanamay honese
svAdhyAy hai aisA he shiShya ! tU jAn .
[ab yahAn TIkAkAr munirAj shlok kahate hain :]
vayaNamayan paDikamaNan vayaNamayan pachchakhAN Niyaman cha .
AloyaN vayaNamayan tan savvan jAN sajjhAyan ..153..
vachanamayan pratikramaNan vachanamayan pratyAkhyAnan niyamashcha .
Alochanan vachanamayan tatsarvan jAnIhi svAdhyAyam ..153..
sakalavAgviShayavyApAranirAsoyam .
pAkShikAdipratikramaNakriyAkAraNan niryApakAchAryamukhodgatan samastapApakShayahetubhUtan
dravyashrutamakhilan vAgvargaNAyogyapudgaladravyAtmakatvAnna grAhyan bhavati, pratyAkhyAn-
niyamAlochanAshcha
. paudgalikavachanamayatvAttatsarvan svAdhyAyamiti re shiShya tvan jAnIhi iti .
re ! vachanamay pratikramaN, vAchik-niyam, pratyAkhyAn ye .
AlochanA vAchik, sabhIko jAn tU svAdhyAy re ..153..

Page 308 of 388
PDF/HTML Page 335 of 415
single page version

[shlokArtha : ] aisA honese, muktirUpI strIke puShTa stanayugalake
AlinganasaukhyakI spRuhAvAlA bhavya jIv samasta vachanarachanAko sarvadA chhoDakar, nityAnanda
Adi atul mahimAke dhArak nijasvarUpamen sthit rahakar, akelA (nirAlambarUpase ) sarva
jagatajAlako (samasta lokasamUhako ) tRuN samAn (tuchchha ) dekhatA hai
.263.
isIprakAr (shrI mUlAchAramen panchAchAr adhikAramen 219vIn gAthA dvArA ) kahA hai
ki :
‘‘[gAthArtha : ] parivartan (paDhe hue ko duharA lenA vah ), vAchanA
(shAstravyAkhyAn ), pRuchchhanA (shAstrashravaN ), anuprekShA (anityatvAdi bArah anuprekShA ) aur
dharmakathA (63 shalAkApuruShonke charitra )
aise pAnch prakArakA, stuti tathA mangal sahit,
svAdhyAy hai .’’
(mandAkrAntA)
muktvA bhavyo vachanarachanAn sarvadAta samastAn
nirvANastrIstanabharayugAshleShasaukhyaspRuhADhaya
.
nityAnandAdyatulamahimAdhArake svasvarUpe
sthitvA sarvan tRuNamiv jagajjAlameko dadarsha
..263..
tathA chokta m
‘‘pariyaTTaNan cha vAyaN puchchhaN aNupekkhaNA ya dhammakahA .
thudimangalasanjutto panchaviho hodi sajjhAu ..’’
jadi sakkadi kAdun je paDikamaNAdin karejja jhANamayan .
sattivihINo jA jai saddahaNan chev kAyavvan ..154..
stuti = dev aur muniko vandan . (dharmakathA, stuti aur mangal milakar svAdhyAyakA pAnchavAn prakAr
mAnA jAtA hai .)
jo kar sako to dhyAnamay pratikramaN Adik kIjiye .
yadi shakti ho nahin to are shraddhAn nishchay kIjiye ..154..

Page 309 of 388
PDF/HTML Page 336 of 415
single page version

gAthA : 154 anvayArtha :[yadi ] yAdi [kartum shakyate ] kiyA jA sake
to [aho ] aho ! [dhyAnamayam ] dhyAnamay [pratikramaNAdikan ] pratikramaNAdi [karoShi ]
kar; [yadi ] yadi [shaktivihIna ] tU shaktivihIn ho to [yAvat ] tabatak [shraddhAnan cha
ev ]
shraddhAn hI [kartavyam ] kartavya hai
.
TIkA :yahAn, shuddhanishchayadharmadhyAnasvarUp pratikramaNAdi hI karane yogya hain aisA
kahA hai .
sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharake shikhAmaNi, paradravyase parAngmukh aur svadravyamen
niShNAt buddhivAle, pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra parigrahake dhArI, paramAgamarUpI
1makaranda jharate mukhakamalase shobhAyamAn he munishArdUl ! (athavA paramAgamarUpI makaranda
jharate mukhavAle he padmaprabh munishArdUl ! ) sanhanan aur shaktikA 2prAdurbhAv ho to
muktisundarIke pratham darshanakI bhenTasvarUp nishchayapratikramaN, nishchayaprAyashchitta, nishchayapratyAkhyAn
Adi shuddhanishchayakriyAen hI kartavya hai
. yadi is dagdhakAlarUp (hInakAlarUp ) akAlamen
tU shaktihIn ho to tujhe keval nij paramAtmatattvakA shraddhAn hI kartavya hai .
[ab is 154vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
yadi shakyate kartum aho pratikramaNAdikan karoShi dhyAnamayam .
shakti vihIno yAvadyadi shraddhAnan chaiv kartavyam ..154..
atra shuddhanishchayadharmadhyAnAtmakapratikramaNAdikamev kartavyamityukta m .
mukti sundarIprathamadarshanaprAbhRutAtmakanishchayapratikramaNaprAyashchittapratyAkhyAnapramukhashuddhanishchay-
kriyAshchaiv kartavyA sanhananashakti prAdurbhAve sati hanho munishArdUl paramAgamamakarandaniShyandi-
mukhapadmaprabh sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNe paradravyaparAngmukhasvadravyaniShNAtabuddhe panychendriy-
prasaravarjitagAtramAtraparigrah
. shakti hIno yadi dagdhakAlekAle kevalan tvayA nijaparamAtma-
tattvashraddhAnamev kartavyamiti .
1makaranda = puShpa-ras, puShpa-parAg .
2prAdurbhAv = utpanna honA vah; prAkaTay; utpatti .

Page 310 of 388
PDF/HTML Page 337 of 415
single page version

[shlokArtha : ] asAr sansAramen, pApase bharapUr kalikAlakA vilAs hone par,
is nirdoSh jinanAthake mArgamen mukti nahIn hai . isaliye is kAlamen adhyAtmadhyAn kaise ho
sakatA hai ? isaliye nirmalabuddhivAle bhavabhayakA nAsh karanevAlI aisI is nijAtmashraddhAko
angIkRut karate hain
.264.
gAthA : 155 anvayArtha :[jinakathitaparamasUtre ] jinakathit param sUtramen
[pratikramaNAdikn sphu Tam parIkShayitvA ] pratikramaNAdikakI spaShTa parIkShA karake [maunavraten ]
maunavrat sahit [yogI ] yogIko [nijakAryam ] nij kArya [nityam ] nitya [sAdhayet ]
sAdhanA chAhiye
.
TIkA :yahAn sAkShAt antarmukh paramajinayogIko yah shikShA dI gaI hai .
shrImad arhatke mukhAravindase nikale hue samasta padArtha jisake bhItar samAye hue
hain aisI chaturashabdarachanArUp dravyashrutamen shuddhanishchayanayAtmak paramAtmadhyAnasvarUp pratikramaNAdi
(shikhariNI)
asAre sansAre kalivilasite pApabahule
na mukti rmArgesminnanaghajinanAthasya bhavati
.
atodhyAtman dhyAnan kathamih bhavennirmaladhiyAn
nijAtmashraddhAnan bhavabhayaharan svIkRutamidam
..264..
jiNakahiyaparamasutte paDikamaNAdiy parIkkhaUN phu Dan .
moNavvaeN joI Niyakajjan sAhae Nichchan ..155..
jinakathitaparamasUtre pratikramaNAdikan parIkShayitvA sphu Tam .
maunavraten yogI nijakAryan sAdhayennityam ..155..
ih hi sAkShAdantarmukhasya paramajinayogina shikShaNamidamukta m .
shrImadarhanmukhAravindavinirgatasamastapadArthagarbhIkRutachaturasandarbhe dravyashrute shuddhanishchay-
nayAtmakaparamAtmadhyAnAtmakapratikramaNaprabhRutisatkriyAn buddhvA kevalan svakAryapara
pUrA parakh pratikramaN Adikako param-jinasUtramen .
re sAdhiye nij kArya avirat sAdhu ! rat vrat maunamen ..155..

Page 311 of 388
PDF/HTML Page 338 of 415
single page version

satkriyAko jAnakar, keval svakAryamen parAyaN paramajinayogIshvarako prashastaaprashasta
samasta vachanarachanAko parityAgakar, sarva sangakI Asaktiko chhoDakar akelA hokar,
maunavrat sahit, samasta pashujanon (pashu samAn agnAnI mUrkha manuShyon ) dvArA nindA kiye jAne
par bhI
abhinna rahakar, nijakAryakoki jo nijakArya nirvANarUpI sulochanAke
sambhogasaukhyakA mUl hai usenirantar sAdhanA chAhiye .
[ab is 155vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] AtmagnAnI mumukShu jIv pashujanakRut laukik bhayako tathA ghor
sansArakI karanevAlI prashasta - aprashasta vachanarachanAko chhoDakar aur kanak-kAminI sambandhI
mohako tajakar, muktike liye svayam apanese apanemen hI avichal sthitiko prApta hote
hain
.265.
[shlokArtha : ] AtmapravAdamen (AtmapravAd nAmak shrutamen ) kushal aisA
paramAtmagnAnI muni pashujanon dvArA kiye jAnevAle bhayako chhoDakar aur us (prasiddha ) sakal
paramajinayogIshvara prashastAprashastasamastavachanarachanAn parityajya nikhilasangavyAsangan muktvA
chaikAkIbhUy maunavraten sArdhan samastapashujanai nindyamAnopyabhinna san nijakAryan
nirvANavAmalochanAsambhogasaukhyamUlamanavaratan sAdhayediti
.
(mandAkrAntA)
hitvA bhItin pashujanakRutAn laukikImAtmavedI
shastAshastAn vachanarachanAn ghorasansArakartrIm
.
muktvA mohan kanakaramaNIgocharan chAtmanAtmA
svAtmanyev sthitimavichalAn yAti muktyai mumukShu
..265..
(vasantatilakA)
bhItin vihAy pashubhirmanujai kRutAn tan
muktvA muni sakalalaukikajalpajAlam
.
AtmapravAdakushala paramAtmavedI
prApnoti nityasukhadan nijatattvamekam
..266..
abhinna = chhinnabhinna hue binA; akhaNDit; achyut .

Page 312 of 388
PDF/HTML Page 339 of 415
single page version

laukik jalpajAlako (vachanasamUhako ) tajakar, shAshvatasukhadAyak ek nij tattvako prApta
hotA hai
.266.
gAthA : 156 anvayArtha :[nAnAjIvA ] nAnA prakArake jIv hain,
[nAnAkarma ] nAnA prakArakA karma hai; [nAnAvidhA labdhi bhavet ] nAnA prakArakI labdhi hai;
[tasmAt ] isaliye [svaparasamayai ] svasamayon tathA parasamayonke sAth (svadharmiyon tathA
paradharmiyonke sAth ) [vachanavivAda ] vachanavivAd [varjanIya ] varjaneyogya hai
.
TIkA :yah, vachanasambandhI vyApArakI nivRuttike hetukA kathan hai (arthAt
vachanavivAd kisaliye chhoDaneyogya hai usakA kAraN yahAn kahA hai ) .
jIv nAnA prakArake hain : mukta hain aur amukta, bhavya aur abhavya, sansArItras aur
sthAvar . dvIndriy, trIndriy, chaturindriy tathA (panchendriy ) sangnI tathA (panchendriy ) asangnI aise
bhedonke kAraN tras jIv pAnch prakArake hain . pRithvI, pAnI, tej, vAyu aur vanaspati yah (pAnch
prakArake ) sthAvar jIv hain . bhaviShya kAlamen svabhAv - ananta - chatuShTayAtmak sahajagnAnAdi
guNonrUpase bhavanake yogya (jIv ) ve bhavya hain; unase viparIt (jIv ) ve vAstavamen abhavya
hain . dravyakarma, bhAvakarma aur nokarma aise bhedonke kAraN, athavA (ATh ) mUl prakRiti aur
NANAjIvA NANAkamman NANAvihan have laddhI .
tamhA vayaNavivAdan sagaparasamaehin vajjijjo ..156..
nAnAjIvA nAnAkarma nAnAvidhA bhavellabdhi .
tasmAdvachanavivAda svaparasamayairvarjanIya ..156..
vAgviShayavyApAranivRuttihetUpanyAsoyam .
jIvA hi nAnAvidhA muktA amuktA, bhavyA abhavyAshcha . sansAriNa trasA sthAvarA;
dvIndriyatrIndriyachaturindriyasangnyasangnibhedAt panch trasA, pRuthivyaptejovAyuvanaspataya sthAvarA .
bhAvikAle svabhAvAnantachatuShTayAtmasahajagnAnAdiguNai bhavanayogyA bhavyA, eteShAn viparItA
bhavan = pariNaman; honA so .
hain jIv nAnA, karma nAnA, labdhi nAnAvidh kahI .
ataev hI nij - par samayake sAth varjit vAd bhI ..156..

Page 313 of 388
PDF/HTML Page 340 of 415
single page version

(ek sau aDatAlIs ) uttar prakRitirUp bhedonke kAraN, athavA tIvratar, tIvra, mand aur
mandatar udayabhedonke kAraN, karma nAnA prakArakA hai
. jIvonko sukhAdikI prAptirUp labdhi
kAl, karaN, upadesh, upasham aur prAyogyatArUp bhedonke kAraN pAnch prakArakI hai . isaliye
paramArthake jAnanevAlonko svasamayon tathA parasamayonke sAth vAd karane yogya nahIn hai .
[bhAvArtha :] jagatamen jIv, unake karma, unakI labdhiyAn Adi anek prakArake
hain; isaliye sarva jIv samAn vichAronke hon aisA honA asambhav hai . isaliye par jIvonko
samajhA denekI AkulatA karanA yogya nahIn hai . svAtmAvalambanarUp nij hitamen pramAd na
ho isaprakAr rahanA hI kartavya hai . ]
[ab is 156vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jIvonke, sansArake kAraNabhUt aise (tras, sthAvar Adi ) bahut
prakArake bhed hain; isIprakAr sadA janmakA utpanna karanevAlA karma bhI anek prakArakA hai;
yah labdhi bhI vimal jinamArgamen anek prakArakI prasiddha hai; isaliye svasamayon aur
parasamayonke sAth vachanavivAd kartavya nahIn hai
.267.
hyabhavyA . karma nAnAvidhan dravyabhAvanokarmabhedAt, athavA mUlottaraprakRitibhedAchcha, ath
tIvrataratIvramandamandatarodayabhedAdvA . jIvAnAn sukhAdiprApterlabdhi kAlakaraNopadeshopasham-
prAyogyatAbhedAt panychadhA . tata paramArthavedibhi svaparasamayeShu vAdo na kartavya iti .
(shikhariNI)
vikalpo jIvAnAn bhavati bahudhA sansRutikara
tathA karmAnekavidhamapi sadA janmajanakam
.
asau labdhirnAnA vimalajinamArge hi viditA
tata kartavyan no svaparasamayairvAdavachanam
..267..
laddhUNan Nihi ekko tassa phalan aNuhavei sujaNatte .
tah NANI NANaNihin bhunjei chaittu paratattin ..157..
nidhi pA manuj tatphal vatanamen gupta rah jyon bhogatA .
tyon chhoD parajanasang gnAnI gnAn nidhiko bhogatA ..157..