Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 110-115 ; Adhikar-8 : Shuddh Nishchay Prayashchitt adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 21

 

Page 214 of 388
PDF/HTML Page 241 of 415
single page version

nijabodhake sthAnabhUt kAraNaparamAtmAko niravasheSharUpase antarmukh nij svabhAvanirat sahaj
avalokan dvArA nirantar dekhatA hai (arthAt jo jIv kAraNaparamAtmAko sarvathA antarmukh aisA
jo nij svabhAvamen lIn sahaj
- avalokan usake dvArA nirantar dekhatA haianubhavatA hai );
kyA karake dekhatA hai ? pahale nij pariNAmako samatAvalambI karake, paramasanyamIbhUtarUpase
rahakar dekhatA hai; vahI AlochanAkA svarUp hai aisA, he shiShya ! tU param jinanAthake upadesh
dvArA jAn
. aisA yah, AlochanAke bhedommen pratham bhed huA .
[ab is 109vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chhah shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] isaprakAr jo AtmA AtmAko AtmA dvArA AtmAmen avichal
nivAsavAlA dekhatA hai, vah anang - sukhamay (atIndriy Anandamay) aise muktilakShmIke
vilAsonko alpa kAlamen prApta karatA hai . vah AtmA sureshonse, sanyamadharonkI panktiyonse,
khecharonse (vidyAdharonse) tathA bhUcharonse (bhUmigochariyonse) vandya hai . main us sarvavandya
sakalaguNanidhiko (sarvase vandya aise samasta guNonke bhaNDArako) usake guNonkI apekShAse
(abhilAShAse) vandan karatA hUn .154.
[shlokArtha : ] jisane gnAnajyoti dvArA pApatimirake punjakA nAsh kiyA hai aur
sheSheNAntarmukhasvasvabhAvaniratasahajAvalokanen nirantaran pashyati; kin kRutvA ? pUrvan nij-
pariNAman samatAvalambanan kRutvA paramasanyamIbhUtvA tiShThati; tadevAlochanAsvarUpamiti he shiShya
tvan jAnIhi paramajinanAthasyopadeshAt
ityAlochanAvikalpeShu prathamavikalpoyamiti .
(sragdharA)
AtmA hyAtmAnamAtmanyavichalanilayan chAtmanA pashyatItthan
yo mukti shrIvilAsAnatanusukhamayAn stokakAlen yAti
.
soyan vandya sureshairyamadharatatibhi khecharairbhUcharairvA
tan vande sarvavandyan sakalaguNanidhin tadguNApekShayAham
..154..
(mandAkrAntA)
AtmA spaShTa paramayaminAn chittapankejamadhye
gnAnajyotiprahataduritadhvAntapunja purANa
.

Page 215 of 388
PDF/HTML Page 242 of 415
single page version

jo purAN (sanAtan) hai aisA AtmA paramasanyamiyonke chittakamalamen spaShTa hai . vah AtmA
sansArI jIvonke vachan - manomArgase atikrAnt (vachan tathA manake mArgase agochar) hai . is
nikaT paramapuruShamen vidhi kyA aur niShedh kyA ? 155.
isaprakAr is padya dvArA param jinayogIshvarane vAstavamen vyavahAr - AlochanAke
prapanchakA 1upahAs kiyA hai .
[shlokArtha : ] jo sakal indriyonke samUhase utpanna honevAle kolAhalase
vimukta hai, jo nay aur anayake samUhase dUr hone par bhI yogiyonko gochar hai, jo sadA
shivamay hai, utkRuShTa hai aur jo agnAniyonko param dUr hai, aisA yah
2anagh - chaitanyamay
sahajatattva atyanta jayavanta hai .156.
[shlokArtha : ] nij sukharUpI sudhAke sAgaramen DUbate hue is shuddhAtmAko
sotikrAnto bhavati bhavinAn vAngmanomArgamasmi-
nnArAtIye paramapuruShe ko vidhi ko niShedha
..155..
evamanen padyen vyavahArAlochanAprapanchamupahasati kil paramajinayogIshvara .
(pRithvI)
jayatyanaghachinmayan sahajatattvamuchchairidan
vimukta sakalendriyaprakarajAtakolAhalam
.
nayAnayanikAyadUramapi yoginAn gocharan
sadA shivamayan paran paramadUramagnAninAm
..156..
(mandAkrAntA)
shuddhAtmAnan nijasukhasudhAvArdhimajjantamenan
buddhvA bhavya paramaguruta shAshvatan shan prayAti
.
tasmAduchchairahamapi sadA bhAvayAmyatyapUrvan
bhedAbhAve kimapi sahajan siddhibhUsaukhyashuddham
..157..
1upahAs = hansI; majAk; khillI; tiraskAr .
2anagh = nirdoSh; mal rahit; shuddha .

Page 216 of 388
PDF/HTML Page 243 of 415
single page version

jAnakar bhavya jIv param guru dvArA shAshvat sukhako prApta karate hain; isaliye, bhedake
abhAvakI dRuShTise jo siddhise utpanna honevAle saukhya dvArA shuddha hai aise kisI
(adbhut) sahaj tattvako main bhI sadA ati
- apUrva rItise atyanta bhAtA hUn .157.
[shlokArtha : ] sarva sangase nirmukta, nirmoharUp, anagh aur parabhAvase mukta
aise is paramAtmatattvako main nirvANarUpI strIse utpanna honevAle anang sukhake liye
nitya sambhAtA hUn (
samyakrUpase bhAtA hUn) aur praNAm karatA hUn .158.
[shlokArtha : ] nij bhAvase bhinna aise sakal vibhAvako chhoDakar ek
nirmal chinmAtrako main bhAtA hUn . sansArasAgarako tar jAneke liye, abhed kahe hue
(jise jinendronne bhed rahit kahA hai aise) muktike mArgako bhI main nitya naman karatA
hUn .159.
(vasantatilakA)
nirmukta sanganikaran paramAtmatattvan
nirmoharUpamanaghan parabhAvamukta m
.
sambhAvayAmyahamidan praNamAmi nityan
nirvANayoShidatanUdbhavasammadAy
..158..
(vasantatilakA)
tyaktvA vibhAvamakhilan nijabhAvabhinnan
chinmAtramekamamalan paribhAvayAmi
.
sansArasAgarasamuttaraNAy nityan
nirmukti mArgamapi naumyavibhedamukta m
..159..
kammamahIruhamUlachchhedasamattho sakIyapariNAmo .
sAhINo samabhAvo AlunchhaNamidi samuddiTThan ..110..
jo karma - taru - jaD nAshake sAmarthyarUp svabhAv hai .
svAdhIn nij samabhAv Alunchhan vahI pariNAm hai ..110..

Page 217 of 388
PDF/HTML Page 244 of 415
single page version

gAthA : 110 anvayArtha :[karmamahIruhamUlachhedasamartha ] karmarUpI vRukShakA
mUl chhedanemen samartha aisA jo [samabhAva ] samabhAvarUp [svAdhIna ] svAdhIn
[svakIyapariNAma ] nij pariNAm [Alunchhanam iti samuddiShTam ] use Alunychhan kahA hai
.
TIkA :yah, paramabhAvake svarUpakA kathan hai .
bhavyako pAriNAmikabhAvarUp svabhAv honeke kAraN param svabhAv hai . vah pancham bhAv
audayikAdi chAr vibhAvasvabhAvonko agochar hai . isIliye vah pancham bhAv uday, udIraNA,
kShay, kShayopasham aise vividh vikAronse rahit hai . is kAraNase is ekako paramapanA hai, sheSh
chAr vibhAvonko aparamapanA hai . samasta karmarUpI viShavRukShake mUlako ukhAD denemen samartha aisA
yah paramabhAv, trikAl - nirAvaraN nij kAraNaparamAtmAke svarUpakI shraddhAse pratipakSha tIvra
mithyAtvakarmake udayake kAraN kudRuShTiko, sadA nishchayase vidyamAn hone par bhI, avidyamAn
hI hai (kAraN ki mithyAdRuShTiko us paramabhAvake vidyamAnapanekI shraddhA nahIn hai )
. nityanigodake
jIvonko bhI shuddhanishchayanayase vah paramabhAv ‘abhavyatvapAriNAmik’ aise nAm sahit nahIn hai
(parantu shuddharUpase hI hai )
. jisaprakAr meruke adhobhAgamen sthit suvarNarAshiko bhI suvarNapanA
hai, usIprakAr abhavyonko bhI paramasvabhAvapanA hai; vah vastuniShTha hai, vyavahArayogya nahIn hai
(arthAt jisaprakAr meruke nIche sthit suvarNarAshikA suvarNapanA suvarNarAshimen vidyamAn hai kintu
vah kAmamen
upayogamen nahIn AtA, usIprakAr abhavyonkA paramasvabhAvapanA Atmavastumen
vidyamAn hai kintu vah kAmamen nahIn AtA kyonki abhavya jIv paramasvabhAvakA Ashray karaneke
karmamahIruhamUlachhedasamartha svakIyapariNAma .
svAdhIna samabhAva Alunchhanamiti samuddiShTam ..110..
paramabhAvasvarUpAkhyAnametat .
bhavyasya pAriNAmikabhAvasvabhAven paramasvabhAva . audayikAdichaturNAn vibhAv-
svabhAvAnAmagochara sa panchamabhAva . at evodayodIraNakShayakShayopashamavividhavikAravivarjita .
ata kAraNAdasyaikasya paramatvam, itareShAn chaturNAn vibhAvAnAmaparamatvam . nikhilakarmaviShavRukSha-
mUlanirmUlanasamartha trikAlanirAvaraNanijakAraNaparamAtmasvarUpashraddhAnapratipakShatIvramithyAtvakarmo-
dayabalen ku
draShTerayan paramabhAva sadA nishchayato vidyamAnopyavidyamAn ev . nityanigodakShetra-
gnAnAmapi shuddhanishchayanayen sa paramabhAva abhavyatvapAriNAmik ityanenAbhidhAnen na sambhavati .

Page 218 of 388
PDF/HTML Page 245 of 415
single page version

liye ayogya hain ) . sudRuShTiyonkoati Asannabhavya jIvonkoyah paramabhAv sadA
niranjanapaneke kAraN (arthAt sadA niranjanarUpase pratibhAsit honeke kAraN) saphal huA hai;
jisase, is param panchamabhAv dvArA ati
- Asannabhavya jIvako nishchay - param - AlochanAke
bhedarUpase utpanna honevAlA ‘Alunchhan’ nAm siddha hotA hai, kAraN ki vah paramabhAv samasta
karmarUpI viSham
- viShavRukShake vishAl mUlako ukhAD denemen samartha hai .
[ab is 110vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo karmakI dUrIke kAraN pragaT sahajAvasthApUrvak vidyamAn hai,
jo AtmaniShThAparAyaN (Atmasthit) samasta muniyonko muktikA mUl hai, jo ekAkAr hai
(arthAt sadA ekarUp hai ), jo nij rasake phai lAvase bharapUr honeke kAraN pavitra hai aur
jo purAN (sanAtan) hai, vah shuddha
- shuddha ek pancham bhAv sadA jayavanta hai .160.
[shlokArtha : ] anAdi sansArase samasta janatAko (janasamUhako) tIvra
mohake udayake kAraN gnAnajyoti sadA matta hai, kAmake vash hai aur nij AtmakAryamen
yathA meroradhobhAgasthitasuvarNarAsherapi suvarNatvan, abhavyAnAmapi tathA paramasvabhAvatvan; vastuniShThan,
na vyavahArayogyam
. sudrashAmatyAsannabhavyajIvAnAn saphalIbhUtoyan paramabhAva sadA niranjanatvAt;
yata sakalakarmaviShamaviShadrumapRuthumUlanirmUlanasamarthatvAt nishchayaparamAlochanAvikalpasambhavA-
lunchhanAbhidhAnam anen paramapanchamabhAven atyAsannabhavyajIvasya sidhyatIti .
(mandAkrAntA)
eko bhAva sa jayati sadA panchama shuddhashuddha
karmArAtisphu TitasahajAvasthayA sansthito ya
.
mUlan mukternikhilayaminAmAtmaniShThAparANAn
ekAkAra svarasavisarApUrNapuNya purANa
..160..
(mandAkrAntA)
AsansArAdakhilajanatAtIvramohodayAtsA
mattA nityan smaravashagatA svAtmakAryapramugdhA
.
gnAnajyotirdhavalitakakubhmanDalan shuddhabhAvan
mohAbhAvAtsphu TitasahajAvasthameShA prayAti
..161..

Page 219 of 388
PDF/HTML Page 246 of 415
single page version

mUDh hai . mohake abhAvase yah gnAnajyoti shuddhabhAvako prApta karatI haiki jis
shuddhabhAvane dishAmaNDalako dhavalit (ujjval) kiyA hai tathA sahaj avasthA pragaT kI
hai .161.
gAthA : 111 anvayArtha :[madhyasthabhAvanAyAm ] jo madhyasthabhAvanAmen
[karmaNa bhinnam ] karmase bhinna [AtmAnan ] AtmAko[vimalaguNanilayan ] ki jo vimal
guNonkA nivAs hai use[bhAvayati ] bhAtA hai, [avikRutikaraNam iti vigneyam ] us
jIvako avikRutikaraN jAnanA .
TIkA :yahAn shuddhopayogI jIvakI pariNativisheShakA (mukhya pariNatikA)
kathan hai .
pAparUpI aTavIko jalAneke liye agni samAn aisA jo jIv dravyakarma, bhAvakarma
aur nokarmase bhinna AtmAkoki jo sahaj guNonkA nidhAn hai usemadhyasthabhAvanAmen
bhAtA hai, use avikRutikaraN-nAmak param - AlochanAkA svarUp vartatA hI hai .
[ab is 111vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj nau shlok
kahate hain : ]
kammAdo appANan bhiNNan bhAvei vimalaguNaNilayan .
majjhatthabhAvaNAe viyaDIkaraNan ti viNNeyan ..111..
karmaNa AtmAnan bhinnan bhAvayati vimalaguNanilayam .
madhyasthabhAvanAyAmavikRutikaraNamiti vigneyam ..111..
ih hi shuddhopayogino jIvasya pariNativisheSha prokta : .
ya pApATavIpAvako dravyabhAvanokarmabhya sakAshAd bhinnamAtmAnan sahajaguN-[nilayan
madhyasthabhAvanAyAn bhAvayati tasyAvikRutikaraN-] abhidhAnaparamAlochanAyA svarUpamastyeveti .
nirmalaguNAkar karma-virahit anubhavan jo AtmakA .
mAdhyastha bhAvommen kare, avikRutikaraN use kahA ..111..

Page 220 of 388
PDF/HTML Page 247 of 415
single page version

[shlokArtha : ] AtmA nirantar dravyakarma aur nokarmake samUhase bhinna hai,
antarangamen shuddha hai aur sham - damaguNarUpI kamalonkA rAjahans hai (arthAt jisaprakAr rAjahans
kamalommen keli karatA hai usIprakAr AtmA shAntabhAv aur jitendriyatArUpI guNommen ramatA
hai )
. sadA AnandAdi anupam guNavAlA aur chaitanyachamatkArakI mUrti aisA vah AtmA mohake
abhAvake kAraN samasta parako (samasta paradravyabhAvonko) grahaN nahIn hI karatA .162.
[shlokArtha : ] jo akShay antarang guNamaNiyonkA samUh hai, jisane sadA vishad -
-vishad (atyanta nirmal) shuddhabhAvarUpI amRutake samudramen pApakalankako dho DAlA hai tathA
jisane indriyasamUhake kolAhalako naShTa kar diyA hai, vah shuddha AtmA gnAnajyoti dvArA
andhakAradashAkA nAsh karake atyanta prakAshamAn hotA hai
.163.
[shlokArtha : ] sansArake ghor, sahaj ityAdi raudra dukhAdikase pratidin paritapta
(mandAkrAntA)
AtmA bhinno bhavati satatan dravyanokarmarAshe-
rantashuddha shamadamaguNAmbhojinIrAjahansa
.
mohAbhAvAdaparamakhilan naiv gRuhNAti soyan
nityAnandAdyanupamaguNashchichchamatkAramUrti
..162..
(mandAkrAntA)
akShayyAntarguNamaNigaNa shuddhabhAvAmRutAmbho-
rAshau nityan vishadavishade kShAlitAnhakalanka
.
shuddhAtmA ya prahatakaraNagrAmakolAhalAtmA
gnAnajyotipratihatatamovRuttiruchchaishchakAsti
..163..
(vasantatilakA)
sansAraghorasahajAdibhirev raudrai-
rdukhAdibhi pratidinan paritapyamAne
.
loke shamAmRutamayImih tAn himAnIn
yAyAdayan munipati samatAprasAdAt
..164..
sahaj = sAthamen utpanna arthAt svAbhAvik . [nirantar vartatA huA AkulatArUpI dukh to sansAramen svAbhAvik
hI hai, arthAt sansAr svabhAvase hI dukhamay hai . taduparAnta tIvra asAtA AdikA Ashray karanevAle ghor
dukhonse bhI sansAr bharA hai .]

Page 221 of 388
PDF/HTML Page 248 of 415
single page version

honevAle is lokamen yah munivar samatAke pramAdase shamAmRutamay jo him - rAshi (baph rkA Dher)
use prApta karate hain .164.
[shlokArtha : ] mukta jIv vibhAvasamUhako kadApi prApta nahIn hotA kyonki usane
usake hetubhUt sukRut aur duShkRutakA nAsh kiyA hai . isaliye ab main sukRut aur
duShkRutarUpI karmajAlako chhoDakar ek mumukShumArga par jAtA hUn [arthAt mumukShu jis mArga
par chale hain usI ek mArga par chalatA hUn ]
.165.
[shlokArtha : ] pudgalaskandhon dvArA jo asthir hai (arthAt pudgalaskandhonke
Ane - jAnese jo ek-sI nahIn rahatI) aisI is bhavamUrtiko (bhavakI mUrtirUp kAyAko)
chhoDakar main sadAshuddha aisA jo gnAnasharIrI AtmA usakA Ashray karatA hUn . 166 .
[shlokArtha : ] shubh aur ashubhase rahit shuddhachaitanyakI bhAvanA mere anAdi
sansArarogakI uttam auShadhi hai .167.
[shlokArtha : ] pAnch prakArake (dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvake
(vasantatilakA)
mukta : kadApi na hi yAti vibhAvakAyan
taddhetubhUtasukRutAsukRutapraNAshAt
.
tasmAdahan sukRutaduShkRutakarmajAlan
muktvA mumukShupathamekamih vrajAmi
..165..
(anuShTubh)
prapadyehan sadAshuddhamAtmAnan bodhavigraham .
bhavamUrtimimAn tyaktvA pudgalaskandhabandhurAm ..166..
(anuShTubh)
anAdimamasansArarogasyAgadamuttamam .
shubhAshubhavinirmukta shuddhachaitanyabhAvanA ..167..
(mAlinI)
ath vividhavikalpan panchasansAramUlan
shubhamashubhasukarma prasphu Tan tadviditvA
.
bhavamaraNavimuktan panchamukti pradan yan
tamahamabhinamAmi pratyahan bhAvayAmi
..168..

Page 222 of 388
PDF/HTML Page 249 of 415
single page version

parAvartanarUp) sansArakA mUl vividh bhedomvAlA shubhAshubh karma hai aisA spaShTa jAnakar, jo
janmamaraN rahit hai aur pAnch prakArakI mukti denevAlA hai use (
shuddhAtmAko) main naman
karatA hUn aur pratidin bhAtA hUn .168.
[shlokArtha : ] is prakAr Adi - anta rahit aisI yah Atmajyoti sulalit
(sumadhur) vANIkA athavA satya vANIkA bhI viShay nahIn hai; tathApi guruke vachanon dvArA use
prApta karake jo shuddha dRuShTivAlA hotA hai, vah paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt
muktisundarIkA pati hotA hai )
.169.
[shlokArtha : ] jisane sahaj tejase rAgarUpI andhakArakA nAsh kiyA hai, jo
munivaronke manamen vAs karatA hai, jo shuddha - shuddha hai, jo viShayasukhamen rat jIvonko sarvadA durlabh
hai, jo param sukhakA samudra hai, jo shuddha gnAn hai tathA jisane nidrAkA nAsh kiyA hai, aisA
yah (shuddha AtmA) jayavanta hai
.170.
(mAlinI)
ath sulalitavAchAn satyavAchAmapItthan
na viShayamidamAtmajyotirAdyantashUnyam
.
tadapi guruvachobhi prApya ya shuddhadraShTi
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa ..169..
(mAlinI)
jayati sahajatejaprAstarAgAndhakAro
manasi munivarANAn gochara shuddhashuddha
.
viShayasukharatAnAn durlabha sarvadAyan
paramasukhasamudra shuddhabodhostanidra
..170..
madamANamAyalohavivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti .
parikahiyan bhavvANan loyAloyappadarisIhin ..112..
arhant lokAlok dRuShTAkA kathan hai bhavyako
‘hai bhAvashuddhi mAn, mAyA, lobh, mad bin bhAv jo’ ..112..

Page 223 of 388
PDF/HTML Page 250 of 415
single page version

gAthA : 112 anvayArtha :[madamAnamAyAlobhavivarjitabhAva tu ] mad (madan),
mAn, mAyA aur lobh rahit bhAv vah [bhAvashuddhi ] bhAvashuddhi hai [iti ] aisA [bhavyAnAm ]
bhavyonko [lokAlokapradarshibhi ] lokAlokake draShTAonne [parikathita ] kahA hai
.
TIkA :yah, bhAvashuddhinAmak param - AlochanAke svarUpake pratipAdan dvArA shuddha-
nishchay - AlochanA adhikArake upasanhArakA kathan hai .
tIvra chAritramohake udayake kAraN puruShaved nAmak nokaShAyakA vilAs vah mad hai .
yahAn ‘mad’ shabdakA artha ‘madan’ arthAt kAmapariNAm hai . (1) chatur vachanarachanAvAle
vaidarbhakavitvake kAraN, AdeyanAmakarmakA uday hone par samasta janon dvArA pUjanIyatAse,
(2) mAtA - pitA sambandhI kul - jAtikI vishuddhise, (3) pradhAn brahmacharyavrat dvArA upArjit
lakShakoTi subhaT samAn nirupam balase, (4) dAnAdi shubh karma dvArA upArjit sampattikI
vRuddhike vilAsase, (5) buddhi, tap, vikriyA, auShadh, ras, bal aur akShIN
in sAt
Ruddhiyonse, athavA (6) sundar kAminiyonke lochanako Ananda prApta karAnevAle
sharIralAvaNyarasake vistArase honevAlA jo Atma
- ahangkAr (AtmAkA ahankArabhAv) vah
mAn hai . gupta pApase mAyA hotI hai . yogya sthAn par dhanavyayakA abhAv vah lobh hai;
madamAnamAyAlobhavivarjitabhAvastu bhAvashuddhiriti .
parikathito bhavyAnAn lokAlokapradarshibhi ..112..
bhAvashuddhayabhidhAnaparamAlochanAsvarUpapratipAdanadvAreN shuddhanishchayAlochanAdhikArop-
sanhAropanyAsoyam .
tIvrachAritramohodayabalen pumvedAbhidhAnanokaShAyavilAso mada . atra madashabden madana
kAmapariNAm ityartha . chaturasandarbhagarbhIkRutavaidarbhakavitven AdeyanAmakarmodaye sati
sakalajanapUjyatayA, mAtRupitRusambandhakulajAtivishuddhayA vA, shatasahasrakoTibhaTAbhidhAn-
pradhAnabrahmacharyavratopArjitanirupamabalen cha, dAnAdishubhakarmopArjitasampadvRuddhivilAsen, athavA
buddhitapovaikurvaNauShadharasabalAkShINarddhibhi saptabhirvA, kamanIyakAminIlochanAnanden vapurlAvaNya-
rasavisareN vA AtmAhankAro mAna
. guptapApato mAyA . yukta sthale dhanavyayAbhAvo lobha;
vaidarbhakavi = ek prakArakI sAhityaprasiddha sundar kAvyarachanAmen kushal kavi

Page 224 of 388
PDF/HTML Page 251 of 415
single page version

nishchayase samasta parigrahakA parityAg jisakA lakShaN (svarUp) hai aise niranjan nij
paramAtmatattvake parigrahase anya paramANumAtra dravyakA svIkAr vah lobh hai
. in chAron
bhAvonse parimukta (rahit) shuddhabhAv vahI bhAvashuddhi hai aisA bhavya jIvonko lokAlokadarshI,
paramavItarAg sukhAmRutake pAnase paritRupta arhantabhagavantonne kahA hai .
[ab is param - AlochanA adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev nau shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo bhavya lok (bhavyajanasamUh) jinapatike mArgamen kahe hue
samasta AlochanAke bhedajAlako dekhakar tathA nij svarUpako jAnakar sarva orase
parabhAvako chhoDatA hai, vah paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt muktisundarIkA
pati hotA hai )
.171.
[shlokArtha : ] sanyamiyonko sadA mokShamArgakA phal denevAlI tathA shuddha
Atmatattvamen niyat AcharaNake anurUp aisI jo nirantar shuddhanayAtmak AlochanA vah mujhe
sanyamIko vAstavamen kAmadhenurUp ho .172.
nishchayen nikhilaparigrahaparityAgalakShaNaniranjananijaparamAtmatattvaparigrahAt anyat paramANumAtra-
dravyasvIkAro lobha . ebhishchaturbhirvA bhAvai parimukta : shuddhabhAv ev bhAvashuddhiriti bhavya-
prANinAn lokAlokapradarshibhi paramavItarAgasukhAmRutapAnaparitRuptairbhagavadbhirarhadbhirabhihit iti .
(mAlinI)
ath jinapatimArgAlochanAbhedajAlan
parihRutaparabhAvo bhavyaloka samantAt
.
tadakhilamavalokya svasvarUpan cha buddhvA
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpa
..171..
(vasantatilakA)
AlochanA satatashuddhanayAtmikA yA
nirmukti mArgaphaladA yaminAmajasram
.
shuddhAtmatattvaniyatAcharaNAnurUpA
syAtsanyatasya mam sA kil kAmadhenu
..172..
niyat = nishchit; dRuDh; lIn; parAyaN . [AcharaN shuddha Atmatattvake Ashrit hotA hai . ]

Page 225 of 388
PDF/HTML Page 252 of 415
single page version

[shlokArtha : ] mumukShu jIv tIn lokako jAnanevAle nirvikalpa shuddha tattvako
bhalIbhAnti jAnakar usakI siddhike hetu shuddha shIlakA (chAritrakA) AcharaN karake,
siddhirUpI strIkA svAmI hotA hai
siddhiko prApta karatA hai .173.
[shlokArtha : ] tattvamen magna aise jinamunike hRudayakamalakI kesaramen jo Ananda
sahit virAjamAn hai, jo bAdhA rahit hai, jo vishuddha hai, jo kAmadevake bANonkI gahan
(
durbhedya) senAko jalA deneke liye dAvAnal samAn hai aur jisane shuddhagnAnarUp dIpak
dvArA muniyonke manogRuhake ghor andhakArakA nAsh kiyA hai, usesAdhuon dvArA vandya tathA
janmArNavako lAngh jAnemen naukArUp us shuddha tattvakomain vandan karatA hUn .174.
[shlokArtha : ] ham pUchhate hain kijo samagra buddhimAn hone par bhI dUsareko
‘yah navIn pAp kar’ aisA upadesh dete hain, ve kyA vAstavamen tapasvI hain ? aho ! khed hai
(shAlinI)
shuddhan tattvan buddhalokatrayan yad
buddhvA buddhvA nirvikalpan mumukShu
.
tatsiddhayarthan shuddhashIlan charitvA
siddhin yAyAt
siddhisImantinIsha ..173..
(sragdharA)
sAnandan tattvamajjajjinamunihRudayAmbhojakinjalkamadhye
nirvyAbAdhan vishuddhan smarasharagahanAnIkadAvAgnirUpam
.
shuddhagnAnapradIpaprahatayamimanogehaghorAndhakAran
tadvande sAdhuvandyan jananajalanidhau langhane yAnapAtram
..174..
(hariNI)
abhinavamidan pApan yAyA samagradhiyopi ye
vidadhati paran brUma kin te tapasvin ev hi
.
hRudi vilasitan shuddhan gnAnan cha pinDamanuttaman
padamidamaho gnAtvA bhUyopi yAnti sarAgatAm
..175..

Page 226 of 388
PDF/HTML Page 253 of 415
single page version

ki ve hRudayamen vilasit shuddhagnAnarUp aur sarvottam pinDarUp is padako jAnakar puna bhI
sarAgatAko prApta hote hain ! 175.
[shlokArtha : ] tattvommen vah sahaj tattva jayavanta haiki jo sadA anAkul
hai, jo nirantar sulabh hai, jo prakAshamAn hai, jo samyagdRuShTiyonko samatAkA ghar hai, jo param
kalA sahit vikasit nij guNonse praphu llit (khilA huA) hai, jisakI sahaj avasthA
sphu Tit (
prakaTit) hai aur jo nirantar nij mahimAmen lIn hai .176.
[shlokArtha : ] sAt tattvommen sahaj param tattva nirmal hai, sakal - vimal (sarvathA
vimal) gnAnakA AvAs hai, nirAvaraN hai, shiv (kalyANamay) hai, spaShTa - spaShTa hai, nitya hai,
bAhya prapanchase parAngmukh hai aur muniko bhI manase tathA vANIse ati dUr hai; use ham naman
karate hain
.177.
[shlokArtha : ] jo (jin) shAnta rasarUpI amRutake samudrako (uchhAlaneke
(hariNI)
jayati sahajan tattvan tattveShu nityamanAkulan
satatasulabhan bhAsvatsamyag
drashAn samatAlayam .
paramakalayA sArdhan vRuddhan pravRuddhaguNairnijai
sphu TitasahajAvasthan lInan mahimni nijenisham
..176..
(hariNI)
sahajaparaman tattvan tattveShu saptasu nirmalan
sakalavimalagnAnAvAsan nirAvaraNan shivam
.
vishadavishadan nityan bAhyaprapanchaparAngmukhan
kimapi manasAn vAchAn dUran munerapi tannuma
..177..
(drutavilambit)
jayati shAntarasAmRutavAridhi-
pratidinodayachAruhimadyuti
.
atulabodhadivAkaradIdhiti-
prahatamohatamassamitirjina
..178..
pinD = (1) padArtha; (2) bal .

Page 227 of 388
PDF/HTML Page 254 of 415
single page version

liye) pratidin udayamAn sundar chandra samAn hai aur jisane atul gnAnarUpI sUryakI kiraNonse
mohatimirake samUhakA nAsh kiyA hai, vah jin jayavanta hai
.178.
[shlokArtha : ] jisane janma - jarA - mRutyuke samUhako jIt liyA hai, jisane dAruN
rAgake samUhakA hanan kar diyA hai, jo pAparUpI mahA andhakArake samUhake liye sUrya samAn
hai tathA jo paramAtmapadamen sthit hai, vah jayavanta hai
.179.
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
vistAr rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen)
param - AlochanA adhikAr nAmakA sAtavAn shrutaskandha samApta huA .
(drutavilambit)
vijitajanmajarAmRutisanchaya
prahatadAruNarAgakadambaka
.
aghamahAtimiravrajabhAnumAn
jayati ya paramAtmapadasthita
..179..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyAn
niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau paramAlochanAdhikAra saptama shrutaskandha ..

Page 228 of 388
PDF/HTML Page 255 of 415
single page version

ab samasta dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarmake sannyAsake hetubhUt shuddhanishchay-
prAyashchitta adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 113 anvayArtha :[vratasamitishIlasanyamapariNAma ] vrat, samiti,
shIl aur sanyamarUp pariNAm tathA [karaNanigraha bhAva ] indriyanigraharUp bhAv [sa ]
vah [prAyashchittam ] prAyashchitta [bhavati ] hai [cha ev ] aur vah [anavaratan ] nirantar
[kartavya ] kartavya hai
.
TIkA :yah, nishchay - prAyashchittake svarUpakA kathan hai .
shuddhanishchay-prAyashchitta adhikAr
athAkhiladravyabhAvanokarmasannyAsahetubhUtashuddhanishchayaprAyashchittAdhikAra kathyate .
vadasamidisIlasanjamapariNAmo karaNaNiggaho bhAvo .
so havadi pAyachhittan aNavarayan chev kAyavvo ..113..
vratasamitishIlasanyamapariNAma karaNanigraho bhAva .
sa bhavati prAyashchittam anavaratan chaiv kartavya ..113..
nishchayaprAyashchittasvarUpAkhyAnametat .
vrat, samiti, sanyam, shIl, indriyarodhakA jo bhAv hai .
vah bhAv prAyashchitta hai, aru anavarat kartavya hai ..113..

Page 229 of 388
PDF/HTML Page 256 of 415
single page version

pAnch mahAvratarUp, pAnch samitirUp, shIlarUp aur sarva indriyonke tathA
manavachanakAyAke sanyamarUp pariNAm tathA pAnch indriyonkA nirodhyah pariNativisheSh so
prAyashchitta hai . prAyashchitta arthAt prAya chittaprachurarUpase nirvikAr chitta . antarmukhAkAr
paramasamAdhise yukta, param jinayogIshvar, pAparUpI aTavIko (jalAneke liye) agni samAn,
pAnch indriyonke phai lAv rahit dehamAtra parigrahake dhArI, sahajavairAgyarUpI mahalake shikharake
shikhAmaNi samAn aur paramAgamarUpI puShparas
- jharate hue mukhavAle padmaprabhako yah prAyashchitta
nirantar kartavya hai .
[ab is 113vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] muniyonko svAtmAkA chintan vah nirantar prAyashchitta hai; nij sukhamen
rativAle ve us prAyashchitta dvArA pApako jhADakar mukti prApta karate hain . yadi muniyonko
(svAtmAke atirikta) anya chintA ho to ve vimUDh kAmArta pApI puna pApako utpanna karate
hain
. isamen kyA Ashcharya hai ? 180.
panchamahAvratapanchasamitishIlasakalendriyavAngmanakAyasanyamapariNAma panchendriyanirodhashcha sa
khalu pariNativisheSha, prAya prAchuryeN nirvikAran chittan prAyashchittam, anavaratan chAntarmukhAkAr-
paramasamAdhiyukten paramajinayogIshvareN pApATavIpAvaken panchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraheN
sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNinA paramAgamamakarandaniShyandimukhapadmaprabheN kartavya iti
.
(mandAkrAntA)
prAyashchittan bhavati satatan svAtmachintA munInAn
muktin yAnti svasukharatayasten nirdhUtapApA
.
anyA chintA yadi cha yaminAn te vimUDhA smarArtA
pApA pApan vidadhati muhu kin punashchitrametat
..180..
kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe NiggahaNan .
pAyachchhittan bhaNidan NiyaguNachintA ya Nichchhayado ..114..
krodhAdi Atma - vibhAvake kShay AdikI jo bhAvanA .
hai niyat prAyashchitta vah jisamen svaguNakI chintanA ..114..

Page 230 of 388
PDF/HTML Page 257 of 415
single page version

gAthA : 114 anvayArtha :[krodhAdisvakIyabhAvakShayaprabhRutibhAvanAyAn ] krodh
Adi svakIy bhAvonke (apane vibhAvabhAvonke) kShayAdikakI bhAvanAmen [nirgrahaNam ] rahanA
[cha ] aur [nijaguNachintA ] nij guNonkA chintan karanA vah [nishchayata ] nishchayase
[prAyashchittan bhaNitam ] prAyashchitta kahA hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen) sakal karmonko mUlase ukhAD denemen samartha aisA
nishchay - prAyashchitta kahA gayA hai .
krodhAdik samasta moharAgadveSharUp vibhAvasvabhAvonke kShayake kAraNabhUt nij
kAraNaparamAtmAke svabhAvakI bhAvanA hone par nisargavRuttike kAraN (arthAt svAbhAvik
sahaj pariNati honeke kAraN) prAyashchitta kahA gayA hai; athavA, paramAtmAke guNAtmak aise
jo shuddha
- antatattvarUp (nij) svarUpake sahajagnAnAdik sahajaguN unakA chintan karanA vah
prAyashchitta hai .
[ab is 114vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain : ]
[shlokArtha : ] muniyonko kAmakrodhAdi anya bhAvonke kShayakI jo sambhAvanA
krodhAdisvakIyabhAvakShayaprabhRutibhAvanAyAn nirgrahaNam .
prAyashchittan bhaNitan nijaguNachintA cha nishchayata ..114..
ih hi sakalakarmanirmUlanasamarthanishchayaprAyashchittamukta m .
krodhAdinikhilamoharAgadveShavibhAvasvabhAvakShayakAraNanijakAraNaparamAtmasvabhAvabhAvanAyAn
satyAn nisargavRuttyA prAyashchittamabhihitam, athavA paramAtmaguNAtmakashuddhAntastattvasvarUp-
sahajagnAnAdisahajaguNachintA prAyashchittan bhavatIti
.
(shAlinI)
prAyashchittamukta muchchairmunInAn
kAmakrodhAdyanyabhAvakShaye cha
.
kin cha svasya gnAnasambhAvanA vA
santo jAnantyetadAtmapravAde
..181..

Page 231 of 388
PDF/HTML Page 258 of 415
single page version

athavA to apane gnAnakI jo sambhAvanA (samyak bhAvanA) vah ugra prAyashchitta kahA hai .
santonne AtmapravAdamen aisA jAnA hai (arthAt jAnakar kahA hai ) . 181 .
gAthA : 115 anvayArtha :[krodhan kShamayA ] krodhako kShamAse, [mAnan
svamArdaven ] mAnako nij mArdavase, [mAyAn cha Arjaven ] mAyAko Arjavase [cha ] tathA
[lobhan santoSheN ] lobhako santoShase
[chaturvidhakaShAyAn ] isaprakAr chaturvidh kaShAyonko
[khalu jayati ] (yogI) vAstavamen jItate hain .
TIkA :yah, chAr kaShAyon par vijay prApta karaneke upAyake svarUpakA kathan hai .
jaghanya, madhyam aur uttam aise (tIn) bhedonke kAraN kShamA tIn (prakArakI) hai .
(1) ‘binA-kAraN apriy bolanevAle mithyAdRuShTiko binA-kAraN mujhe trAs denekA udyog
vartatA hai, vah mere puNyase dUr huA;’
aisA vichArakar kShamA karanA vah pratham kShamA hai .
(2) ‘(mujhe) binA-kAraN trAs denevAleko 1tADanakA aur 2vadhakA pariNAm vartatA hai,
vah mere sukRutase dUr huA;’aisA vichArakar kShamA karanA vah dvitIy kShamA hai . (3) vadh
kohan khamayA mANan samaddaveNajjaveN mAyan cha .
santoseN ya lohan jayadi khu e chahuvihakasAe ..115..
krodhan kShamayA mAnan svamArdaven Arjaven mAyAn cha .
santoSheN cha lobhan jayati khalu chaturvidhakaShAyAn ..115..
chatuShkaShAyavijayopAyasvarUpAkhyAnametat .
jaghanyamadhyamottamabhedAtkShamAstisro bhavanti . akAraNAdapriyavAdino mithyAdraShTerakAraNen
mAn trAsayitumudyogo vidyate, ayamapagato matpuNyeneti prathamA kShamA . akAraNen santrAsakarasya
tADanavadhAdipariNAmosti, ayan chApagato matsukRuteneti dvitIyA kShamA . vadhe satyamUrtasya
1tADan = mAr mAranA vah .
2vadh = mAr DAlanA vah .
abhimAn mArdavase tathA jIte kShamAse krodhako .
kauTilya Arjavase tathA santoSh dvArA lobhako ..115..

Page 232 of 388
PDF/HTML Page 259 of 415
single page version

honese amUrta paramabrahmarUp aise mujhe hAni nahIn hotIaisA samajhakar param samarasIbhAvamen
sthit rahanA vah uttam kShamA hai . in (tIn) kShamAon dvArA krodhakaShAyako jItakar, 1mArdav
dvArA mAnakaShAyako, 2Arjav dvArA mAyAkaShAyako tathA paramatattvakI prAptirUp santoShase
lobhakaShAyako (yogI) jItate hain .
isIprakAr (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsanamen 216, 217, 221
tathA 223ven shlok dvArA) kahA hai ki :
[shlokArtha : ] kAmadev (apane) chittamen rahane par bhI (apanI) jaDatAke
kAraN use na pahichAnakar, shankarane krodhI hokar bAhyamen kisIko kAmadev samajhakar use
jalA diyA
. (chittamen rahanevAlA kAmadev to jIvit honeke kAraN) usane kI huI ghor
avasthAko (kAmavihval dashAko) shankar prApta hue . krodhake udayase (krodh utpanna
honese) kise kAryahAni nahIn hotI ?’’
‘‘[shlokArtha : ] (yuddhamen bharatane bAhubali par chakra chhoDA parantu vah chakra
paramabrahmarUpiNo mamApakArahAniriti paramasamarasIbhAvasthitiruttamA kShamA . Abhi kShamAbhi
krodhakaShAyan jitvA, mAnakaShAyan mArdaven cha, mAyAkaShAyan chArjaveN, paramatattvalAbhasantoSheN
lobhakaShAyan cheti
.
tathA choktan shrIguNabhadrasvAmibhi
(vasantatilakA)
‘‘chittasthamapyanavabuddhay hareN jADayAt
kruddhvA bahi kimapi dagdhamananggabuddhayA .
ghorAmavAp sa hi ten kRutAmavasthAn
krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAni
..’’
(vasantatilakA)
‘‘chakran vihAy nijadakShiNabAhusansthan
yatprAvrajannanu tadaiv sa ten muchyet
.
kleshan tamAp kil bAhubalI chirAy
mAno manAgapi hatin mahatIn karoti
..’’
1mArdav = komalatA; naramAI; nirmAnatA . 2Arjav = RujutA; saralatA .

Page 233 of 388
PDF/HTML Page 260 of 415
single page version

bAhubalike dAhine hAthamen Akar sthir ho gayA .) apane dAhine hAthamen sthit (us) chakrako
chhoDakar jab bAhubaline pravrajyA lI tabhI (turanta hI) ve us kAraN mukti prApta kar lete,
parantu ve (mAnake kAraN mukti prApta na karake) vAstavamen dIrgha kAl tak prasiddha (mAnakRut)
kleshako prApta hue
. thoDA bhI mAn mahA hAni karatA hai !’’
‘‘[shlokArtha : ] jisamen (jis gaDDhemen) chhipe hue krodhAdik bhayankar sarpa dekhe
nahIn jA sakate aisA jo mithyAtvarUpI ghor andhakAravAlA mAyArUpI mahAn gaDDhA usase Darate
rahanA yogya hai
.’’
‘‘[shlokArtha : ] vanacharake bhayase bhAgatI huI surA gAyakI pUnchh daivayogase
belamen ulajh jAne par jaDatAke kAraN bAlonke guchchheke prati lolupatAvAlI vah gAy
(apane sundar bAlonko na TUTane deneke lobhamen) vahAn avichalarUpase khaDI rah gaI, aur
arere ! us gAyako vanachar dvArA prANase bhI vimukta kar diyA gayA ! (arthAt us gAyane
bAlonke lobhamen prAN bhI gamvA diye !) jinhen tRuShNA pariNamit huI hai unhen prAya aisI hI
vipattiyAn AtI hain
.’’
aur (is 115 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
(anuShTubh)
‘‘bheyan mAyAmahAgartAnmithyAghanatamomayAt .
yasmin lInA na lakShyante krodhAdiviShamAhaya ..’’
(hariNI)
‘‘vanacharabhayAddhAvan daivAllatAkulavAladhi
kil jaDatayA lolo vAlavrajevichalan sthita
.
bat sa chamarasten prANairapi praviyojita
pariNatatRuShAn prAyeNaivamvidhA hi vipattaya
..’’
tathA hi
vanachar = vanamen rahanevAle, bhIl Adi manuShya athavA sher Adi janggalI pashu .