Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 126-136 ; Adhikar-10 : Param Bhakti Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 21

 

Page 254 of 388
PDF/HTML Page 281 of 415
single page version

gAthA : 126 anvayArtha :[ya ] jo [sthAvareShu ] sthAvar [vA ] athavA
[traseShu ] tras [sarvabhUteShu ] sarva jIvonke prati [sama ] samabhAvavAlA hai, [tasya ] use
[sAmAyikan ] sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA kevalIke
shAsanamen kahA hai
.
TIkA :yahAn, param mAdhyasthabhAv Adimen ArUDh hokar sthit paramamumukShukA
svarUp kahA hai .
jo sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharakA shikhAmaNi (arthAt param
sahajavairAgyavanta muni) vikArake kAraNabhUt samasta moharAgadveShake abhAvake kAraN
bhedakalpanA vimukta param samarasIbhAv sahit honese tras
- sthAvar (samasta)
jIvanikAyonke prati samabhAvavAlA hai, us param jinayogIshvarako sAmAyik nAmakA vrat
sanAtan (sthAyI) hai aisA vItarAg sarvagnake mArgamen siddha hai
.
[ab is 126vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj ATh
shlok kahate hain : ]
jo samo savvabhUdesu thAvaresu tasesu vA .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..126..
ya sama sarvabhUteShu sthAvareShu traseShu vA .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..126..
paramamAdhyasthyabhAvAdyArUDhasthitasya paramamumukSho svarUpamatrokta m .
ya sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNi vikArakAraNanikhilamoharAgadveShAbhAvAd bhed-
kalpanApoDhaparamasamarasIbhAvasanAthatvAtrrasasthAvarajIvanikAyeShu sama, tasya cha paramajin-
yogIshvarasya sAmAyikAbhidhAnavratan sanAtanamiti vItarAgasarvagnamArge siddhamiti
.
sthAvar tathA tras sarva jIvasamUh prati samatA lahe .
sthAyI sAmAyik hai use, yon kevalI shAsan kahe ..126..

Page 255 of 388
PDF/HTML Page 282 of 415
single page version

[shlokArtha : ] param jinamuniyonkA jo chitta (chaitanyapariNaman) nirantar tras
jIvonke ghAtase tathA sthAvar jIvonke vadhase atyanta vimukta hai, aur jo (chitta) antim
avasthAko prApta tathA nirmal hai, use main karmase mukta honeke hetu naman karatA hUn, stavan karatA
hUn, samyak prakArase bhAtA hUn
.204.
[shlokArtha : ] koI jIv advaitamArgamen sthit hain aur koI jIv dvaitamArgamen sthit
hain; dvait aur advaitase vimukta mArgamen (arthAt jisamen dvait yA advaitake vikalpa nahIn hain aise
mArgamen) ham vartate hain
.205.
[shlokArtha : ] koI jIv advaitakI ichchhA karate hain aur anya koI jIv dvaitakI
ichchhA karate hain; main dvait aur advaitase vimukta AtmAko naman karatA hUn .206.
[shlokArtha : ] mainsukhakI ichchhA rakhanevAlA AtmAajanma aur
avinAshI aise nij AtmAko AtmA dvArA hI AtmAmen sthit rahakar bArambAr bhAtA
hUn
.207.
(mAlinI)
trasahatiparimuktan sthAvarANAn vadhairvA
paramajinamunInAn chittamuchchairajasram
.
api charamagatan yannirmalan karmamuktyai
tadahamabhinamAmi staumi sambhAvayAmi
..204..
(anuShTubh)
kechidadvaitamArgasthA kechiddvaitapathe sthitA .
dvaitAdvaitavinirmukta mArge vartAmahe vayam ..205..
(anuShTubh)
kAnkShantyadvaitamanyepi dvaitan kAnkShanti chApare .
dvaitAdvaitavinirmukta mAtmAnamabhinaumyaham ..206..
(anuShTubh)
ahamAtmA sukhAkAnkShI svAtmAnamajamachyutam .
AtmanaivAtmani sthitvA bhAvayAmi muhurmuhu ..207..

Page 256 of 388
PDF/HTML Page 283 of 415
single page version

[shlokArtha : ] bhavake karanevAle aise in vikalpa-kathanonse bas hoo, bas
hoo . jo akhaNDAnandasvarUp hai vah (yah AtmA) samasta nayarAshikA aviShay hai;
isaliye yah koI (avarNanIy) AtmA dvait yA advaitarUp nahIn hai (arthAt dvait - advaitake
vikalponse par hai ) . us ekako main alpa kAlamen bhavabhayakA nAsh karaneke liye satat
vandan karatA hUn .208.
[shlokArtha : ] yonimen sukh aur dukh sukRut aur duShkRutake samUhase hotA hai
(arthAt chAr gatike janmommen sukhadukh shubhAshubh kRutyonse hotA hai ) . aur dUsare prakArase
(nishchayanayase), AtmAko shubhakA bhI abhAv hai tathA ashubh pariNati bhI nahIn hainahIn
hai, kyonki is lokamen ek AtmAko (arthAt AtmA sadA ekarUp honese use) avashya
bhavakA parichay bilakul nahIn hai
. isaprakAr jo bhavaguNonke samUhase sannyasta hai (arthAt
jo shubh - ashubh, rAg - dveSh Adi bhavake guNonsevibhAvonserahit hai ) usakA (nityashuddha
AtmAkA) main stavan karatA hUn .209.
[shlokArtha : ] sadA shuddha - shuddha aisA yah (pratyakSha) chaitanyachamatkAramAtra tattva
(shikhariNI)
vikalpopanyAsairalamalamamIbhirbhavakarai
akhanDAnandAtmA nikhilanayarAsheraviShaya
.
ayan dvaitAdvaito na bhavati tata kashchidachirAt
tamekan vandehan bhavabhayavinAshAy satatam ..208..
(shikhariNI)
sukhan dukhan yonau sukRutaduritavrAtajanitan
shubhAbhAvo bhUyoshubhapariNatirvA na cha na cha
.
yadekasyApyuchchairbhavaparichayo bADhamih no
ya evan sannyasto bhavaguNagaNai staumi tamaham
..209..
(mAlinI)
idamidamaghasenAvaijayantIn harettAn
sphu TitasahajatejapunjadUrIkRutAnha-
.
prabalataratamastoman sadA shuddhashuddhan
jayati jagati nityan chichchamatkAramAtram
..210..

Page 257 of 388
PDF/HTML Page 284 of 415
single page version

jagatamen nitya jayavanta haiki jisane pragaT hue sahaj tejapunj dvArA svadharmatyAgarUp
(moharUp) atiprabal timirasamUhako dUr kiyA hai aur jo us aghasenAkI dhvajAko
har letA hai .210.
[shlokArtha : ] yah anagh (nirdoSh) Atmatattva jayavanta haiki jisane
sansArako asta kiyA hai, jo mahAmunigaNake adhinAthake (gaNadharonke) hRudayAravindamen
sthit hai, jisane bhavakA kAraN chhoD diyA hai, jo ekAntase shuddha pragaT huA hai
(arthAt jo sarvathA
- shuddharUpase spaShTa gnAt hotA hai ) tathA jo sadA (TankotkIrNa
chaitanyasAmAnyarUp) nij mahimAmen lIn hone par bhI samyagdRuShTiyonko gochar hai .211.
gAthA : 127 anvayArtha :[yasya ] jise [sanyame ] sanyamamen, [niyame ] niyamamen
aur [tapasi ] tapamen [AtmA ] AtmA [sannihita ] samIp hai, [tasya ] use [sAmAyikan ]
sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA kevalIke shAsanamen kahA hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen) bhI AtmA hI upAdey hai aisA kahA hai .
(pRithvI)
jayatyanaghamAtmatattvamidamastasansArakan
mahAmunigaNAdhinAthahRudayAravindasthitam
.
vimukta bhavakAraNan sphu TitashuddhamekAntata
sadA nijamahimni lInamapi sa
draºshAn gocharam ..211..
jassa sanNihido appA sanjame Niyame tave .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..127..
yasya sannihita AtmA sanyame niyame tapasi .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..127..
atrApyAtmaivopAdey ityukta : .
agh = doSh; pAp .
sanyamniyamtapamen aho ! AtmA samIp jise rahe .
sthAyI sAmAyik hai use, yon kevalI shAsan kahe ..127..

Page 258 of 388
PDF/HTML Page 285 of 415
single page version

bAhya prapanchase parAngmukh aur samasta indriyavyApArako jIte hue aise jis bhAvI
jinako pApakriyAkI nivRuttirUp bAhyasanyamamen, kAy - vachan - manoguptirUp, samasta
indriyavyApAr rahit abhyantarasanyamamen, mAtra parimit (maryAdit) kAlake AcharaNasvarUp
niyamamen, nijasvarUpamen avichal sthitirUp, chinmay
- paramabrahmamen niyat (nishchal rahe hue)
aise nishchayaantargat-AchAramen (arthAt nishchay - abhyantar niyamamen), vyavahArase prapanchit
(gnAn-darshan-chAritra-tap-vIryAchArarUp) panchAchAramen (arthAt vyavahArtapashcharaNamen), tathA
panchamagatike hetubhUt, kinchit bhI parigrahaprapanchase sarvathA rahit, sakal durAchArakI nivRuttike
kAraNabhUt aise param tapashcharaNamen (
in sabamen) param guruke prasAdase prApta kiyA huA niranjan
nij kAraNaparamAtmA sadA samIp hai (arthAt jis muniko sanyamamen, niyamamen aur tapamen nij
kAraNaparamAtmA sadA nikaT hai ), us paradravyaparAngmukh paramavItarAg
- samyakdRuShTi vItarAg -
chAritravantako sAmAyikavrat sthAyI hai aisA kevaliyonke shAsanamen kahA hai .
[ab is 127vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] yadi shuddhadRuShTivanta (samyagdRuShTi) jIv aisA samajhatA hai ki
param muniko tapamen, niyamamen, sanyamamen aur satchAritramen sadA AtmA Urdhva rahatA hai
yasya khalu bAhyaprapanchaparAngmukhasya nirjitAkhilendriyavyApArasya bhAvijinasya pAp-
kriyAnivRuttirUpe bAhyasanyame kAyavAngmanoguptirUpasakalendriyavyApAravarjitebhyantarAtmani
parimitakAlAcharaNamAtre niyame paramabrahmachinmayaniyatanishchayAntargatAchAre svarUpevichalasthitirUpe
vyavahAraprapanchitapanchAchAre panchamagatihetubhUte kinchanabhAvaprapanchaparihINe sakaladurAchAranivRuttikAraNe
paramatapashcharaNe cha paramaguruprasAdAsAditaniranjananijakAraNaparamAtmA sadA sannihit iti
kevalinAn shAsane tasya paradravyaparAngmukhasya paramavItarAgasamyag
draShTervItarAgachAritrabhAja
sAmAyikavratan sthAyi bhavatIti .
(mandAkrAntA)
AtmA nityan tapasi niyame sanyame sachcharitre
tiShThatyuchchai paramayamina shuddha
draShTermanashchet .
tasmin bADhan bhavabhayahare bhAvitIrthAdhinAthe
sAkShAdeShA sahajasamatA prAstarAgAbhirAme
..212..
prapanchit = darshAye gaye; vistArako prApta .

Page 259 of 388
PDF/HTML Page 286 of 415
single page version

(arthAt pratyek kAryamen nirantar shuddhAtmadravya hI mukhya rahatA hai ) to (aisA siddha huA
ki) rAgake nAshake kAraN
1abhirAm aise us bhavabhayahar bhAvi tIrthAdhinAthako yah
sAkShAt sahaj - samatA avashya hai . 212 .
gAthA : 128 anvayArtha :[yasya ] jise [rAga tu ] rAg yA [dveSha tu ]
dveSh (utpanna na hotA huA) [vikRutin ] vikRuti [na tu janayati ] utpanna nahIn karatA,
[tasya ] use [sAmAyikan ] sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA
kevalIke shAsanamen kahA hai
.
TIkA :yahAn rAgadveShake abhAvase 2aparispandarUpatA hotI hai aisA kahA hai .
pAparUpI aTavIko jalAnemen agni samAn aise jis paramavItarAg sanyamIko rAg
yA dveSh vikRuti utpanna nahIn karatA, us mahA Anandake abhilAShI jIvakoki
jassa rAgo du doso du vigaDin Na jaNei du .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..128..
yasya rAgastu dveShastu vikRutin na janayati tu .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..128..
ih hi rAgadveShAbhAvAdaparispandarUpatvan bhavatItyukta m .
yasya paramavItarAgasanyamina pApATavIpAvakasya rAgo vA dveSho vA vikRutin
nAvatarati, tasya mahAnandAbhilAShiNa jIvasya panchendriyaprasaravarjitagAtramAtra-
1abhirAm = manohar; sundar . (bhavabhayake haranevAle aise is bhAvi tIrthangkarane rAgakA nAsh kiyA honese
vah manohar hai .)
2aparispandarUpatA = akampatA; akShubdhatA; samatA .
vikRuti = vikAr; svAbhAvik pariNatise viruddha pariNati . [paramavItarAgasanyamIko samatAsvabhAvI
shuddhAtmadravyakA dRuDh Ashray honese vikRutibhUt (vibhAvabhUt) viShamatA (rAgadveShapariNati) nahIn hotI, parantu
prakRitibhUt (svabhAvabhUt) samatApariNAm hotA hai
. ]
nahin rAg athavA dveShase jo sanyamI vikRuti lahe .
sthAyI sAmAyik hai use, yon kevalIshAsan kahe ..128..

Page 260 of 388
PDF/HTML Page 287 of 415
single page version

jise pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra parigrah hai usesAmAyik nAmakA vrat
shAshvat hai aisA kevaliyonke shAsanamen prasiddha hai .
[ab is 128vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jisane gnAnajyoti dvArA pApasamUharUpI ghor andhakArakA nAsh
kiyA hai aisA sahaj paramAnandarUpI amRutakA pUr (arthAt gnAnAnandasvabhAvI Atmatattva)
jahAn nikaT hai, vahAn ve rAgadveSh vikRuti karanemen samartha nahIn hI hai
. us nitya
(shAshvat) samarasamay Atmatattvamen vidhi kyA aur niShedh kyA ? (samarasasvabhAvI
Atmatattvamen ‘yah karane yogya hai aur yah chhoDane yogya hai’ aise vidhiniShedhake
vikalparUp svabhAv na honese us AtmatattvakA dRuDhatAse Alamban lenevAle muniko
svabhAvapariNaman honeke kAraN samarasarUp pariNAm hote hain, vidhiniShedhake
vikalparUp
rAgadveSharUp pariNAm nahIn hote .) .213.
parigrahasya sAmAyikanAmavratan shAshvatan bhavatIti kevalinAn shAsane prasiddhan bhavatIti .
(mandAkrAntA)
rAgadveShau vikRutimih tau naiv kartun samarthau
gnAnajyotiprahataduritAnIkaghorAndhakAre
.
ArAtIye sahajaparamAnandapIyUShapUre
tasminnitye samarasamaye ko vidhi ko niShedha
..213..
jo du aTTan cha ruddan cha jhANan vajjedi Nichchaso .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..129..
re ! Artta - raudra dudhyAnakA nit hI jise varjan rahe .
sthAyI sAmAyik hai use, yon kevalIshAsan kahe ..129..

Page 261 of 388
PDF/HTML Page 288 of 415
single page version

gAthA : 129 anvayArtha :[ya tu ] jo [Arttan ] Arta [cha ] aur
[raudran cha ] raudra [dhyAnan ] dhyAnako [nityasha ] nitya [varjayati ] varjatA hai, [tasya ]
use [sAmAyikan ] sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA
kevalIke shAsanamen kahA hai
.
TIkA :yah, Arta aur raudra dhyAnake parityAg dvArA sanAtan (shAshvat)
sAmAyikavratake svarUpakA kathan hai .
nitya - niranjan nij kAraNasamayasArake svarUpamen niyat (niyamase sthit) shuddha -
nishchay - param - vItarAg - sukhAmRutake pAnamen parAyaN aisA jo jIv tiryanchayoni, pretavAs aur
nArakAdigatikI yogyatAke hetubhUt Arta aur raudra do dhyAnonko nitya chhoDatA hai, use
vAstavamen kevaladarshanasiddha (
kevaladarshanase nishchit huA) shAshvat sAmAyikavrat
hai .
[ab is 129vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] isaprakAr, jo muni Arta aur raudra nAmake do dhyAnonko
nitya chhoDatA hai use jinashAsanasiddha (jinashAsanase nishchit huA) aNuvratarUp
sAmAyikavrat hai .214.
yastvArttan cha raudran cha dhyAnan varjayati nityasha .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..129..
ArtaraudradhyAnaparityAgAt sanAtanasAmAyikavratasvarUpAkhyAnametat .
yastu nityaniranjananijakAraNasamayasArasvarUpaniyatashuddhanishchayaparamavItarAgasukhAmRut-
pAnaparAyaNo jIva tiryagyonipretAvAsanArakAdigatiprAyogyatAnimittam ArtaraudradhyAnadvayan
nityasha santyajati, tasya khalu kevaladarshanasiddhan shAshvatan sAmAyikavratan bhavatIti
.
(AryA)
iti jinashAsanasiddhan sAmAyikavratamaNuvratan bhavati .
yastyajati munirnityan dhyAnadvayamArtaraudrAkhyam ..214..

Page 262 of 388
PDF/HTML Page 289 of 415
single page version

gAthA : 130 anvayArtha :[ya tu ] jo [puNyan cha ] puNya tathA [pApan bhAvan
cha ] pAparUp bhAvako [nityasha ] nitya [varjayati ] varjatA hai, [tasya ] use [sAmAyikan ]
sAmAyik [sthAyI ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA kevalIke shAsanamen kahA hai
.
TIkA :yah, shubhAshubh pariNAmase utpanna honevAle sukRutaduShkRutarUp karmake
sannyAsakI vidhikA (shubhAshubh karmake tyAgakI rItikA) kathan hai .
bAhya - abhyantar parityAgarUp lakShaNase lakShit paramajinayogIshvaronkA
charaNakamalaprakShAlan, 1charaNakamalasamvAhan Adi vaiyAvRutya karanese utpanna honevAlI
shubhapariNativisheShase (vishiShTa shubh pariNatise) upArjit puNyakarmako tathA hinsA, asatya,
chaurya, abrahma aur parigrahake pariNAmase utpanna honevAle ashubhakarmako, ve donon karma
sansArarUpI strIke
2vilAsavibhramakA janmabhUmisthAn honese, jo sahaj vairAgyarUpI mahalake
shikharakA shikhAmaNi (jo param sahaj vairAgyavanta muni) chhoDatA hai, use nitya
kevalImatasiddha (kevaliyonke matamen nishchit huA) sAmAyikavrat hai .
jo du puNNan cha pAvan cha bhAvan vajjedi Nichchaso .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..130..
yastu puNyan cha pApan cha bhAvan varjayati nityasha .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..130..
shubhAshubhapariNAmasamupajanitasukRutaduritakarmasannyAsavidhAnAkhyAnametat .
bAhyAbhyantaraparityAgalakShaNalakShitAnAn paramajinayogIshvarANAn charaNanalinakShAlan-
samvAhanAdivaiyAvRutyakaraNajanitashubhapariNativisheShasamupArjitan puNyakarma, hinsAnRutasteyAbrahma-
parigrahapariNAmasanjAtamashubhakarma, ya sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNi sansRutipurandhrikA-
vilAsavibhramajanmabhUmisthAnan tatkarmadvayamiti tyajati, tasya nityan kevalimatasiddhan
sAmAyikavratan bhavatIti
.
1charaNakamalasamvAhan = pAmv dabAnA; pagachampI karanA .
2vilAsavibhram = vilAsayukta hAvabhAv; krIDA .
jo puNya - pAp vibhAvabhAvonkA sadA varjan kare .
sthAyI samAyik hai use, yon kevalIshAsan kahe ..130..

Page 263 of 388
PDF/HTML Page 290 of 415
single page version

[ab is 130vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] samyagdRuShTi jIv sansArake mUlabhUt sarva puNyapApako chhoDakar,
nityAnandamay, sahaj, shuddhachaitanyarUp jIvAstikAyako prApta karatA hai; vah shuddha
jIvAstikAyamen sadA viharatA hai aur phi ra tribhuvanajanonse (tIn lokake jIvonse) atyanta
pUjit aisA jin hotA hai
.215.
[shlokArtha : ] yah svatasiddha gnAn pApapuNyarUpI vanako jalAnevAlI agni hai,
mahAmohAndhakAranAshak atiprabal tejamay hai, vimuktikA mUl hai aur nirupadhi mahA
AnandasukhakA dAyak hai . bhavabhavakA dhvans karanemen nipuN aise is gnAnako main nitya pUjatA
hUn .216.
[shlokArtha : ] yah jIv aghasamUhake vash sansRutivadhUkA patipanA prApta karake
(arthAt shubhAshubh karmonke vash sansArarUpI strIkA pati banakar) kAmajanit sukhake liye
(mandAkrAntA)
tyaktvA sarvan sukRutaduritan sansRutermUlabhUtan
nityAnandan vrajati sahajan shuddhachaitanyarUpam
.
tasmin saddRug viharati sadA shuddhajIvAstikAye
pashchAduchchai tribhuvanajanairarchita san jina syAt ..215..
(shikhariNI)
svatasiddhan gnAnan duraghasukRutAraNyadahanan
mahAmohadhvAntaprabalataratejomayamidam
.
vinirmuktermUlan nirupadhimahAnandasukhadan
yajAmyetannityan bhavaparibhavadhvansanipuNam
..216..
(shikhariNI)
ayan jIvo jIvatyaghakulavashAt sansRutivadhU-
dhavatvan samprApya smarajanitasaukhyAkulamati .
kvachid bhavyatven vrajati tarasA nirvRutisukhan
tadekan santyaktvA punarapi sa siddho na chalati
..217..
nirupadhi = chhalarahit; sachche; vAstavik .

Page 264 of 388
PDF/HTML Page 291 of 415
single page version

Akul mativAlA hokar jI rahA hai . kabhI bhavyatva dvArA shIghra muktisukhako prApta karatA
hai, usake pashchAt phi ra us ekako chhoDakar vah siddha chalit nahIn hotA (arthAt ek
muktisukh hI aisA ananya, anupam tathA paripUrNa hai ki use prApta karake usamen AtmA
sadAkAl tRupta
- tRupta rahatA hai, usamense kabhI chyut hokar anya sukh prApta karaneke liye Akul
nahIn hotA) .217.
gAthA : 131-132 anvayArtha :[ya tu ] jo [hAsyan ] hAsya, [ratin ]
rati, [shokan ] shok aur [aratin ] aratiko [nityasha ] nitya [varjayati ] varjatA hai,
[tasya ] use [sAmAyikan ] sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA
kevalIke shAsanamen kahA hai
.
[ya ] jo [jugupsAn ] jugupsA [bhayan ] bhay aur [sarvan vedan ] sarva vedako
[nityasha ] nitya [varjayati ] varjatA hai, [tasya ] use [sAmAyikan ] sAmAyik
[sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA kevalIke shAsanamen kahA hai
.
jo du hassan raI sogan aratin vajjedi Nichchaso .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..131..
jo duganchhA bhayan vedan savvan vajjedi Nichchaso .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..132..
yastu hAsyan ratin shokan aratin varjayati nityasha .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..131..
ya jugupsAn bhayan vedan sarvan varjayati nityasha .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..132..
jo nitya varje hAsya, aru rati, arati, shokavirat rahe .
sthAyI samAyik hai use, yon kevalIshAsan kahe ..131..
jo nitya varje bhay jugupsA, sarva ved samUh re .
sthAyI samAyik hai use, yon kevalIshAsan kahe ..132..

Page 265 of 388
PDF/HTML Page 292 of 415
single page version

TIkA :yah, nau nokaShAyakI vijay dvArA prApta honevAle sAmAyikachAritrake
svarUpakA kathan hai .
mohanIyakarmajanit strIved, puruShaved, napunsakaved, hAsya, rati, arati, shok, bhay
aur jugupsA nAmake nau nokaShAyase honevAle kalankapankasvarUp (mal-kIchaDasvarUp)
samasta vikArasamUhako param samAdhike balase jo nishchayaratnatrayAtmak param tapodhan
chhoDatA hai, use vAstavamen kevalIbhaTTArakake shAsanase siddha huA param sAmAyik nAmakA
vrat shAshvatarUp hai aisA in do sUtronse kahA hai
.
[ab in 131132vIn gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj
shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] sansArastrIjanit sukhadukhAvalikA karanevAlA nau
kaShAyAtmak yah sab (nau nokaShAyasvarUp sarva vikAr) main vAstavamen pramodase chhoDatA
hUnki jo nau nokaShAyAtmak vikAr mahAmohAndh jIvonko nirantar sulabh hai tathA
nirantar Anandit manavAle samAdhiniShTha (samAdhimen lIn) jIvonko ati durlabh hai .218.
navanokaShAyavijayen samAsAditasAmAyikachAritrasvarUpAkhyAnametat .
mohanIyakarmasamupajanitastrIpunnapunsakavedahAsyaratyaratishokabhayajugupsAbhidhAnanavanokaShAy-
kalitakalankapankAtmakasamastavikArajAlakan paramasamAdhibalen yastu nishchayaratnatrayAtmak-
paramatapodhana santyajati, tasya khalu kevalibhaTTArakashAsanasiddhaparamasAmAyikAbhidhAnavratan
shAshvatarUpamanen sUtradvayen kathitan bhavatIti
.
(shikhariNI)
tyajAmyetatsarvan nanu navakaShAyAtmakamahan
mudA sansArastrIjanitasukhadukhAvalikaram
.
mahAmohAndhAnAn satatasulabhan durlabhataran
samAdhau niShThAnAmanavaratamAnandamanasAm
..218..
sukhadukhAvali = sukhadukhakI Avali; sukhadukhakI panktishreNI . (nau nokaShAyAtmak vikAr sansArarUpI
strIse utpanna sukhadukhakI shreNIkA karanevAlA hai .)

Page 266 of 388
PDF/HTML Page 293 of 415
single page version

gAthA : 133 anvayArtha :[ya tu ] jo [dharman cha ] dharmadhyAn [shuklan cha
dhyAnan ] aur shukladhyAnako [nityasha ] nitya [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya ] use
[sAmAyikan ] sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai [iti kevalishAsane ] aisA kevalIke
shAsanamen kahA hai
.
TIkA :yah, param - samAdhi adhikArake upasanhArakA kathan hai .
jo sakalvimal kevalagnAnadarshanakA lolup (sarvathA nirmal kevalagnAn aur
kevaladarshanakI tIvra abhilAShAvAlAbhAvanAvAlA) param jinayogIshvar svAtmAshrit
nishchay - dharmadhyAn dvArA aur samasta vikalpajAl rahit nishchay - shukladhyAn dvArA
svAtmaniShTha (nij AtmAmen lIn aisI) nirvikalpa param samAdhirUp sampattike
kAraNabhUt aise un dharma
- shukla dhyAnon dvArA, akhaNDa-advait - sahaj - chidvilAsalakShaN
(arthAt akhaNDa advait svAbhAvik chaitanyavilAs jisakA lakShaN hai aise), akShay
AnandasAgaramen magna honevAle (DUbanevAle), sakal bAhyakriyAse parAngmukh, shAshvatarUpase
(sadA) antakriyAke adhikaraNabhUt, sadAshivasvarUp AtmAko nirantar dhyAtA hai, use
jo du dhamman cha sukkan cha jhANan jhAedi Nichchaso .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..133..
yastu dharman cha shuklan cha dhyAnan dhyAyati nityasha .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..133..
paramasamAdhyadhikAropasanhAropanyAsoyam .
yastu sakalavimalakevalagnAnadarshanalolupa paramajinayogIshvara svAtmAshrayanishchayadharma-
dhyAnen nikhilavikalpajAlanirmukta nishchayashukladhyAnen cha anavaratamakhanDAdvaitasahajachidvilAs-
lakShaNamakShayAnandAmbhodhimajjantan sakalabAhyakriyAparAngmukhan shashvadantakriyAdhikaraNan svAtmaniShTha-
nirvikalpaparamasamAdhisampattikAraNAbhyAn tAbhyAn dharmashukladhyAnAbhyAn sadAshivAtmakamAtmAnan
jo nitya uttam dharmashukla sudhyAnamen hI rat rahe .
sthAyI samAyik hai use yon kevalIshAsan kahe ..133..

Page 267 of 388
PDF/HTML Page 294 of 415
single page version

vAstavamen jineshvarake shAsanase niShpanna huA, nityashuddha, trigupti dvArA gupta aisI param
samAdhi jisakA lakShaN hai aisA, shAshvat sAmAyikavrat hai
.
[ab is param - samAdhi adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] is anagh (nirdoSh) paramAnandamay tattvake Ashrit dharmadhyAnamen
aur shukladhyAnamen jisakI buddhi pariNamit huI hai aisA shuddharatnatrayAtmak jIv aise kisI
vishAl tattvako atyanta prApta karatA hai ki jisamense (
jis tattvamense) mahA dukhasamUh
naShTa huA hai aur jo (tattva) bhedonke abhAvake kAraN jIvonko vachan tathA manake mArgase
dUr hai
.219.
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgranth munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen)
param-samAdhi adhikAr nAmakA navavAn shrutaskandha samApta huA .
dhyAyati hi tasya khalu jineshvarashAsananiShpannan nityan shuddhan triguptiguptaparamasamAdhilakShaNan shAshvatan
sAmAyikavratan bhavatIti
.
(mandAkrAntA)
shukladhyAne pariNatamati shuddharatnatrayAtmA
dharmadhyAnepyanaghaparamAnandatattvAshritesmin
.
prApnotyuchchairapagatamahaddukhajAlan vishAlan
bhedAbhAvAt
kimapi bhavinAn vAngmanomArgadUram ..219..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahashrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyAn
niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau paramasamAdhyadhikAro navama shrutaskandha ..

Page 268 of 388
PDF/HTML Page 295 of 415
single page version

ab bhakti adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 134 anvayArtha :[ya shrAvaka shramaNa ] jo shrAvak athavA shramaN
[samyaktvagnAnacharaNeShu ] samyagdarshan, samyaggnAn aur samyakchAritrakI [bhaktin ] bhakti
[karoti ] karatA hai, [tasya tu ] use [nirvRuttibhakti bhavati ] nirvRuttibhakti (nirvANakI
bhakti) hai [iti ] aisA [jinai pragnaptam ] jinonne kahA hai
.
TIkA :yah, ratnatrayake svarUpakA kathan hai .
chaturgati sansAramen paribhramaNake kAraNabhUt tIvra mithyAtvakarmakI prakRitise pratipakSha
10
param-bhakti adhikAr
ath samprati hi bhaktyadhikAr uchyate .
sammattaNANacharaNe jo bhattin kuNai sAvago samaNo .
tassa du NivvudibhattI hodi tti jiNehi paNNattan ..134..
samyaktvagnAnacharaNeShu yo bhaktin karoti shrAvaka shramaNa .
tasya tu nirvRutibhakti rbhavatIti jinai pragnaptam ..134..
ratnatrayasvarUpAkhyAnametat .
chaturgatisansAraparibhramaNakAraNatIvramithyAtvakarmaprakRitipratipakShanijaparamAtmatattvasamyak -
shraddhAnAvabodhAcharaNAtmakeShu shuddharatnatrayapariNAmeShu bhajanan bhakti rArAdhanetyartha . ekAdashapadeShu
samyaktva-gnAn-chAritrakI shrAvak shramaN bhakti kare .
usako kahen nirvAN - bhakti param jinavar dev re ..134..

Page 269 of 388
PDF/HTML Page 296 of 415
single page version

(viruddha) nij paramAtmatattvake samyak shraddhAn - avabodh - AcharaNasvarUpashuddharatnatray -
pariNAmonkA jo bhajan vah bhakti hai; ArAdhanA aisA usakA artha hai . ekAdashapadI
shrAvakommen jaghanya chhah hain, madhyam tIn hain tathA uttam do hain .yah sab shuddharatnatrayakI
bhakti karate hain . tathA bhavabhayabhIru, paramanaiShkarmyavRuttivAle (param niShkarma pariNativAle)
param tapodhan bhI (shuddha) ratnatrayakI bhakti karate hain . un param shrAvakon tathA
param tapodhanonko jinavaronkI kahI huI nirvANabhaktiapunarbhavarUpI strIkI sevA
vartatI hai .
[ab is 134vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo jIv bhavabhayake haranevAle is samyaktvakI, shuddha gnAnakI
aur chAritrakI bhavachhedak atul bhakti nirantar karatA hai, vah kAmakrodhAdi samasta duShTa
pApasamUhase mukta chittavAlA jIv
shrAvak ho athavA sanyamI honirantar bhakta hai,
bhakta hai . .220.
shrAvakeShu jaghanyA ShaT, madhyamAstraya, uttamau dvau cha, ete sarve shuddharatnatrayabhaktin kurvanti .
ath bhavabhayabhIrava paramanaiShkarmyavRuttaya paramatapodhanAshcha ratnatrayabhaktin kurvanti . teShAn param-
shrAvakANAn paramatapodhanAnAn cha jinottamai pragnaptA nirvRutibhakti rapunarbhavapurandhrikAsevA bhavatIti .
(mandAkrAntA)
samyaktvesmin bhavabhayahare shuddhabodhe charitre
bhaktin kuryAdanishamatulAn yo bhavachchhedadakShAm
.
kAmakrodhAdyakhiladuraghavrAtanirmukta chetA
bhakto bhakto bhavati satatan shrAvaka sanyamI vA
..220..
ekAdashapadI = jinake gyArah pad (guNAnusAr bhUmikAen) hain aise . [shrAvakonke nimnAnusAr gyArah pad
hain : (1) darshan, (2) vrat, (3) sAmAyik, (4) proShadhopavAs, (5) sachittatyAg, (6) rAtribhojan-
tyAg, (7) brahmacharya, (8) ArambhatyAg, (9) parigrahatyAg, (10) anumatityAg aur (11) uddiShTAhAr-
tyAg
. unamen chhaThaven pad tak (chhaThavIn pratimA tak) jaghanya shrAvak hain, nauven pad tak madhyam shrAvak
hain aur dasaven tathA gyArahaven pad par hon ve uttam shrAvak hain . yah sab pad samyaktvapUrvak, haTh rahit
sahaj dashAke hain yah dhyAnamen rakhane yogya hain . ]

Page 270 of 388
PDF/HTML Page 297 of 415
single page version

gAthA : 135 anvayArtha :[ya ] jo jIv [mokShagatapuruShANAm ] mokShagat
puruShonkA [guNabhedan ] guNabhed [gnAtvA ] jAnakar [teShAm api ] unakI bhI
[paramabhaktin ] param bhakti [karoti ] karatA hai, [vyavahAranayen ] us jIvako
vyavahAranayase [parikathitam ] nirvANabhakti kahI hai
.
TIkA :yah, vyavahAranayapradhAn siddhabhaktike svarUpakA kathan hai .
jo purAN puruSh samastakarmakShayake upAyake hetubhUt kAraNaparamAtmAkI abhed -
anupachAr - ratnatrayapariNatise samyakrUpase ArAdhanA karake siddha hue unake kevalagnAnAdi
shuddha guNonke bhedako jAnakar nirvANakI paramparAhetubhUt aisI param bhakti jo Asannabhavya
jIv karatA hai, us mumukShuko vyavahAranayase nirvANabhakti hai
.
[ab is 135vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chhah
shlok kahate hain : ]
mokkhangayapurisANan guNabhedan jANiUN tesin pi .
jo kuNadi paramabhattin vavahAraNayeN parikahiyan ..135..
mokShagatapuruShANAn guNabhedan gnAtvA teShAmapi .
ya karoti paramabhaktin vyavahAranayen parikathitam ..135..
vyavahAranayapradhAnasiddhabhakti svarUpAkhyAnametat .
ye purANapuruShA samastakarmakShayopAyahetubhUtan kAraNaparamAtmAnamabhedAnupachAraratnatray-
pariNatyA samyagArAdhya siddhA jAtAsteShAn kevalagnAnAdishuddhaguNabhedan gnAtvA nirvANaparamparAhetubhUtAn
paramabhakti mAsannabhavya karoti, tasya mumukShorvyavahAranayen nirvRutibhakti rbhavatIti
.
jo muktigat hain un puruShakI bhakti jo guNabhedase
karatA, vahI vyavahArase nirvANabhakti ved re
..135..

Page 271 of 388
PDF/HTML Page 298 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jinhonne karmasamUhako khirA diyA hai, jo siddhivadhUke (muktirUpI
strIke) pati hain, jinhonne aShTa guNarUp aishvaryako samprApta kiyA hai tathA jo kalyANake dhAm
hain, un siddhonko main nitya vandan karatA hUn
.221.
[shlokArtha : ] isaprakAr (siddhabhagavantonkI bhaktiko) vyavahAranayase
nirvANabhakti jinavaronne kahA hai; nishchay - nirvANabhakti ratnatrayabhaktiko kahA hai .222.
[shlokArtha : ] AchAryonne siddhatvako nisheSh (samasta) doShase dUr,
kevalagnAnAdi shuddha guNonkA dhAm aur shuddhopayogakA phal kahA hai .223.
[shlokArtha : ] jo lokAgramen vAs karate hain, jo bhavabhavake klesharUpI samudrake
pArako prApta hue hain, jo nirvANavadhUke puShTa stanake Alinganase utpanna saukhyakI khAn hain tathA
jo shuddhAtmAkI bhAvanAse utpanna kaivalyasampadAke (
mokShasampadAke) mahA guNomvAle hain, un
pApATavIpAvak (pAparUpI vanako jalAnemen agni samAn) siddhonko main pratidin naman
karatA hUn .224.
(anuShTubh)
uddhUtakarmasandohAn siddhAn siddhivadhUdhavAn .
samprAptAShTaguNaishvaryAn nityan vande shivAlayAn ..221..
(AryA)
vyavahAranayasyetthan nirvRutibhakti rjinottamai proktA .
nishchayanirvRutibhaktI ratnatrayabhakti rityuktA ..222..
(AryA)
nisheShadoShadUran kevalabodhAdishuddhaguNanilayan .
shuddhopayogaphalamiti siddhatvan prAhurAchAryA ..223..
(shArdUlavikrIDit)
ye lokAgranivAsino bhavabhavakleshArNavAntan gatA
ye nirvANavadhUTikAstanabharAshleShotthasaukhyAkarA
.
ye shuddhAtmavibhAvanodbhavamahAkaivalyasampadguNA
tAn siddhAnabhinaumyahan pratidinan pApATavIpAvakAn
..224..

Page 272 of 388
PDF/HTML Page 299 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jo tIn lokake agrabhAgamen nivAs karate hain, jo guNamen baDe
hain, jo gneyarUpI mahAsAgarake pArako prApta hue hain, jo muktilakShmIrUpI strIke mukhakamalake
sUrya hain, jo svAdhIn sukhake sAgar hain, jinhonne aShTa guNonko siddha (
prApta) kiyA hai,
jo bhavakA nAsh karanevAle hain tathA jinhonne ATh karmonke samUhako naShTa kiyA hai, un
pApATavIpAvak (
pAparUpI aTavIko jalAnemen agni samAn) nitya (avinAshI)
siddhabhagavantonkI main nirantar sharaN grahaN ka ratA hUn . 225 .
[shlokArtha : ] jo manuShyonke tathA devonke samUhakI parokSha bhaktike yogya hain,
jo sadA shivamay hain, jo shreShTha hain tathA jo prasiddha hain, ve siddhabhagavanta susiddhirUpI ramaNIke
ramaNIy mukhakamalake mahA
makarandake bhramar hain (arthAt anupam muktisukhakA nirantar
anubhav karate hain ) .226.
(shArdUlavikrIDit)
trailokyAgraniketanAn guNagurUn gneyAbdhipArangatAn
mukti shrIvanitAmukhAmbujaravIn svAdhInasaukhyArNavAn
.
siddhAn siddhaguNAShTakAn bhavaharAn naShTAShTakarmotkarAn
nityAn tAn sharaNan vrajAmi satatan pApATavIpAvakAn
..225..
(vasantatilakA)
ye martyadaivanikurambaparokShabhakti -
yogyA sadA shivamayA pravarA prasiddhA
.
siddhA susiddhiramaNIramaNIyavaktra-
pankeruhorumakarandamadhuvratA syu
..226..
mokkhapahe appANan ThaviUN ya kuNadi NivvudI bhattI .
teN du jIvo pAvai asahAyaguNan NiyappANan ..136..
makaranda = phU lakA parAg, phU lakA ras, phU lakA kesar .
re ! joD nijako muktipathamen bhakti nirvRutikI kare .
ataev vah asahAy - guN - sampanna nij AtmA vare ..136..

Page 273 of 388
PDF/HTML Page 300 of 415
single page version

gAthA : 136 anvayArtha :[mokShapathe ] mokShamArgamen [AtmAnan ] (apane)
AtmAko [sansthApya cha ] samyak prakArase sthApit karake [nirvRutte ] nirvRuttikI (nirvANakI)
[bhaktim ] bhakti [karoti ] karatA hai, [ten tu ] usase [jIva ] jIv [asahAyaguNan ]
1asahAyaguNavAle [nijAtmAnam ] nij AtmAko [prApnoti ] prApta karatA hai .
TIkA :yah, nij paramAtmAkI bhaktike svarUpakA kathan hai .
niranjan nij paramAtmAkA AnandAmRut pAn karanemen abhimukh jIv bhedakalpanAnirapekSha
nirupachAr - ratnatrayAtmak 2niruparAg mokShamArgamen apane AtmAko samyak prakArase sthApit
karake nirvRutikemuktirUpI strIkecharaNakamalakI param bhakti karatA hai, us kAraNase
vah bhavya jIv bhaktiguN dvArA nij AtmAkoki jo nirAvaraN sahaj gnAnaguNavAlA honese
asahAyaguNAtmak hai useprApta karatA hai .
[ab is 136vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] is avichalit - mahAshuddha - ratnatrayavAle, muktike hetubhUt
mokShapathe AtmAnan sansthApya cha karoti nirvRuterbhakti m .
ten tu jIva prApnotyasahAyaguNan nijAtmAnam ..136..
nijaparamAtmabhakti svarUpAkhyAnametat .
bhedakalpanAnirapekShanirupachAraratnatrayAtmake niruparAgamokShamArge niranjananijaparamAtmAnand-
pIyUShapAnAbhimukho jIva svAtmAnan sansthApyApi cha karoti nirvRutermuktyangganAyA charaNanaline
paramAn bhaktin, ten kAraNen sa bhavyo bhakti guNen nirAvaraNasahajagnAnaguNatvAdasahAyaguNAtmakan
nijAtmAnan prApnoti
.
(sragdharA)
AtmA hyAtmAnamAtmanyavichalitamahAshuddharatnatrayesmin
nitye nirmukti hetau nirupamasahajagnAn
drakshIlarUpe .
1asahAyaguNavAlA = jise kisIkI sahAyatA nahIn hai aise guNavAlA . [AtmA svatasiddha sahaj svatantra
guNavAlA honese asahAyaguNavAlA hai . ]
2niruparAg = uparAg rahit; nirvikAr; nirmal; shuddha .