Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 137-146 ; Adhikar-11 : Nishchay Param Avashyak Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 21

 

Page 274 of 388
PDF/HTML Page 301 of 415
single page version

nirupamsahajgnAnadarshanachAritrarUp, nitya AtmAmen AtmAko vAstavamen samyak prakArase
sthApit karake, yah AtmA chaitanyachamatkArakI bhakti dvArA niratishay gharakoki
jisamense vipadAen dUr huI hain tathA jo Anandase bhavya (shobhAyamAn) hai useatyanta
prApta karatA hai arthAt siddhirUpI strIkA svAmI hotA hai .227.
gAthA : 137 anvayArtha :[ya sAdhu tu ] jo sAdhu [rAgAdiparihAre AtmAnan
yunakti ] rAgAdike parihAramen AtmAko lagAtA hai (arthAt AtmAmen AtmAko lagAkar
rAgAdikA tyAg karatA hai ), [sa ] vah [yogabhaktiyukta ] yogabhaktiyukta (yogakI
bhaktivAlA) hai; [itarasya cha ] dUsareko [yoga ] yog [katham ] kisaprakAr [bhavet ] ho
sakatA hai ?
TIkA :yah, nishchayayogabhaktike svarUpakA kathan hai .
niravasheSharUpase antarmukhAkAr (sarvathA antarmukh jisakA svarUp hai aisI) param
samAdhi dvArA samasta moharAgadveShAdi parabhAvonkA parihAr hone par, jo sAdhuAsannabhavya
sansthApyAnandabhAsvanniratishayagRuhan chichchamatkArabhaktyA
prApnotyuchchairayan yan vigalitavipadan siddhisImantinIsha
..227..
rAyAdIparihAre appANan jo du junjade sAhU .
so jogabhattijutto idarassa ya kih have jogo ..137..
rAgAdiparihAre AtmAnan yastu yunakti sAdhu .
sa yogabhakti yukta : itarasya cha kathan bhavedyoga ..137..
nishchayayogabhakti svarUpAkhyAnametat .
niravasheSheNAntarmukhAkAraparamasamAdhinA nikhilamoharAgadveShAdiparabhAvAnAn parihAre
niratishay = jisase koI baDhakar nahIn hai aise; anuttam; shreShTha; advitIy .
rAgAdike parihAramen jo sAdhu joDe AtamA .
hai yogakI bhakti use; nahi anyako sambhAvanA ..137..

Page 275 of 388
PDF/HTML Page 302 of 415
single page version

jIvnij akhaNDa advait paramAnandasvarUpake sAth nij kAraNaparamAtmAko joDatA hai, vah
param tapodhan hI shuddhanishchay - upayogabhaktivAlA hai; dUsarekobAhya prapanchamen sukhI ho use
yogabhakti kisaprakAr ho sakatI hai ?
isIprakAr (anyatra shlok dvArA) kahA hai ki :
[shlokArtha : ] AtmaprayatnasApekSha vishiShTa jo manogati usakA brahmamen sanyog
honA (AtmaprayatnakI apekShAvAlI visheSh prakArakI chittapariNatikA AtmAmen laganA) use
yog kahA jAtA hai .’’
aur (is 137vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] jo yah AtmA AtmAko AtmAke sAth nirantar joDatA hai, vah
munIshvar nishchayase yogabhaktivAlA hai .228.
sati yastu sAdhurAsannabhavyajIva nijenAkhanDAdvaitaparamAnandasvarUpeN nijakAraNaparamAtmAnan
yunakti , sa paramatapodhan ev shuddhanishchayopayogabhakti yukta :
. itarasya bAhyaprapanchasukhasya kathan
yogabhakti rbhavati .
tathA chokta m
(anuShTubh)
‘‘AtmaprayatnasApekShA vishiShTA yA manogati .
tasya brahmaNi sanyogo yog ityabhidhIyate ..’’
tathA hi
(anuShTubh)
AtmAnamAtmanAtmAyan yunaktyev nirantaram .
sa yogabhakti yukta : syAnnishchayen munIshvara ..228..
savvaviyappAbhAve appANan jo du junjade sAhU .
so jogabhattijutto idarassa ya kih have jogo ..138..
sab hI vikalpa abhAvamen jo sAdhu joDe AtamA .
hai yogakI bhakti use; nahin anyako sambhAvanA ..138..

Page 276 of 388
PDF/HTML Page 303 of 415
single page version

gAthA : 138 anvayArtha :[ya sAdhu tu ] jo sAdhu [sarvavikalpAbhAve
AtmAnan yunakti ] sarva vikalponke abhAvamen AtmAko lagAtA hai (arthAt AtmAmen AtmAko
joDakar sarva vikalponkA abhAv karatA hai ), [sa ] vah [yogabhaktiyukta ] yogabhaktivAlA
hai; [itarasya cha ] dUsareko [yoga ] yog [katham ] kisaprakAr [bhavet ] ho sakatA hai ?
TIkA :yahAn bhI pUrva sUtrakI bhAnti nishchay - yogabhaktikA svarUp kahA hai .
atiapUrva 1niruparAg ratnatrayAtmak, 2nijachidvilAsalakShaN nirvikalpa paramasamAdhi
dvArA samasta moharAgadveShAdi vividh vikalponkA abhAv hone par, paramasamarasIbhAvake sAth
3niravasheSharUpase antarmukh nij kAraNasamayasArasvarUpako jo ati - Asannabhavya jIv sadA
joDatA hI hai, use vAstavamen nishchayayogabhakti hai; dUsaronko nahIn .
[ab is 138vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain : ]
[shlokArtha : ] bhedakA abhAv hone par yah 4anuttam yogabhakti hotI hai; usake
dvArA yogiyonko AtmalabdhirUp aisI vah (prasiddha) mukti hotI hai .229.
sarvavikalpAbhAve AtmAnan yastu yunakti sAdhu .
sa yogabhakti yukta : itarasya cha kathan bhavedyoga ..138..
atrApi pUrvasUtravannishchayayogabhakti svarUpamukta m .
atyapUrvaniruparAgaratnatrayAtmakanijachidvilAsalakShaNanirvikalpaparamasamAdhinA nikhil-
moharAgadveShAdivividhavikalpAbhAve paramasamarasIbhAven nisheShatontarmukhanijakAraNasamay-
sArasvarUpamatyAsannabhavyajIva sadA yunaktyev, tasya khalu nishchayayogabhakti rnAnyeShAm iti
.
(anuShTubh)
bhedAbhAve satIyan syAdyogabhakti ranuttamA .
tayAtmalabdhirUpA sA mukti rbhavati yoginAm ..229..
1niruparAg = nirvikAr; shuddha . [param samAdhi ati-apUrva shuddha ratnatrayasvarUp hai . ]
2param samAdhikA lakShaN nij chaitanyakA vilAs hai .
3niravasheSh = paripUrNa . [kAraNasamayasArasvarUp paripUrNa antarmukh hai . ]
4anuttam = jisase dUsarA kuchh uttam nahIn hai aisI; sarvashreShTha .

Page 277 of 388
PDF/HTML Page 304 of 415
single page version

gAthA : 139 anvayArtha :[viparItAbhiniveshan parityajya ] viparIt abhiniveshakA
parityAg karake [ya ] jo [jainakathitatattveShu ] jainakathit tattvommen [AtmAnan ] AtmAko
[yunakti ] lagAtA hai, [nijabhAva ] usakA nij bhAv [sa yoga bhavet ] vah yog hai
.
TIkA :yahAn, samasta guNonke dhAraN karanevAle gaNadharadev Adi jinamuninAthon
dvArA kahe hue tattvommen viparIt abhinivesh rahit AtmabhAv hI nishchay - paramayog hai aisA
kahA hai .
anya samayake tIrthanAth dvArA kahe hue (jain darshanake atirikta anya darshanake
tIrthapravartak dvArA kahe hue) viparIt padArthamen abhiniveshdurAgrah hI viparIt abhinivesh
hai . usakA parityAg karake jainon dvArA kahe hue tattva nishchayavyavahAranayase jAnane yogya hain,
1sakalajin aise bhagavAn tIrthAdhinAthake charaNakamalake 2upajIvak ve jain hain; paramArthase
gaNadharadev Adi aisA usakA artha hai . unhonne (gaNadharadev Adi jainonne) kahe hue jo
vivarIyAbhiNivesan parichattA joNhakahiyatachchesu .
jo junjadi appANan NiyabhAvo so have jogo ..139..
viparItAbhiniveshan parityajya jainakathitatattveShu .
yo yunakti AtmAnan nijabhAva sa bhavedyoga ..139..
ih hi nikhilaguNadharagaNadharadevaprabhRutijinamuninAthakathitatattveShu viparItAbhinivesh-
vivarjitAtmabhAv ev nishchayaparamayog ityukta : .
aparasamayatIrthanAthAbhihite viparIte padArthe hyabhinivesho durAgrah ev viparItAbhi-
nivesha . amun parityajya jainakathitatattvAni nishchayavyavahAranayAbhyAn boddhavyAni . sakalajinasya
bhagavatastIrthAdhinAthasya pAdapadmopajIvino jainA, paramArthato gaNadharadevAday ityartha .
1deh sahit hone par bhI tIrthankaradevane rAgadveSh aur agnAnako sampUrNarUpase jItA hai isaliye ve
sakalajin hain
.
2upajIvak = sevA karanevAle; sevak; Ashrit; dAs .
viparIt Agrah chhoDakar, shrI jin kathit jo tattva hain .
joDe vahAn nij AtamA, nijabhAv usakA yog hai ..139..

Page 278 of 388
PDF/HTML Page 305 of 415
single page version

samasta jIvAdi tattva unamen jo param jinayogIshvar nij AtmAko lagAtA hai, usakA
nijabhAv hI param yog hai
.
[ab is 139 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] is durAgrahako (uparokta viparIt abhiniveshako) chhoDakar,
jainamuninAthonke (gaNadharadevAdik jain muninAthonke) mukhAravindase pragaT hue, bhavya janonke
bhavonkA nAsh karanevAle tattvommen jo jinayogInAth (jain munivar) nij bhAvako sAkShAt
lagAtA hai, usakA vah nij bhAv so yog hai
.230.
gAthA : 140 anvayArtha :[vRuShabhAdijinavarendrA ] vRuShabhAdi jinavarendra
[evam ] isaprakAr [yogavarabhaktim ] yogakI uttam bhakti [kRutvA ] karake
[nirvRutisukham ] nirvRutisukhako [ApannA ] prApta hue; [tasmAt ] isaliye [yogavarabhaktim ]
yogakI uttam bhaktiko [dhAray ] tU dhAraN kar
.
tairabhihitAni nikhilajIvAditattvAni teShu ya paramajinayogIshvara svAtmAnan yunakti , tasya cha
nijabhAv ev paramayog iti
.
(vasantatilakA)
tattveShu jainamuninAthamukhAravind-
vyakteShu bhavyajanatAbhavaghAtakeShu
.
tyaktvA durAgrahamamun jinayoginAtha
sAkShAdyunakti nijabhAvamayan sa yoga
..230..
usahAdijiNavarindA evan kAUN jogavarabhattin .
NivvudisuhamAvaNNA tamhA dharu jogavarabhattin ..140..
vRuShabhAdijinavarendrA evan kRutvA yogavarabhakti m .
nirvRutisukhamApannAstasmAddhAray yogavarabhakti m ..140..
vRuShabhAdi jinavar bhakti uttam is tarah kar yogakI .
nirvRuti sukh pAyA; ata kar bhakti uttam yogakI ..140..

Page 279 of 388
PDF/HTML Page 306 of 415
single page version

TIkA :yah, bhakti adhikArake upasanhArakA kathan hai .
is bhAratavarShamen pahale shrI nAbhiputrase lekar shrI vardhamAn takake chauvIs
tIrthankar - paramadevsarvagnavItarAg, trilokavartI kIrtivAle mahAdevAdhidev parameshvarsab,
yathokta prakArase nij AtmAke sAth sambandha rakhanevAlI shuddhanishchayayogakI uttam bhakti
karake, paramanirvANavadhUke ati puShTa stanake gADh Alinganase sarva Atmapradeshamen atyanta
-
AnandarUpI paramasudhArasake pUrase paritRupta hue; isaliye sphu TitabhavyatvaguNavAle he
mahAjano ! tum nij AtmAko param vItarAg sukhakI denevAlI aisI vah yogabhakti
karo
.
[ab is param-bhakti adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev sAt shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] guNamen jo baDe hain, jo trilokake puNyakI rAshi hain (arthAt
jinamen mAnon ki tIn lokake puNya ekatrit hue hain ), devendronke mukuTakI kinArI par
prakAshamAn mANikapanktise jo pUjit hain (arthAt jinake charaNAravindamen devendronke mukuT
bhaktyadhikAropasanhAropanyAsoyam .
asmin bhArate varShe purA kil shrInAbheyAdishrIvardhamAnacharamA chaturvinshati-
tIrthakaraparamadevA sarvagnavItarAgA tribhuvanavartikIrtayo mahAdevAdhidevA parameshvarA sarve
evamukta prakArasvAtmasambandhinIn shuddhanishchayayogavarabhaktin kRutvA paramanirvANavadhUTikApIvarastan-
bharagADhopagUDhanirbharAnandaparamasudhArasapUraparitRuptasarvAtmapradeshA jAtA, tato yUyan mahAjanA
sphu TitabhavyatvaguNAstAn svAtmArthaparamavItarAgasukhapradAn yogabhaktin kuruteti
.
(shArdUlavikrIDit)
nAbheyAdijineshvarAn guNagurUn trailokyapuNyotkarAn
shrIdevendrakirITakoTivilasanmANikyamAlArchitAn
.
paulomIprabhRutiprasiddhadivijAdhIshAnganAsanhate
shakreNodbhavabhogahAsavimalAn shrIkIrtinAthAn stuve
..231..
sphu Tit = prakaTit; pragaT hue; pragaT .

Page 280 of 388
PDF/HTML Page 307 of 415
single page version

jhukate hain ), (jinake Age) shachI Adi prasiddha indrANiyonke sAthamen shakrendra dvArA kiye
jAnevAle nRitya, gAn tathA Anandase jo shobhit hain, aur
shrI tathA kIrtike jo svAmI
hain, un shrI nAbhiputrAdi jineshvaronkA main stavan karatA hUn .231.
[shlokArtha : ] shrI vRuShabhase lekar shrI vIr takake jinapati bhI yathokta
mArgase (pUrvokta prakArase) yogabhakti karake nirvANavadhUke sukhako prApta hue hain .232.
[shlokArtha : ] apunarbhavasukhakI (muktisukhakI) siddhike hetu main shuddha
yogakI uttam bhakti karatA hUn; sansArakI ghor bhItise sarva jIv nitya vah uttam bhakti
karo
.233.
[shlokArtha : ] guruke sAnnidhyamen nirmalasukhakArI dharmako prApta karake, gnAn
dvArA jisane samasta mohakI mahimA naShTa kI hai aisA main, ab rAgadveShakI paramparArUpase
pariNat chittako chhoDakar, shuddha dhyAn dvArA samAhit (
ekAgra, shAnt) kiye hue manase
AnandAtmak tattvamen sthit rahatA huA, parabrahmamen (paramAtmAmen) lIn hotA hUn .234.
(AryA)
vRuShabhAdivIrapashchimajinapatayopyevamukta mArgeN .
kRutvA tu yogabhaktin nirvANavadhUTikAsukhan yAnti ..232..
(AryA)
apunarbhavasukhasiddhayai kurvehan shuddhayogavarabhakti m .
sansAraghorabhItyA sarve kurvantu jantavo nityam ..233..
(shArdUlavikrIDit)
rAgadveShaparamparApariNatan cheto vihAyAdhunA
shuddhadhyAnasamAhiten manasAnandAtmatattvasthita
.
dharman nirmalasharmakAriNamahan labdhvA guro sannidhau
gnAnApAstasamastamohamahimA lIye parabrahmaNi
..234..
shrI = shobhA; saundarya; bhavyatA .

Page 281 of 388
PDF/HTML Page 308 of 415
single page version

[shlokArtha : ] indriyalolupatA jinako nivRutta huI hai aur tattvalolup
(tattvaprAptike liye ati utsuk) jinakA chitta hai, unhen sundar - AnandajharatA uttam tattva
pragaT hotA hai . 235 .
[shlokArtha : ] ati apUrva nijAtmajanit bhAvanAse utpanna honevAle sukhake
liye jo yati yatna karate hain, ve vAstavamen jIvanmukta hote hain, dUsare nahIn . 236 .
[shlokArtha : ] jo paramAtmatattva (rAgadveShAdi) dvandvamen sthit nahIn hai aur anagh
(nirdoSh, mal rahit) hai, us keval ekakI main puna puna sambhAvanA (samyak bhAvanA)
karatA hUn
. muktikI spRuhAvAle tathA bhavasukhake prati nispRuh aise mujhe is lokamen un
anyapadArthasamUhonse kyA phal hai ? 237 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen)
param-bhakti adhikAr nAmakA dasavAn shrutaskandha samApta huA .
(anuShTubh)
nirvRutendriyalaulyAnAn tattvalolupachetasAm .
sundarAnandaniShyandan jAyate tattvamuttamam ..235..
(anuShTubh)
atyapUrvanijAtmotthabhAvanAjAtasharmaNe .
yatante yatayo ye te jIvanmuktA hi nApare ..236..
(vasantatilakA)
advandvaniShThamanaghan paramAtmatattvan
sambhAvayAmi tadahan punarekamekam
.
kin taishcha me phalamihAnyapadArthasArthai
mukti spRuhasya bhavasharmaNi nispRuhasya
..237..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyAn
niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau paramabhaktyadhikAro dashama shrutaskandha ..
J

Page 282 of 388
PDF/HTML Page 309 of 415
single page version

ab vyavahAr chhah Avashyakonse pratipakSha shuddhanishchayakA (shuddhanishchay - AvashyakakA)
adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 141 anvayArtha :[ya anyavasha na bhavati ] jo anyavash nahIn hai
(arthAt jo jIv anyake vash nahIn hai ) [tasya tu Avashyakam karma bhaNanti ] use
Avashyak karma kahate hain (arthAt us jIvako Avashyak karma hai aisA param yogIshvar kahate
hain )
. [karmavinAshanayoga ] karmakA vinAsh karanevAlA yog (aisA jo yah Avashyak
karma) [nirvRuttimArga ] vah nirvANakA mArga hai [iti prarUpita ] aisA kahA hai .
TIkA :yahAn (is gAthAmen), nirantar svavashako nishchay - Avashyak - karma hai aisA
kahA hai .
11
nishchay-paramAvashyak adhikAr
ath sAmpratan vyavahAraShaDAvashyakapratipakShashuddhanishchayAdhikAr uchyate .
jo Na havadi aNNavaso tassa du kamman bhaNanti AvAsan .
kammaviNAsaNajogo Nivvudimaggo tti pijjutto ..141..
yo na bhavatyanyavasha tasya tu karma bhaNantyAvashyakam .
karmavinAshanayogo nirvRutimArga iti prarUpita ..141..
atrAnavaratasvavashasya nishchayAvashyakakarma bhavatItyukta m .
nahin anyavash jo jIv, Avashyak karam hotA use .
yah karmanAshak yog hI nirvANamArga prasiddha re ..141..

Page 283 of 388
PDF/HTML Page 310 of 415
single page version

vidhi anusAr paramajinamArgake AcharaNamen kushal aisA jo jIv sadaiv antarmukhatAke
kAraN anyavash nahIn hai parantu sAkShAt svavash hai 1aisA artha hai, us vyAvahArik
kriyAprapanchase parAngmukh jIvako 2svAtmAshrit - nishchayadharmadhyAnapradhAn param Avashyak karma hai
aisA nirantar paramatapashcharaNamen lIn paramajinayogIshvar kahate hain . aur, sakal karmake
vinAshakA hetu aisA jo 3triguptigupta - paramasamAdhilakShaN param yog vahI sAkShAt mokShakA kAraN
honese nirvANakA mArga hai . aisI nirukti arthAt vyutpatti hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI pravachanasArakI tattvadIpikA
nAmak TIkAmen pAnchaven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] isaprakAr shuddhopayogako prApta karake AtmA svayam dharma
hotA huA arthAt svayam dharmarUpase pariNamit hotA huA nitya Anandake phai lAvase saras
(arthAt jo shAshvat Anandake phai lAvase rasayukta hain ) aise gnAnatattvamen lIn hokar,
ya khalu yathAvidhi paramajinamArgAcharaNakushala sarvadaivAntarmukhatvAdananyavasho bhavati
kintu sAkShAtsvavash ityartha . tasya kil vyAvahArikakriyAprapanchaparAngmukhasya svAtmAshray-
nishchayadharmadhyAnapradhAnaparamAvashyakakarmAstItyanavaratan paramatapashcharaNanirataparamajinayogIshvarA
vadanti
. kin cha yastriguptiguptaparamasamAdhilakShaNaparamayoga sakalakarmavinAshahetu sa ev
sAkShAnmokShakAraNatvAnnirvRutimArga iti nirukti rvyutpattiriti .
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(mandAkrAntA)
‘‘AtmA dharma svayamiti bhavan prApya shuddhopayogan
nityAnandaprasarasarase gnAnatattve nilIy
.
prApsyatyuchchairavichalatayA niprakampaprakAshAn
sphU rjajjyotisahajavilasadratnadIpasya lakShmIm
..’’
1‘anyavash nahIn hai’ is kathanakA ‘sAkShAt svavash hai’ aisA artha hai .
2nij AtmA jisakA Ashray hai aisA nishchayadharmadhyAn param Avashyak karmamen pradhAn hai .
3param yogakA lakShaN tIn gupti dvArA gupta (antarmukh) aisI param samAdhi hai . [param Avashyak karma
hI param yog hai aur param yog vah nirvANakA mArga hai . ]

Page 284 of 388
PDF/HTML Page 311 of 415
single page version

atyanta avichalapaneke kAraN, dedIpyamAn jyotivAle aur sahajarUpase vilasit
(
svabhAvase hI prakAshit) ratnadIpakakI niShkamp - prakAshavAlI shobhAko prApta hotA hai
(arthAt ratnadIpakakI bhAnti svabhAvase hI niShkamparUpase atyanta prakAshit hotA rahatA
hai
jAnatA rahatA hai ) .’’
aur (is 141vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shlokArtha : ] svavashatAse utpanna Avashyak - karmasvarUp yah sAkShAt dharma
niyamase (avashya) sachchidAnandamUrti AtmAmen (sat - chid - AnandasvarUp AtmAmen )
atishayarUpase hotA hai . aisA yah (Atmasthit dharma ), karmakShay karanemen kushal aisA
nirvANakA ek mArga hai . usIse main shIghra kisI (adbhut ) nirvikalpa sukhako prApta
karatA hUn .238.
gAthA : 142 anvayArtha :[na vasha avasha ] jo (anyake) vash nahIn hai
vah ‘avash’ hai [vA ] aur [avashasya karma ] avashakA karma vah [Avashyakam ]
tathA hi
(mandAkrAntA)
Atmanyuchchairbhavati niyatan sachchidAnandamUrtau
dharma sAkShAt
svavashajanitAvashyakarmAtmakoyam .
soyan karmakShayakarapaTurnirvRuterekamArga
tenaivAhan kimapi tarasA yAmi shan nirvikalpam
..238..
Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayan ti boddhavvan .
jutti tti uvAan ti ya Niravayavo hodi NijjuttI ..142..
na vasho avasha avashasya karma vAvashyakamiti boddhavyam .
yukti riti upAy iti cha niravayavo bhavati nirukti : ..142..
jo vash nahIn vah ‘avash’, Avashyak avashakA karma hai .
vah yukti yA upAy hai, niravayav kartA dharma hai ..142..

Page 285 of 388
PDF/HTML Page 312 of 415
single page version

‘Avashyak’ hai [iti boddhavyam ] aisA jAnanA; [yukti iti ] vah (asharIrI honekI)
yukti hai, [upAya iti cha ] vah (asharIr honekA) upAy hai, [niravayava bhavati ] usase
jIv niravayav (arthAt asharIr) hotA hai
. [nirukti ] aisI nirukti hai .
TIkA :yahAn, avash paramajinayogIshvarako param Avashyak karma avashya hai aisA
kahA hai .
jo yogI nij AtmAke parigrahake atirikta anya padArthonke vash nahIn hotA aur
isIliye jise ‘avash’ kahA jAtA hai, us avash paramajinayogIshvarako
nishchayadharmadhyAnasvarUp param
- Avashyak - karma avashya hai aisA jAnanA . (vah param -
Avashyak - karma ) niravayavapanekA upAy hai, yukti hai . avayav arthAt kAy; usakA
(kAyakA) abhAv vah avayavakA abhAv (arthAt niravayavapanA) . paradravyonko avash jIv
niravayav hotA hai (arthAt jo jIv paradravyonko vash nahIn hotA vah akAy hotA hai ) .
isaprakAr niruktivyutpattihai .
[ab is 142vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain : ]
[shlokArtha : ] koI yogI svahitamen lIn rahatA huA shuddhajIvAstikAyake
atirikta anya padArthonke vash nahIn hotA . isaprakAr jo susthit rahanA so nirukti (arthAt
avashasya paramajinayogIshvarasya paramAvashyakakarmAvashyan bhavatItyatrokta m .
yo hi yogI svAtmaparigrahAdanyeShAn padArthAnAn vashan na gata, at ev avash
ityukta :, avashasya tasya paramajinayogIshvarasya nishchayadharmadhyAnAtmakaparamAvashyakakarmAvashyan
bhavatIti boddhavyam
. niravayavasyopAyo yukti : . avayava kAya, asyAbhAvAt
avayavAbhAva . avasha paradravyANAn niravayavo bhavatIti nirukti : vyutpattishcheti .
(mandAkrAntA)
yogI kashchitsvahitanirata shuddhajIvAstikAyAd
anyeShAn yo na vash iti yA sansthiti sA nirukti :
.
tasmAdasya prahataduritadhvAntapunjasya nityan
sphU rjajjyotisphu TitasahajAvasthayAmUrtatA syAt
..239..
avash = parake vash na hon aise; svavash; svAdhIn; svatantra .

Page 286 of 388
PDF/HTML Page 313 of 415
single page version

avashapanekA vyutpatti - artha ) hai . aisA karanese (apanemen lIn rahakar parako vash na
honese ) duritarUpI timirapunjakA jisane nAsh kiyA hai aise us yogIko sadA prakAshamAn
jyoti dvArA sahaj avasthA pragaT honese amUrtapanA hotA hai . 239 .
gAthA : 143 anvayArtha :[ya ] jAe [ashubhabhAven ] ashubh bhAv sahit
[vartate ] vartatA hai, [sa shramaNa ] vah shramaN [anyavasha bhavati ] anyavash hai;
[tasmAt ] isaliye [tasya tu ] use [AvashyakalakShaNan karma ] AvashyakasvarUp karma
[na bhavet ] nahIn hai
.
TIkA :yahAn, bhedopachAr - ratnatrayapariNativAle jIvako avashapanA nahIn hai aisA
kahA hai .
jo shramaNAbhAsdravyalingI aprashasta rAgAdirUp ashubhabhAv sahit vartatA hai, vah
nij svarUpase anya (bhinna ) aise paradravyonke vash hai; isaliye us jaghanya
ratnatrayapariNativAle jIvako svAtmAshrit nishchay - dharmadhyAnasvarUp param - Avashyak - karma
nahIn hai . (vah shramaNAbhAs ) bhojan hetu dravyaling grahaN karake svAtmakAryase vimukh
vaTTadi jo so samaNo aNNavaso hodi asuhabhAveN .
tamhA tassa du kamman AvassayalakkhaNan Na have ..143..
vartate ya sa shramaNonyavasho bhavatyashubhabhAven .
tasmAttasya tu karmAvashyakalakShaNan na bhavet ..143..
ih hi bhedopachAraratnatrayapariNaterjIvasyAvashatvan na samastItyukta m .
aprashastarAgAdyashubhabhAven ya shramaNAbhAso dravyalinggI vartate svasvarUpAdanyeShAn
paradravyANAn vasho bhUtvA, tatastasya jaghanyaratnatrayapariNaterjIvasya svAtmAshrayanishchayadharmadhyAn-
lakShaNaparamAvashyakakarma na bhavediti ashanArthan dravyalinggan gRuhItvA svAtmakAryavimukha san
durit = duShkRut; duShkarma . (pAp tathA puNya donon vAstavamen durit hain .)
varte ashubh pariNAmamen, vah shramaN hai vash anyake .
ataev AvashyakasvarUp na karma hotA hai use ..143..

Page 287 of 388
PDF/HTML Page 314 of 415
single page version

rahatA huA param tapashcharaNAdike prati bhI udAsIn (lAparavAh ) rahakar jinendramandir
athavA usakA kShetra, makAn, dhan, dhAnyAdik sab hamArA hai aisI buddhi karatA hai
.
[ab is 143vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj pAnch shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] trilokarUpI makAnamen rahe hue (mahA ) timirapunj jaisA
muniyonkA yah (koI ) navIn tIvra mohanIy hai ki (pahale ) ve tIvra vairAgyabhAvase ghAsake
gharako bhI chhoDakar (phi ra ) ‘hamArA vah anupam ghar !’ aisA smaraN karate hain
! 240.
[shlokArtha : ] kalikAlamen bhI kahIn koI bhAgyashAlI jIv mithyAtvAdirUp
malakIchaDase rahit aur saddharmarakShAmaNi aisA samartha muni hotA hai . jisane anek parigrahonke
vistArako chhoDA hai aur jo pAparUpI aTavIko jalAnevAlI agni hai aisA yah muni is
kAl bhUtalamen tathA devalokamen devonse bhI bhalIbhAnti pujAtA hai
.241.
paramatapashcharaNAdikamapyudAsya jinendramandiran vA tatkShetravAstudhanadhAnyAdikan vA sarvamasmadIyamiti
manashchakAreti
.
(mAlinI)
abhinavamidamuchchairmohanIyan munInAn
tribhuvanabhuvanAntardhvAntapunjAyamAnam
.
tRuNagRuhamapi muktvA tIvravairAgyabhAvAd
vasatimanupamAn tAmasmadIyAn smaranti
..240..
(shArdUlavikrIDit)
kopi kvApi munirbabhUv sukRutI kAle kalAvapyalan
mithyAtvAdikalankapankarahita saddharmarakShAmaNi
.
soyan samprati bhUtale divi punardevaishcha sampUjyate
muktAnekaparigrahavyatikara pApATavIpAvaka
..241..
saddharmarakShAmaNi = saddharmakI rakShA karanevAlA maNi . (rakShAmaNi = Apattiyonse athavA pishAch Adise
apaneko bachAneke liye pahinA jAnevAlA maNi .)

Page 288 of 388
PDF/HTML Page 315 of 415
single page version

[shlokArtha : ] is lokamen tapashcharyA samasta subuddhiyonko prANapyArI hai; vah
yogya tapashcharyA so indronko bhI satat vandanIy hai . use prApta karake jo koI jIv
kAmAndhakArayukta sansArajanit sukhamen ramatA hai, vah jaDamati arere ! kalise hanA huA hai
(
kalikAlase ghAyal huA hai ) .242.
[shlokArtha : ] jo jIv anyavash hai vah bhale muniveshadhArI ho tathApi sansArI
hai, nitya dukhakA bhoganevAlA hai; jo jIv svavash hai vah jIvanmukta hai, jineshvarase kinchit
nyUn hai (arthAt usamen jineshvaradevakI apekShA thoDI-sI kamI hai )
.243.
[shlokArtha : ] aisA honese hI jinanAthake mArgamen munivargamen svavash muni sadA
shobhA detA hai; aur anyavash muni naukarake samUhommen rAjavallabh naukar samAn shobhA detA
hai (arthAt jisaprakAr yogyatA rahit, khushAmadI naukar shobhA nahIn detA usIprakAr anyavash
muni shobhA nahIn detA )
.244.
(shikhariNI)
tapasyA lokesminnikhilasudhiyAn prANadayitA
namasyA sA yogyA shatamakhashatasyApi satatam
.
pariprApyaitAn ya smaratimirasansArajanitan
sukhan reme kashchidbat kalihatosau jaDamati
..242..
(AryA)
anyavasha sansArI muniveShadharopi dukhabhAngnityam .
svavasho jIvanmukta : kinchinnyUno jineshvarAdeSha ..243..
(AryA)
at ev bhAti nityan svavasho jinanAthamArgamunivarge .
anyavasho bhAtyevan bhRutyaprakareShu rAjavallabhavat ..244..
jo charadi sanjado khalu suhabhAve so havei aNNavaso .
tamhA tassa du kamman AvAsayalakkhaNan Na have ..144..
rAjavallabh = jo (khushAmadase) rAjAkA mAnItA (mAnA huA) ban gayA ho .
sanyat chare shubhabhAvamen, vah shramaN hai vash anyake .
ataev AvashyakasvarUp na karma hotA hai use ..144..

Page 289 of 388
PDF/HTML Page 316 of 415
single page version

gAthA : 144 anvayArtha :[ya ] jo (jIv ) [sanyata ] sanyat rahatA huA
[khalu ] vAstavamen [shubhabhAve ] shubh bhAvamen [charati ] charatApravartatA hai, [sa ] vah
[anyavasha bhavet ] anyavash hai; [tasmAt ] isaliye [tasya tu ] use [AvashyakalakShaNan
karma ]
AvashyakasvarUp karma [na bhavet ] nahIn hai
.
TIkA :yahAn bhI (is gAthAmen bhI ), anyavash aise ashuddhaantarAtmajIvakA
lakShaN kahA hai .
jo (shramaN ) vAstavamen jinendrake mukhAravindase nikale hue param-AchArashAstrake
kramase (rItise ) sadA sanyat rahatA huA shubhopayogamen charatApravartatA hai; vyAvahArik
dharmadhyAnamen pariNat rahatA hai isIliye charaNakaraNapradhAn hai; svAdhyAyakAlakA avalokan
karatA huA (svAdhyAyayogya kAlakA dhyAn rakhakar ) svAdhyAyakriyA karatA hai, pratidin
bhojan karake chaturvidh AhArakA pratyAkhyAn karatA hai, tIn sandhyAonke samay (prAta,
madhyAhna tathA sAyankAl ) bhagavAn arhat parameshvarakI lAkhon stuti mukhakamalase bolatA hai,
tInon kAl niyamaparAyaN rahatA hai (arthAt tInon samayake niyamommen tatpar rahatA hai ),
isaprakAr aharnish (din-rAt milakar) gyArah kriyAommen tatpar rahatA hai; pAkShik,
mAsik, chAturmAsik tathA sAmvatsarik pratikramaN sunanese utpanna hue santoShase jisakA
dharmasharIr romAnchase chhA jAtA hai; anashan, avamaudarya, rasaparityAg, vRuttiparisankhyAn, vivikta
shayyAsan aur kAyaklesh nAmake chhah bAhya tapamen jo satat utsAhaparAyaN rahatA hai;
yashcharati sanyata khalu shubhabhAve sa bhavedanyavasha .
tasmAttasya tu karmAvashyakalakShaNan na bhavet ..144..
atrApyanyavashasyAshuddhAntarAtmajIvasya lakShaNamabhihitam.
ya khalu jinendravadanAravindavinirgataparamAchArashAstrakrameN sadA sanyata san shubhopayoge
charati, vyAvahArikadharmadhyAnapariNata at ev charaNakaraNapradhAna, svAdhyAyakAlamavalokayan
svAdhyAyakriyAn karoti, dainan dainan bhuktvA bhuktvA chaturvidhAhArapratyAkhyAnan cha karoti, tisRuShu
sandhyAsu bhagavadarhatparameshvarastutishatasahasramukharamukhAravindo bhavati, trikAleShu cha niyamaparAyaNa
ityahorAtrepyekAdashakriyAtatpara, pAkShikamAsikachAturmAsikasAmvatsarikapratikramaNAkarNan-
charaNakaraNapradhAn = shubh AcharaNake pariNAm jise mukhya hain aisA .

Page 290 of 388
PDF/HTML Page 317 of 415
single page version

svAdhyAy, dhyAn, shubh AcharaNase chyut honepar puna usamen sthApanasvarUp prAyashchitta, vinay,
vaiyAvRuttya aur vyutsarga nAmak abhyantar taponke anuShThAnamen (AcharaNamen ) jo kushal-
buddhivAlA hai; parantu vah nirapekSha tapodhan sAkShAt mokShake kAraNabhUt svAtmAshrit Avashyak-
karmako
nishchayase paramAtmatattvamen vishrAntirUp nishchayadharmadhyAnako tathA shukladhyAnako
nahIn jAnatA; isaliye paradravyamen pariNat honese use anyavash kahA gayA hai . jisakA chitta
tapashcharaNamen lIn hai aisA yah anyavash shramaN devalokAdike kleshakI paramparA prApta honese
shubhopayogake phalasvarUp prashasta rAgarUpI angAronse sikatA huA, AsannabhavyatArUpI guNakA
uday hone par paramaguruke prasAdase prApta paramatattvake shraddhAn-gnAn-anuShThAnasvarUp shuddha-
nishchay-ratnatrayapariNati dvArA nirvANako prApta hotA hai (arthAt kabhI shuddha-nishchay-
ratnatrayapariNatiko prApta kar le to hI aur tabhI nirvANako prApta karatA hai )
.
[ab is 144vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain :]
[shlokArtha : ] munivar devalokAdike kleshake prati rati chhoDo aur nirvANake
samupajanitaparitoSharomAnchakanchukitadharmasharIra, anashanAvamaudaryarasaparityAgavRuttiparisankhyAn-
vivikta shayanAsanakAyakleshAbhidhAneShu ShaTsu bAhyatapassu cha santatotsAhaparAyaNa, svAdhyAyadhyAn-
shubhAcharaNaprachyutapratyavasthApanAtmakaprAyashchittavinayavaiyAvRuttyavyutsarganAmadheyeShu chAbhyantarataponuShThAneShu
cha kushalabuddhi, kintu sa nirapekShatapodhana sAkShAnmokShakAraNan svAtmAshrayAvashyakakarma
nishchayata paramAtmatattvavishrAntirUpan nishchayadharmadhyAnan shukladhyAnan cha na jAnIte, ata
paradravyagatatvAdanyavash ityukta :
. asya hi tapashcharaNaniratachittasyAnyavashasya nAkalokAdi-
kleshaparamparayA shubhopayogaphalAtmabhi prashastarAgAngArai pachyamAna sannAsannabhavyatAguNodaye
sati paramaguruprasAdAsAditaparamatattvashraddhAnaparignAnAnuShThAnAtmakashuddhanishchayaratnatrayapariNatyA
nirvANamupayAtIti
.
(hariNI)
tyajatu suralokAdikleshe ratin munipungavo
bhajatu paramAnandan nirvANakAraNakAraNam
.
nirvANakA kAraN paramashuddhopayog hai aur paramashuddhopayogakA kAraN sahajaparamAtmA hai .

Page 291 of 388
PDF/HTML Page 318 of 415
single page version

kAraNakA kAraN aise sahajaparamAtmAko bhajoki jo sahajaparamAtmA paramAnandamay hai,
sarvathA nirmal gnAnakA AvAs hai, nirAvaraNasvarUp hai tathA nay-anayake samUhase (sunayon
tathA kunayonke samUhase ) dUr hai
.245.
gAthA : 145 anvayArtha :[ya ] jo [dravyaguNaparyAyANAn ] dravya-guN-
paryAyommen (arthAt unake vikalpommen ) [chittan karoti ] man lagAtA hai, [sa api ] vah
bhI [anyavasha ] anyavash hai; [mohAndhakAravyapagatashramaNA ] mohAndhakAr rahit shramaN
[I
drasham ] aisA [kathayanti ] kahate hain .
TIkA :yahAn bhI anyavashakA svarUp kahA hai .
bhagavAn arhatke mukhAravindase nikale hue (kahe gaye ) mUl aur uttar padArthonkA
sArtha (artha sahit ) pratipAdan karanemen samartha aisA jo koI dravyalinggadhArI (muni ) kabhI
chhah dravyommen chitta lagAtA hai, kabhI unake mUrta-amUrta chetan-achetan guNommen man lagAtA hai
aur phi ra kabhI unakI arthaparyAyon tathA vyanjanaparyAyommen buddhi lagAtA hai, parantu trikAl-
nirAvaraN, nityAnanda jisakA lakShaN hai aise nijakAraNasamayasArake svarUpamen lIn
sakalavimalagnAnAvAsan nirAvaraNAtmakan
sahajaparamAtmAnan dUran nayAnayasanhate
..245..
davvaguNapajjayANan chittan jo kuNai so vi aNNavaso .
mohandhayAravavagayasamaNA kahayanti erisayan ..145..
dravyaguNaparyAyANAn chittan ya karoti sopyanyavasha .
mohAndhakAravyapagatashramaNA kathayantIdrasham ..145..
atrApyanyavashasya svarUpamukta m .
ya kashchid dravyalinggadhArI bhagavadarhanmukhAravindavinirgatamUlottarapadArthasArthapratipAdan-
samartha kvachit ShaNNAn dravyANAn madhye chittan dhatte, kvachitteShAn mUrtAmUrtachetanAchetanaguNAnAn madhye
jo joDatA chit dravya - guN - paryAyachintanamen are !
re moh-virahit - shramaN kahate anyake vash hI use ..145..

Page 292 of 388
PDF/HTML Page 319 of 415
single page version

sahajagnAnAdi shuddhaguNaparyAyonke AdhArabhUt nij Atmatattvamen kabhI bhI chitta nahIn lagAtA, us
tapodhanako bhI us kAraNase hI (arthAt par vikalponke vash honeke kAraNase hI ) anyavash
kahA gayA hai
.
jinhonne darshanamohanIy aur chAritramohanIy karmarUpI timirasamUhakA nAsh kiyA hai
aur paramAtmatattvakI bhAvanAse utpanna vItarAgasukhAmRutake pAnamen jo unmukh (tatpar ) hain aise
shramaN vAstavamen mahAshramaN hain, param shrutakevalI hain; ve vAstavamen anyavashakA aisA
(
uparoktAnusAr ) svarUp kahate hain .
isIprakAr (anyatra shlok dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmakAryako chhoDakar draShTa tathA adraShTase viruddha aisI us
chintAse (pratyakSha tathA parokShase viruddha aise vikalponse ) brahmaniShTha yatiyonko kyA prayojan
hai ?’’
aur (is 145vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain ) :
[shlokArtha : ] jisaprakAr Indhanayukta agni vRuddhiko prApta hotI hai (arthAt jab
manashchakAr, punasteShAmarthavyanjanaparyAyANAn madhye buddhin karoti, api tu trikAlanirAvaraN-
nityAnandalakShaNanijakAraNasamayasArasvarUpaniratasahajagnAnAdishuddhaguNaparyAyANAmAdhArabhUtanijAtma-
tattve chittan kadAchidapi na yojayati, at ev sa tapodhanopyanyavash ityukta :
.
pradhvastadarshanachAritramohanIyakarmadhvAntasanghAtA paramAtmatattvabhAvanotpannavItarAg-
sukhAmRutapAnonmukhA shravaNA hi mahAshravaNA paramashrutakevalina, te khalu kathayantIdrasham
anyavashasya svarUpamiti .
tathA chokta m
(anuShTubh)
‘‘AtmakAryan parityajya draShTAdraShTaviruddhayA .
yatInAn brahmaniShThAnAn kin tayA parichintayA ..’’
tathA hi
(anuShTubh)
yAvachchintAsti jantUnAn tAvadbhavati sansRuti .
yathendhanasanAthasya svAhAnAthasya vardhanam ..246..

Page 293 of 388
PDF/HTML Page 320 of 415
single page version

tak Indhan hai tab tak agnikI vRuddhi hotI hai ), usIprakAr jab tak jIvonko chintA
(vikalpa ) hai tab tak sansAr hai
. 246 .
gAthA : 146 anvayArtha :[parabhAvan parityajya ] jo parabhAvako parityAg
kar [nirmalasvabhAvam ] nirmal svabhAvavAle [AtmAnan ] AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA
hai, [sa khalu ] vah vAstavamen [Atmavasha bhavati ] Atmavash hai [tasya tu ] aur
use [Avashyam karma ] Avashyak karma [bhaNanti ] (jin ) kahate hain
.
TIkA :yahAn vAstavamen sAkShAt svavash paramajinayogIshvarakA svarUp kahA hai .
jo (shramaN ) niruparAg niranjan svabhAvavAlA honeke kAraN audayikAdi
parabhAvonke samudAyako parityAg kar, nij kAraNaparamAtmAkoki jo
(kAraNaparamAtmA ) kAyA, indriy aur vANIko agochar hai, sadA nirAvaraN honese
nirmal svabhAvavAlA hai aur samasta
duragharUpI vIr shatruonkI senAke dhvajako
lUTanevAlA hai usedhyAtA hai, usIko (us shramaNako hI ) Atmavash kahA gayA
hai . us abhedanupachAraratnatrayAtmak shramaNako samasta bAhyakriyAkAnD - ADambarake
parichattA parabhAvan appANan jhAdi NimmalasahAvan .
appavaso so hodi hu tassa du kamman bhaNanti AvAsan ..146..
parityajya parabhAvan AtmAnan dhyAyati nirmalasvabhAvam .
Atmavasha sa bhavati khalu tasya tu karma bhaNantyAvashyam ..146..
atra hi sAkShAt svavashasya paramajinayogIshvarasya svarUpamukta m .
yastu niruparAganiranjanasvabhAvatvAdaudayikAdiparabhAvAnAn samudayan parityajya kAy-
karaNavAchAmagocharan sadA nirAvaraNatvAnnirmalasvabhAvan nikhiladuraghavIravairivAhinIpatAkAlunTAkan
nijakAraNaparamAtmAnan dhyAyati sa evAtmavash ityukta :
. tasyAbhedAnupachAraratnatrayAtmakasya
duragh = duShTa agh; duShTa pAp . (ashubh tathA shubh karma donon duragh hain .)
jo chhoDakar parabhAv dhyAve shuddha nirmal Atma re .
vah Atmavash hai shramaN, Avashyak karam hotA use ..146..