Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 116-125 ; Adhikar-9 : Param Samadhi Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 21

 

Page 234 of 388
PDF/HTML Page 261 of 415
single page version

[shlokArtha : ] krodhakaShAyako kShamAse, mAnakaShAyako mArdavase hI, mAyAko
ArjavakI prAptise aur lobhakaShAyako shauchase (santoShase) jIto . 182 .
gAthA : 116 anvayArtha :[tasya ev Atmana ] usI (anantadharmavAle)
AtmAkA [ya ] jo [utkRuShTa bodha ] utkRuShTa bodh, [gnAnam ] gnAn athavA [chittam ] chitta
use [ya muni ] jo muni [nityan dharati ] nitya dhAraN karatA hai, [tasya ] use [prAyashchittam
bhavet ]
prAyashchitta hai
.
TIkA :yahAn, ‘shuddha gnAnake svIkAravAleko prAyashchitta hai’ aisA kahA hai .
utkRuShTa aisA jo vishiShTa dharma vah vAstavamen param bodh haiaisA artha hai . bodh,
gnAn aur chitta bhinna padArtha nahIn hain . aisA honese hI usI paramadharmI jIvako prAya chitta
hai arthAt prakRuShTarUpase chitta (gnAn) hai . jo paramasanyamI aise chittako nitya dhAraN karatA
hai, use vAstavamen nishchayprAyashchitta hai .
(AryA)
kShamayA krodhakaShAyan mAnakaShAyan cha mArdavenaiv .
mAyAmArjavalAbhAllobhakaShAyan cha shauchato jayatu ..182..
ukkiTTho jo boho NANan tassev appaNo chittan .
jo dharai muNI Nichchan pAyachchhittan have tassa ..116..
utkRuShTo yo bodho gnAnan tasyaivAtmanashchittam .
yo dharati munirnityan prAyashchittan bhavettasya ..116..
atra shuddhagnAnasvIkAravata prAyashchittamityukta m .
utkRuShTo yo vishiShTadharma sa hi paramabodha ityartha . bodho gnAnan
chittamityanarthAntaram . at ev tasyaiv paramadharmiNo jIvasya prAya prakarSheN chittan . ya
paramasanyamI nityan tAdrashan chittan dhatte, tasya khalu nishchayaprAyashchittan bhavatIti .
utkRuShTa nij avabodh athavA gnAn athavA chittako .
dhAre muni jo pAlatA vah nitya prAyashchittako ..116..

Page 235 of 388
PDF/HTML Page 262 of 415
single page version

[bhAvArtha : ] jIv dharmI hai aur gnAnAdik usake dharma hain . param chitta athavA
param gnAnasvabhAv jIvakA utkRuShTa visheShadharma hai . isaliye svabhAv - apekShAse jIvadravyako
prAya chitta hai arthAt prakRuShTarUpase gnAn hai . jo paramasanyamI aise chittakI (param
gnAnasvabhAvakI) shraddhA karatA hai tathA usamen lIn rahatA hai, use nishchayaprAyashchitta hai . ]
[ab 116vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] is lokamen jo (munIndra) shuddhAtmagnAnakI samyak bhAvanAvanta
hai, use prAyashchitta hai hI . jisane pApasamUhako jhAD diyA hai aise us munIndrako main usake
guNonkI prApti hetu nitya vandan karatA hUn . 183 .
gAthA : 117 anvayArtha :[bahunA ] bahut [bhaNiten tu ] kahanese [kim ]
kyA ? [anekakarmaNAm ] anek karmonke [kShayahetu ] kShayakA hetu aisA jo [maharShINAm ]
maharShiyonkA [varatapashcharaNam ] uttam tapashcharaN [sarvam ] vah sab [prAyashchittan jAnIhi ]
prAyashchitta jAn
.
TIkA :yahAn aisA kahA hai ki param tapashcharaNamen lIn param jinayogIshvaronko
(shAlinI)
ya shuddhAtmagnAnasambhAvanAtmA
prAyashchittamatra chAstyev tasya
.
nirdhUtAnhasanhatin tan munIndran
vande nityan tadguNaprAptayeham
..183..
kin bahuNA bhaNieN du varatavacharaNan mahesiNan savvan .
pAyachchhittan jANah aNeyakammAN khayaheU ..117..
kin bahunA bhaNiten tu varatapashcharaNan maharShINAn sarvam .
prAyashchittan jAnIhyanekakarmaNAn kShayahetu ..117..
ih hi paramatapashcharaNanirataparamajinayogIshvarANAn nishchayaprAyashchittam . evan samastA-
bahu kathanase kyA jo anekon karma - kShayakA hetu hai .
uttam tapashcharyA RuShikI sarva prAyashchitta hai ..117..

Page 236 of 388
PDF/HTML Page 263 of 415
single page version

nishchayaprAyashchitta hai; isaprakAr nishchayaprAyashchitta samasta AcharaNommen param AcharaN hai aisA kahA hai .
bahut asat pralAponse bas hoo, bas hoo . nishchayavyavahArasvarUp
paramatapashcharaNAtmak aisA jo param jinayogiyonko anAdi sansArase bandhe hue dravyabhAvakarmonke
niravasheSh vinAshakA kAraN vah sab shuddhanishchayaprAyashchitta hai aisA, he shiShya ! tU jAn
.
[ab is 117vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj pAnch shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] anashanAditapashcharaNAtmak (arthAt svarUpapratapanarUpase pariNamit,
pratApavanta arthAt ugra svarUpapariNatise pariNamit) aisA yah sahaj - shuddha - chaitanyasvarUpako
jAnanevAlonkA 1sahajagnAnakalAparigochar sahajatattva 2aghakShayakA kAraN hai .184.
[shlokArtha : ] jo (prAyashchitta) is svadravyakA dharma aur shuklarUp chintan
charaNAnAn paramAcharaNamityukta m .
bahubhirasatpralApairalamalam . puna sarvan nishchayavyavahArAtmakaparamatapashcharaNAtmakan param-
jinayogInAmAsansArapratibaddhadravyabhAvakarmaNAn niravasheSheN vinAshakAraNan shuddhanishchayaprAyashchitta-
miti he shiShya tvan jAnIhi
.
(drutavilambit)
anashanAditapashcharaNAtmakan
sahajashuddhachidAtmavidAmidam
.
sahajabodhakalAparigocharan
sahajatattvamaghakShayakAraNam
..184..
(shAlinI)
prAyashchittan hyuttamAnAmidan syAt
svadravyesmin chintanan dharmashuklam .
karmavrAtadhvAntasadbodhatejo
lInan svasminnirvikAre mahimni
..185..
1sahajagnAnakalAparigochar = sahaj gnAnakI kalA dvArA sarva prakArase gnAt hone yogya
2agh = ashuddhi; doSh; pAp . (pAp tathA puNya donon vAstavamen agh hain .)
dharmadhyAn aur shukladhyAnarUp jo svadravyachintan vah prAyashchitta hai .

Page 237 of 388
PDF/HTML Page 264 of 415
single page version

hai, jo karmasamUhake andhakArako naShTa karaneke liye samyaggnAnarUpI tej hai tathA jo apanI
nirvikAr mahimAmen lIn hai
aisA yah prAyashchitta vAstavamen uttam puruShonko hotA hai .185.
[shlokArtha : ] yamiyonko (sanyamiyonko) AtmagnAnase kramasha Atmalabdhi
(AtmAkI prApti) hotI haiki jis Atmalabdhine gnAnajyoti dvArA indriyasamUhake ghor
andhakArakA nAsh kiyA hai tathA jo Atmalabdhi karmavanase utpanna (bhavarUpI) dAvAnalakI
shikhAjAlakA (shikhAonke samUhakA) nAsh karaneke liye us par satat shamajalamayI
dhArAko tejIse chhoDatI hai
barasAtI hai .186.
[shlokArtha : ] adhyAtmashAstrarUpI amRutasamudramense mainne jo sanyamarUpI ratnamAlA
bAhar nikAlI hai vah (ratnamAlA) muktivadhUke vallabh aise tattvagnAniyonke sukaNThakA
AbhUShaN banI hai
.187.
[shlokArtha : ] munIndronke chittakamalake (hRudayakamalake) bhItar jisakA vAs
hai, jo vimuktirUpI kAntAke ratisaukhyakA mUl hai (arthAt jo muktike atIndriy AnandakA
(mandAkrAntA)
AtmagnAnAdbhavati yaminAmAtmalabdhi krameN
gnAnajyotirnihatakaraNagrAmaghorAndhakArA
.
karmAraNyodbhavadavashikhAjAlakAnAmajasran
pradhvansesmin shamajalamayImAshu dhArAn vamantI
..186..
(upajAti)
adhyAtmashAstrAmRutavArirAshe-
rmayoddhRutA sanyamaratnamAlA
.
babhUv yA tattvavidAn sukaNThe
sAlankRutirmukti vadhUdhavAnAm
..187..
(upendravajrA)
namAmi nityan paramAtmatattvan
munIndrachittAmbujagarbhavAsam
.
vimukti kAntAratisaukhyamUlan
vinaShTasansAradrumUlametat
..188..

Page 238 of 388
PDF/HTML Page 265 of 415
single page version

mUl hai ) aur jisane sansAravRukShake mUlakA vinAsh kiyA haiaise is paramAtmatattvako main
nitya naman karatA hUn . 188 .
gAthA : 118 anvayArtha :[anantAnantabhaven ] anantAnanta bhavon dvArA
[samarjitashubhAshubhakarmasandoha ] upArjit shubhAshubh karmarAshi [tapashcharaNen ] tapashcharaNase
[vinashyati ] naShTa hotI hai; [tasmAt ] isaliye [tapa ] tap [prAyashchitam ] prAyashchitta hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen), prasiddha shuddhakAraNaparamAtmatattvamen sadA antarmukh
rahakar jo pratapan vah tap prAyashchitta hai (arthAt shuddhAtmasvarUpamen lIn rahakar pratapanA
pratApavanta vartanA so tap hai aur vah tap prAyashchitta hai ) aisA kahA hai .
anAdi sansArase hI upArjit dravyabhAvAtmak shubhAshubh karmonkA samUhki jo pAnch
prakArake (pAnch parAvartanarUp) sansArakA samvardhan karanemen samartha hai vahbhAvashuddhilakShaN
(bhAvashuddhi jisakA lakShaN hai aise) paramatapashcharaNase vilayako prApta hotA hai; isaliye
svAtmAnuShThAnaniShTha (
nij AtmAke AcharaNamen lIn) paramatapashcharaN hI shuddhanishchayaprAyashchitta hai
aisA kahA gayA hai .
NantANantabhaveN samajjiyasuhaasuhakammasandoho .
tavacharaNeN viNassadi pAyachchhittan tavan tamhA ..118..
anantAnantabhaven samarjitashubhAshubhakarmasandoha .
tapashcharaNen vinashyati prAyashchittan tapastasmAt ..118..
atra prasiddhashuddhakAraNaparamAtmatattve sadAntarmukhatayA pratapanan yattattapa prAyashchittan
bhavatItyukta m .
AsansArat ev samupArjitashubhAshubhakarmasandoho dravyabhAvAtmaka panchasansArasamvardhanasamartha
paramatapashcharaNen bhAvashuddhilakShaNen vilayan yAti, tata svAtmAnuShThAnaniShThan paramatapashcharaNamev
shuddhanishchayaprAyashchittamityabhihitam
.
arjit anantAnanta bhavake jo shubhAshubh karma hain .
tapase vinash jAte sutap ataev prAyashchitta hai ..118..

Page 239 of 388
PDF/HTML Page 266 of 415
single page version

[ab is 118vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo (tap) anAdi sansArase samRuddha huI karmonkI mahA aTavIko
jalA deneke liye agnikI jvAlAke samUh samAn hai, shamasukhamay hai aur mokShalakShmIke liye
bhenT hai, us chidAnandarUpI amRutase bhare hue tapako sant karmakShay karanevAlA prAyashchitta kahate
hain, parantu anya kisI kAryako nahIn
.189.
gAthA : 119 anvayArtha :[AtmasvarUpAlambanabhAven tu ] AtmasvarUp
jisakA Alamban hai aise bhAvase [jIva ] jIv [sarvabhAvaparihAran ] sarvabhAvonkA parihAr
[kartum shaknoti ] kar sakatA hai, [tasmAt ] isaliye [dhyAnam ] dhyAn vah [sarvam
bhavet ]
sarvasva hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen), nij AtmA jisakA Ashray hai aisA nishchayadharmadhyAn
hI sarva bhAvonkA abhAv karanemen samartha hai aisA kahA hai .
(mandAkrAntA)
prAyashchittan na punaraparan karma karmakShayArthan
prAhu santastap iti chidAnandapIyUShapUrNam
.
AsansArAdupachitamahatkarmakAntAravahni-
jvAlAjAlan shamasukhamayan prAbhRutan mokShalakShmyA
..189..
appasarUvAlambaNabhAveN du savvabhAvaparihAran .
sakkadi kAdun jIvo tamhA jhANan have savvan ..119..
AtmasvarUpAlambanabhAven tu sarvabhAvaparihAram .
shaknoti kartun jIvastasmAd dhyAnan bhavet sarvam ..119..
atra sakalabhAvAnAmabhAvan kartun svAtmAshrayanishchayadharmadhyAnamev samarthamityukta m .
shuddhAtma Ashrit bhAvase sab bhAvakA parihAr re .
yah jIv kar sakatA ata sarvasva hai vah dhyAn re ..119..

Page 240 of 388
PDF/HTML Page 267 of 415
single page version

samasta paradravyonke parityAgarUp lakShaNase lakShit akhaNDa - nityanirAvaraN -
sahajaparamapAriNAmikabhAvakI bhAvanAse audayik, aupashamik, kShAyik tathA
kShAyopashamik in chAr bhAvAntaronkA
parihAr karanemen ati - Asannabhavya jIv samartha hai,
isIliye us jIvako pApATavIpAvak (pAparUpI aTavIko jalAnevAlI agni) kahA
hai; aisA honese pAnch mahAvrat, pAnch samiti, tIn gupti, pratyAkhyAn, prAyashchitta, AlochanA
Adi sab dhyAn hI hai (arthAt paramapAriNAmik bhAvakI bhAvanArUp jo dhyAn vahI
mahAvrat-prAyashchittAdi sab kuchh hai )
.
[ab is 119vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
akhilaparadravyaparityAgalakShaNalakShitAkShuNNanityanirAvaraNasahajaparamapAriNAmikabhAv -
bhAvanayA bhAvAntarANAn chaturNAmaudayikaupashamikakShAyikakShAyopashamikAnAn parihAran
kartumatyAsannabhavyajIva samartho yasmAt
, tat ev pApATavIpAvak ityukta m . ata panch-
mahAvratapanchasamititriguptipratyAkhyAnaprAyashchittAlochanAdikan sarvan dhyAnameveti .
yahAn chAr bhAvonke parihAramen kShAyikabhAvarUp shuddha paryAyakA bhI parihAr (tyAg) karanA kahA hai usakA
kAraN isaprakAr hai : shuddhAtmadravyakA hIsAmAnyakA hIAlamban lenese kShAyikabhAvarUp shuddha
paryAy pragaT hotI hai . kShAyikabhAvakAshuddhaparyAyakA visheShakAAlamban karanese kShAyikabhAvarUp
shuddha paryAy kabhI pragaT nahIn hotI . isaliye kShAyikabhAvakA bhI Alamban tyAjya hai . yah jo
kShAyikabhAvake AlambanakA tyAg use yahAn kShAyikabhAvakA tyAg kahA gayA hai .
yahAn aisA upadesh diyA hai kiparadravyonkA aur parabhAvonkA Alamban to dUr raho, mokShArthIko
apane audayikabhAvonkA (samasta shubhAshubhabhAvAdikakA), aupashamikabhAvonkA (jisamen kIchaD nIche
baiTh gayA ho aise jalake samAn aupashamik samyaktvAdikA), kShAyopashamikabhAvonkA (apUrNa gnAn
darshanchAritrAdi paryAyonkA) tathA kShAyikabhAvonkA (kShAyik samyaktvAdi sarvathA shuddha paryAyonkA) bhI
Alamban chhoDanA chAhiye; mAtra paramapAriNAmikabhAvakAshuddhAtmadravyasAmAnyakAAlamban lenA
chAhiye . usakA Alamban lenevAlA bhAv hI mahAvrat, samiti, gupti, pratikramaN, AlochanA,
pratyAkhyAn, prAyashchitta Adi sab kuchh hai . (AtmasvarUpakA Alamban, AtmasvarUpakA Ashray,
AtmasvarUpake prati sammukhatA, AtmasvarUpake prati jhukAv, AtmasvarUpakA dhyAn,
paramapAriNAmikabhAvakI bhAvanA, ‘main dhruv shuddha AtmadravyasAmAnya hUn’ aisI pariNati
in sabakA ek
artha hai .)

Page 241 of 388
PDF/HTML Page 268 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jisane nitya jyoti dvArA timirapunjakA nAsh kiyA hai, jo Adi
ant rahit hai, jo param kalA sahit hai tathA jo AnandamUrti haiaise ek shuddha AtmAko
jo jIv shuddha AtmAmen avichal 1manavAlA hokar nirantar dhyAtA hai, so yah 2AchArarAshi
jIv shIghra jIvanmukta hotA hai .190.
gAthA : 120 anvayArtha :[shubhAshubhavachanarachanAnAm ] shubhAshubh vachan-
rachanAkA aur [rAgAdibhAvavAraNam ] rAgAdibhAvonkA nivAraN [kRutvA ] karake [ya ] jo
[AtmAnam ] AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya tu ] use [niyamAt ] niyamase
(
nishchitarUpase) [niyama bhavet ] niyam hai
.
TIkA :yah, shuddhanishchayaniyamake svarUpakA kathan hai .
(mandAkrAntA)
ya shuddhAtmanyavichalamanA shuddhamAtmAnamekan
nityajyotipratihatatamapunjamAdyantashUnyam
.
dhyAtvAjasran paramakalayA sArdhamAnandamUrtin
jIvanmukto bhavati tarasA soyamAchArarAshi
..190..
suhaasuhavayaNarayaNan rAyAdIbhAvavAraNan kichchA .
appANan jo jhAyadi tassa du Niyaman have NiyamA ..120..
shubhAshubhavachanarachanAnAn rAgAdibhAvavAraNan kRutvA .
AtmAnan yo dhyAyati tasya tu niyamo bhavenniyamAt ..120..
shuddhanishchayaniyamasvarUpAkhyAnametat .
1man = bhAv .
2AchArarAshi = chAritrapunj; chAritrasamUharUp .
shubh-ashubh rachanA vachanakI, parityAg kar rAgAdikA .
usako niyamase hai niyam jo dhyAn karatA AtmakA ..120..

Page 242 of 388
PDF/HTML Page 269 of 415
single page version

jo paramatattvagnAnI mahAtapodhan sadA sanchit sUkShmakarmonko mUlase ukhAD denemen
samartha nishchayaprAyashchittamen parAyaN rahatA huA manvachankAyAko niyamit (sanyamit)
kiye honese bhavarUpI belake mUl - kandAtmak shubhAshubhasvarUp prashasta - aprashasta samasta
vachanarachanAkA nivAraN karatA hai, keval us vachanarachanAkA hI tiraskAr nahIn karatA
kintu samasta moharAgadveShAdi parabhAvonkA nivAraN karatA hai, aur anavaratarUpase
(
nirantar) akhaNDa, advait, sundar - AnandasyandI (sundar Anandajharate), anupam,
niranjan nijakAraNaparamAtmatattvakI sadA shuddhopayogake balase sambhAvanA (samyak bhAvanA)
karatA hai, use (us mahAtapodhanako) niyamase shuddhanishchayaniyam hai aisA bhagavAn
sUtrakArakA abhiprAy hai
.
[ab is 120vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr
shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo bhavya shubhAshubhasvarUp vachanarachanAko chhoDakar sadA
sphu TarUpase sahajaparamAtmAko samyak prakArase bhAtA hai, us gnAnAtmak param yamIko
muktirUpI strIke sukhakA kAraN aisA yah shuddha niyam niyamase (
avashya) hai .191.
ya paramatattvagnAnI mahAtapodhano dainan sanchitasUkShmakarmanirmUlanasamarthanishchay-
prAyashchittaparAyaNo niyamitamanovAkkAyatvAdbhavavallImUlakandAtmakashubhAshubhasvarUpaprashastA-
prashastasamastavachanarachanAnAn nivAraNan karoti, na kevalamAsAn tiraskAran karoti kintu
nikhilamoharAgadveShAdiparabhAvAnAn nivAraNan cha karoti, punaranavaratamakhanDAdvaitasundarAnanda-
niShyandyanupamaniranjananijakAraNaparamAtmatattvan nityan shuddhopayogabalen sambhAvayati, tasya niyamen
shuddhanishchayaniyamo bhavatItyabhiprAyo bhagavatAn sUtrakRutAmiti
.
(hariNI)
vachanarachanAn tyaktvA bhavya shubhAshubhalakShaNAn
sahajaparamAtmAnan nityan subhAvayati sphu Tam
.
paramayaminastasya gnAnAtmano niyamAdayan
bhavati niyama shuddho muktyanganAsukhakAraNam
..191..

Page 243 of 388
PDF/HTML Page 270 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jo anavaratarUpase (nirantar) akhaNDa advait chaitanyake kAraN
nirvikAr hai usamen (us paramAtmapadArthamen) samasta nayavilAs kinchit sphu rit hI nahIn
hotA . jisamense samasta bhedavAd (nayAdi vikalpa) dUr hue hain use (us paramAtma-
padArthako) main naman karatA hUn, usakA stavan karatA hUn, samyak prakArase bhAtA hUn .192.
[shlokArtha : ] yah dhyAn hai, yah dhyey hai, yah dhyAtA hai aur vah phal hai
aise vikalpajAlonse jo mukta (rahit) hai use (us paramAtmatattvako) main naman
karatA hUn .193.
[shlokArtha : ] jis yogaparAyaNamen kadAchit bhedavAd utpanna hote hain (arthAt
jis yoganiShTha yogIko kabhI vikalpa uThate hain ), usakI arhatke matamen mukti hogI yA nahIn
hogI vah kaun jAnatA hai ? 194
.
(mAlinI)
anavaratamakhanDAdvaitachinnirvikAre
nikhilanayavilAso na sphu ratyev kinchit
.
apagat ih yasmin bhedavAdassamasta
tamahamabhinamAmi staumi sambhAvayAmi
..192..
(anuShTubh)
idan dhyAnamidan dhyeyamayan dhyAtA phalan cha tat .
ebhirvikalpajAlairyannirmuktan tannamAmyaham ..193..
(anuShTubh)
bhedavAdA kadAchitsyuryasmin yogaparAyaNe .
tasya mukti rbhavenno vA ko jAnAtyArhate mate ..194..
kAyAIparadavve thirabhAvan pariharattu appANan .
tassa have taNusaggan jo jhAyai NivviyappeN ..121..
paradravya kAyA Adise parityAg sthairya, nijAtmako .
dhyAtA vikalpavimukta, usako niyat kAyotsarga hai ..121..

Page 244 of 388
PDF/HTML Page 271 of 415
single page version

gAthA : 121 anvayArtha :[kAyAdiparadravye ] kAyAdi paradravyamen [sthir-
bhAvam parihRutya ] sthirabhAv chhoDakar [ya ] jo [AtmAnam ] AtmAko [nirvikalpen ]
nirvikalparUpase [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya ] use [tanUtsarga ] kAyotsarga [bhavet ] hai
.
TIkA :yah, nishchayakAyotsargake svarUpakA kathan hai .
sAdi - sAnt mUrta vijAtIy-vibhAv-vyanjanaparyAyAtmak apanA AkAr vah kAy .
‘Adi’ shabdase kShetra, gRuh, kanak, ramaNI Adi . in sabamen sthirabhAvsanAtanabhAv
chhoDakar (kAyAdik sthir hain aisA bhAv chhoDakar) nitya - ramaNIy niranjan nij
kAraNaparamAtmAko vyavahAr kriyAkAnDake ADambar sambandhI vividh vikalparUp
kolAhal rahit sahaj
paramyogake balase jo sahaj - tapashcharaNarUpI kShIrasAgarakA chandra
(sahaj taparUpI kShIrasAgarako uchhAlanemen chandra samAn aisA jo jIv) nitya dhyAtA
hai, us sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharake shikhAmaNiko (us param sahaj-
vairAgyavanta jIvako) vAstavamen nishchayakAyotsarga hai .
[ab is shuddhanishchay - prAyashchitta adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate
hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev pAnch shlok kahate hain : ]
kAyAdiparadravye sthirabhAvan parihRutyAtmAnam .
tasya bhavettanUtsargo yo dhyAyati nirvikalpen ..121..
nishchayakAyotsargasvarUpAkhyAnametat .
sAdisanidhanamUrtavijAtIyavibhAvavyanjanaparyAyAtmaka svasyAkAra kAya .
Adishabden kShetravAstukanakaramaNIprabhRutaya . eteShu sarveShu sthirabhAvan sanAtanabhAvan
parihRutya nityaramaNIyaniranjananijakAraNaparamAtmAnan vyavahArakriyAkAnDADambaravividh-
vikalpakolAhalavinirmukta sahajaparamayogabalen nityan dhyAyati ya sahajatapashcharaN-
kShIravArAnrAshinishIthinIhRudayAdhIshvara, tasya khalu sahajavairAgyaprAsAdashikhar-
shikhAmaNernishchayakAyotsargo bhavatIti
.

Page 245 of 388
PDF/HTML Page 272 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jo nirantar svAtmaniShThAparAyaN (nij AtmAmen lIn) hain un
sanyamiyonko, kAyAse utpanna honevAle ati prabal karmonke (kAyA sambandhI prabal
kriyAonke) tyAgake kAraN, vANIke jalpasamUhakI viratike kAraN aur mAnasik bhAvonkI
(vikalponkI) nivRuttike kAraN, tathA nij AtmAke dhyAnake kAraN, nishchayase satat
kAyotsarga hai
.195.
[shlokArtha : ] sahaj tejapunjamen nimagna aisA vah prakAshamAn sahaj param tattva
jayavanta haiki jisane mohAndhakArako dUr kiyA hai (arthAt jo mohAndhakAr rahit hai ),
jo sahaj param dRuShTise paripUrNa hai aur jo vRuthA - utpanna bhavabhavake paritAponse tathA
kalpanAonse mukta hai .196.
[shlokArtha : ] alpa (tuchchha) aur kalpanAmAtraramya (mAtra kalpanAse hI
ramaNIy laganevAlA) aisA jo bhavabhavakA sukh vah sab main Atmashaktise nitya samyak
prakArase chhoDatA hUn; (aur) jisakA nij vilAs pragaT huA hai, jo sahaj param saukhyavAlA
hai tathA jo chaitanyachamatkAramAtra hai, usakA (
us AtmatattvakA) main sarvadA anubhavan
karatA hUn .197.
(mandAkrAntA)
kAyotsargo bhavati satatan nishchayAtsanyatAnAn
kAyodbhUtaprabalatarasatkarmamukte : sakAshAt
.
vAchAn jalpaprakaraviratermAnasAnAn nivRutte
svAtmadhyAnAdapi cha niyatan svAtmaniShThAparANAm
..195..
(mAlinI)
jayati sahajatejapunjanirmagnabhAsvat-
sahajaparamatattvan mukta mohAndhakAram .
sahajaparamdraShTayA niShThitanmoghajAtan (?)
bhavabhavaparitApai kalpanAbhishcha mukta m ..196..
(mAlinI)
bhavabhavasukhamalpan kalpanAmAtraramyan
tadakhilamapi nityan santyajAmyAtmashaktyA
.
sahajaparamasaukhyan chichchamatkAramAtran
sphu TitanijavilAsan sarvadA chetayeham
..197..

Page 246 of 388
PDF/HTML Page 273 of 415
single page version

[shlokArtha : ] aho ! mere hRudayamen sphu rAyamAn is nij AtmaguNasampadAko
ki jo samAdhikA viShay hai usemainne pahale ek kShaN bhI nahIn jAnA . vAstavamen, tIn
lokake vaibhavake pralayake hetubhUt duShkarmonkI prabhutvaguNashaktise (duShTa karmonke prabhutvaguNakI
shaktise), arere ! main sansAramen mArA gayA hUn (hairAn ho gayA hUn) .198.
[shlokArtha : ] bhavotpanna (sansAramen utpanna honevAle) viShavRukShake samasta
phalako dukhakA kAraN jAnakar main chaitanyAtmak AtmAmen utpanna vishuddhasaukhyakA anubhavan
karatA hUn
.199.
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen)
shuddhanishchay-prAyashchitta adhikAr nAmakA AThavAn shrutaskandha samApta huA .
(pRithvI)
nijAtmaguNasampadan mam hRudi sphu rantImimAn
samAdhiviShayAmaho kShaNamahan na jAne purA
.
jagatrritayavaibhavapralayahetudukarmaNAn
prabhutvaguNashakti ta khalu hatosmi hA sansRutau
..198..
(AryA)
bhavasambhavaviShabhUruhaphalamakhilan dukhakAraNan buddhvA .
Atmani chaitanyAtmani sanjAtavishuddhasaukhyamanubhunkte ..199..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahashrIpadmaprabhamaladhAridev-
virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau shuddhanishchayaprAyashchittAdhikAra aShTama
shrutaskandha
..

Page 247 of 388
PDF/HTML Page 274 of 415
single page version

ab samasta moharAgadveShAdi parabhAvonke vidhvansake hetubhUt param - samAdhi adhikAr kahA
jAtA hai .
gAthA : 122 anvayArtha :[vachanochchAraNakriyAn ] vachanochchAraNakI kriyA
[parityajya ] parityAg kar [vItarAgabhAven ] vItarAg bhAvase [ya ] jo [AtmAnan ]
AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya ] use [paramasamAdhi ] param samAdhi [bhavet ] hai
.
TIkA :yah, param samAdhike svarUpakA kathan hai .
kabhI ashubhavanchanArtha vachanavistArase shobhit paramavItarAg sarvagnakA stavanAdi param
9
param-samAdhi adhikAr
ath akhilamoharAgadveShAdiparabhAvavidhvansahetubhUtaparamasamAdhyadhikAr uchyate .
vayaNochchAraNakiriyan parichattA vIyarAyabhAveN .
jo jhAyadi appANan paramasamAhI have tassa ..122..
vachanochchAraNakriyAn parityajya vItarAgabhAven .
yo dhyAyatyAtmAnan paramasamAdhirbhavettasya ..122..
paramasamAdhisvarUpAkhyAnametat .
kvachidashubhavanchanArthan vachanaprapanchAnchitaparamavItarAgasarvagnastavanAdikan kartavyan param-
ashubhavanchanArtha = ashubhase chhUTaneke liye; ashubhase bachaneke liye; ashubhake tyAgake liye .
re tyAg vachanochchAr kiriyA, vItarAgI bhAvase .
dhyAve nijAtmA jo, samAdhi param hotI hai use ..122..

Page 248 of 388
PDF/HTML Page 275 of 415
single page version

jinayogIshvarako bhI karaneyogya hai . paramArthase prashasta - aprashasta samasta vachanasambandhI vyApAr
karaneyogya nahIn hai . aisA honese hI, vachanarachanA parityAgakar jo samasta karmakalankarUp
kIchaDase vimukta hai aur jisamense bhAvakarma naShTa hue hain aise bhAvaseparam vItarAg
bhAvasetrikAl - nirAvaraN nitya-shuddha kAraNaparamAtmAko svAtmAshrit nishchayadharmadhyAnase
tathA TankotkIrNa gnAyak ek svarUpamen lIn paramashukladhyAnase jo paramavItarAg tapashcharaNamen
lIn, niruparAg (nirvikAr) sanyamI dhyAtA hai, us dravyakarma
- bhAvakarmakI senAko lUTanevAle
sanyamIko vAstavamen param samAdhi hai .
[ab is 122vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj
shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] kisI aisI (avarNanIy, param) samAdhi dvArA uttam
AtmAonke hRudayamen sphu rit honevAlI, samatAkI 1anuyAyinI sahaj AtmasampadAkA
jabatak ham anubhav nahIn karate, tabatak hamAre jaisonkA jo 2viShay hai usakA ham anubhavan
nahIn karate .200.
jinayogIshvareNApi . paramArthata prashastAprashastasamastavAgviShayavyApAro na kartavya . at ev
vachanarachanAn parityajya sakalakarmakalankapankavinirmukta pradhvastabhAvakarmAtmakaparamavItarAgabhAven
trikAlanirAvaraNanityashuddhakAraNaparamAtmAnan svAtmAshrayanishchayadharmadhyAnen TankotkIrNagnAyakaik-
svarUpanirataparamashukladhyAnen cha ya paramavItarAgatapashcharaNanirata niruparAgasanyata dhyAyati,
tasya khalu dravyabhAvakarmavarUthinIlunTAkasya paramasamAdhirbhavatIti
.
(vanshastha)
samAdhinA kenachiduttamAtmanAn
hRudi sphu rantIn samatAnuyAyinIm
.
yAvanna vidma sahajAtmasampadan
na mA
drashAn yA viShayA vidAmahi ..200..
1anuyAyinI = anugAminI; sAth-sAth rahanevAlI; pIchhe-pIchhe AnevAlI . (sahaj AtmasampadA samAdhikI
anuyAyinI hai .)
2sahaj AtmasampadA muniyonkA viShay hai .

Page 249 of 388
PDF/HTML Page 276 of 415
single page version

gAthA : 123 anvayArtha :[sanyamaniyamatapasA tu ] sanyam, niyam aur tapase
tathA [dharmadhyAnen shukladhyAnen ] dharmadhyAn aur shukladhyAnase [ya ] jo [AtmAnan ]
AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya ] use [paramasamAdhi ] param samAdhi [bhavet ] hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen) samAdhikA lakShaN (arthAt svarUp) kahA hai .
samasta indriyonke vyApArakA parityAg so sanyam hai . nij AtmAkI ArAdhanAmen
tatparatA so niyam hai . jo AtmAko AtmAmen AtmAse dhAraN kar rakhatA haiTikA rakhatA
haijoD rakhatA hai vah adhyAtma hai aur vah adhyAtma so tap hai . samasta bAhyakriyAkAnDake
ADambarakA parityAg jisakA lakShaN hai aisI antakriyAke adhikaraNabhUt AtmAko
ki jisakA svarUp avadhi rahit tInon kAl (anAdi kAlase ananta kAl tak)
nirupAdhik hai use
jo jIv jAnatA hai, us jIvakI pariNativisheSh vah svAtmAshrit
nishchayadharmadhyAn hai . dhyAn - dhyey - dhyAtA, dhyAnakA phal Adike vividh vikalponse vimukta
(arthAt aise vikalponse rahit), antarmukhAkAr (arthAt antarmukh jisakA svarUp hai aisA),
sanjamaNiyamataveN du dhammajjhANeN sukkajhANeN .
jo jhAyai appANan paramasamAhI have tassa ..123..
sanyamaniyamatapasA tu dharmadhyAnen shukladhyAnen .
yo dhyAyatyAtmAnan paramasamAdhirbhavettasya ..123..
ih hi samAdhilakShaNamukta m .
sanyama sakalendriyavyApAraparityAga . niyamen svAtmArAdhanAtatparatA . AtmA-
namAtmanyAtmanA sandhatta ityadhyAtman tapanam . sakalabAhyakriyAkAnDADambaraparityAgalakShaNAnta-
kriyAdhikaraNamAtmAnan niravadhitrikAlanirupAdhisvarUpan yo jAnAti, tatpariNativisheSha
svAtmAshrayanishchayadharmadhyAnam
. dhyAnadhyeyadhyAtRutatphalAdivividhavikalpanirmuktAntarmukhAkAr-
adhikaraN = AdhAr . (antarang kriyAkA AdhAr AtmA hai .)
sanyam niyam tapase tathA re dharma - shukla sudhyAnase
dhyAve nijAtmA jo param hotI samAdhi hai use ..123..

Page 250 of 388
PDF/HTML Page 277 of 415
single page version

samasta indriyasamUhase agochar niranjan - nij - paramatattvamen avichal sthitirUp (aisA jo
dhyAn) vah nishchayashukladhyAn hai . in sAmagrIvisheShon sahit (is uparyukta visheSh Antarik
sAdhanasAmagrI sahit) akhaNDa advait param chaitanyamay AtmAko jo param sanyamI nitya dhyAtA
hai, use vAstavamen param samAdhi hai
.
[ab is 123vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain : ]
[shlokArtha : ] jo sadA chaitanyamay nirvikalpa samAdhimen rahatA hai, us
dvaitAdvaitavimukta (dvait-advaitake vikalponse mukta) AtmAko main naman karatA hUn . 201 .
gAthA : 124 anvayArtha :[vanavAsa ] vanavAs, [kAyaklesha
vichitropavAsa ] kAyaklesharUp anek prakArake upavAs, [adhyayanamaunaprabhRutaya ]
adhyayan, maun Adi (kArya) [samatArahitasya shramaNasya ] samatArahit shramaNako [kin
kariShyati ]
kyA karate hain (
kyA lAbh karate hain) ?
nikhilakaraNagrAmAgocharaniranjananijaparamatattvAvichalasthitirUpan nishchayashukladhyAnam . ebhi
sAmagrIvisheShai sArdhamakhanDAdvaitaparamachinmayamAtmAnan ya paramasanyamI nityan dhyAyati, tasya khalu
paramasamAdhirbhavatIti
.
(anuShTubh)
nirvikalpe samAdhau yo nityan tiShThati chinmaye .
dvaitAdvaitavinirmukta mAtmAnan tan namAmyaham ..201..
kin kAhadi vaNavAso kAyakileso vichittauvavAso .
ajjhayaNamoNapahudI samadArahiyassa samaNassa ..124..
kin kariShyati vanavAsa kAyaklesho vichitropavAsa .
adhyayanamaunaprabhRutaya samatArahitasya shramaNasya ..124..
vanavAs, kAyAklesharUp anek vidh upavAsase .
vA adhyayan maunAdise kyA ! sAmyavirahit sAdhuke ..124..

Page 251 of 388
PDF/HTML Page 278 of 415
single page version

TIkA :yahAn (is gAthAmen), samatAke binA dravyalingadhArI shramaNAbhAsako kinchit
paralokakA kAraN nahIn hai (arthAt kinchit mokShakA sAdhan nahIn hai ) aisA kahA hai .
keval dravyalingadhArI shramaNAbhAsako samasta karmakalankarUp kIchaDase vimukta mahA
Anandake hetubhUt paramasamatAbhAv binA, (1) vanavAsamen vasakar varShARutumen vRukShake nIche
sthiti karanese, grIShmaRutumen prachanD sUryakI kiraNonse santapta parvatake shikharakI shilA par
baiThanese aur hemantaRutumen rAtrimen digambaradashAmen rahanese, (2) tvachA aur asthirUp (mAtra
hAD-chAmarUp) ho gaye sAre sharIrako kleshadAyak mahA upavAsase, (3) sadA
adhyayanapaTutAse (arthAt sadA shAstrapaThan karanese), athavA (4) vachanasambandhI vyApArakI
nivRuttisvarUp satat maunavratase kyA kinchit bhI
upAdey phal hai ? (arthAt mokShake
sAdhanarUp phal kinchit bhI nahIn hai .)
isIprakAr (shrI yogIndradevakRut) amRutAshItimen (59ven shlok dvArA) kahA hai
ki :
‘‘[shlokArtha : ] parvatakI gahan guphA Adimen athavA vanake shUnya pradeshamen
atra samatAmantareN dravyalinggadhAriNa shramaNAbhAsina kimapi paralokakAraNan
nAstItyukta m .
sakalakarmakalankapankavinirmukta mahAnandahetubhUtaparamasamatAbhAven vinA kAntAravAsAvAsen
prAvRuShi vRukShamUle sthityA cha grIShmetitIvrakarakarasantaptaparvatAgragrAvaniShaNNatayA vA hemante cha
rAtrimadhye hyAshAmbaradashAphalen cha, tvagasthibhUtasarvAnggakleshadAyinA mahopavAsen vA,
sadAdhyayanapaTutayA cha, vAgviShayavyApAranivRuttilakShaNen santatamaunavraten vA kimapyupAdeyan
phalamasti kevaladravyalingadhAriNa shramaNAbhAsasyeti
.
tathA chokta m amRutAshItau
(mAlinI)
‘‘girigahanaguhAdyAraNyashUnyapradesh-
sthitikaraNanirodhadhyAnatIrthopasevA-
.
prapaThanajapahomairbrahmaNo nAsti siddhi
mRugay tadaparan tvan bho prakAran gurubhya
..’’
upAdey = chAhane yogya; prashansA yogya .

Page 252 of 388
PDF/HTML Page 279 of 415
single page version

rahanese, indriyanirodhase, dhyAnase, tIrthasevAse, (tIrthasthAnamen vAs karanese), paThanase, japase
tathA homase brahmakI (AtmAkI) siddhi nahIn hai; isaliye, he bhAI ! tU guruon dvArA usase
anya prakArako DhUnDh
.’’
ab (is 124vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] vAstavamen samatA rahit yatiko anashanAdi tapashcharaNonse phal nahIn
hai; isaliye, he muni ! samatAkA kulamandir aisA jo yah anAkul nij tattva use
bhaj .202 .
gAthA : 125 anvayArtha :[sarvasAvadye virata ] jo sarva sAvadyamen virat hai,
[trigupta ] jo tIn guptivAlA hai aur [pihitendriya ] jisane indriyonko banda (niruddha)
kiyA hai, [tasya ] use [sAmAyikan ] sAmAyik [sthAyi ] sthAyI hai
. [iti
kevalishAsane ] aisA kevalIke shAsanamen kahA hai .
tathA hi
(drutavilambit)
anashanAditapashcharaNai phalan
samatayA rahitasya yaterna hi
.
tat idan nijatattvamanAkulan
bhaj mune samatAkulamandiram
..202..
virado savvasAvajje tigutto pihidindio .
tassa sAmAigan ThAi idi kevalisAsaNe ..125..
virata sarvasAvadye trigupta pihitendriya .
tasya sAmAyikan sthAyi iti kevalishAsane ..125..
kulamandir = (1) uttam ghar; (2) vanshaparamparAkA ghar .
sAvadyavirat, triguptamay aru pihitaindriy jo rahe .
sthAyI sAmAyik hai use, yon kevalIshAsan kahe ..125..

Page 253 of 388
PDF/HTML Page 280 of 415
single page version

TIkA :yahAn (is gAthAmen), jo sarva sAvadya vyApArase rahit hai, jo trigupti dvArA
gupta hai tathA jo samasta indriyonke vyApArase vimukh hai, us muniko sAmAyikavrat sthAyI
hai aisA kahA hai
.
yahAn (is lokamen) jo ekendriyAdi prANIsamUhako kleshake hetubhUt samasta sAvadyake
vyAsangase vimukta hai, prashasta - aprashasta samasta kAy - vachan - manake vyApArake abhAvake
kAraN trigupta (tIn guptivAlA) hai aur sparshan, rasan, ghrAN, chakShu tathA shrotra nAmak pAnch
indriyon dvArA us
us indriyake yogya viShayake grahaNakA abhAv honese banda kI huI
indriyomvAlA hai, us mahAmumukShu paramavItarAgasanyamIko vAstavamen sAmAyikavrat shAshvat
sthAyI hai .
[ab is 125vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] isaprakAr bhavabhayake karanevAle samasta sAvadyasamUhako chhoDakar,
kAy - vachan - manakI vikRutiko nirantar nAsh prApta karAke, antarang shuddhise param kalA sahit
(param gnAnakalA sahit) ek AtmAko jAnakar jIv sthirashamamay shuddha shIlako prApta
karatA hai (arthAt shAshvat samatAmay shuddha chAritrako prApta karatA hai )
.203.
ih hi sakalasAvadyavyApArarahitasya triguptiguptasya sakalendriyavyApAravimukhasya tasya cha
mune sAmAyikan vratan sthAyItyukta m .
athAtraikendriyAdiprANinikurambakleshahetubhUtasamastasAvadyavyAsangavinirmukta :, prashastA-
prashastasamastakAyavAngmanasAn vyApArAbhAvAt trigupta, sparshanarasanaghrANachakShushrotrAbhidhAn-
panchendriyANAn mukhaistattadyogyaviShayagrahaNAbhAvAt pihitendriya, tasya khalu mahAmumukSho
paramavItarAgasanyamina sAmAyikan vratan shAshvat sthAyi bhavatIti .
(mandAkrAntA)
itthan muktvA bhavabhayakaran sarvasAvadyarAshin
nItvA nAshan vikRutimanishan kAyavAngmAnasAnAm
.
antashuddhayA paramakalayA sAkamAtmAnamekan
buddhvA jantu sthirashamamayan shuddhashIlan prayAti
..203..
vyAsang = gADh sang; sang; Asakti .