Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 101-109 ; Adhikar-7 : Param AlochanA Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 21

 

Page 194 of 388
PDF/HTML Page 221 of 415
single page version

[shlokArtha : ] apramatta yogIko vahI ek AchAr hai, vahI ek Avashyak
kriyA hai tathA vahI ek svAdhyAy hai .’’
aur (is 100vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] mere sahaj samyagdarshanamen, shuddha gnAnamen, chAritramen, sukRut aur
duShkRutarUpI karmadvandvake sannyAsakAlamen (arthAt pratyAkhyAnamen), samvaramen aur shuddha yogamen
(
shuddhopayogamen) vah paramAtmA hI hai (arthAt samyagdarshanAdi sabhIkA Ashrayavalamban
shuddhAtmA hI hai ); muktikI prAptike liye jagatamen anya koI bhI padArtha nahIn hai,
nahIn hai
.135.
[shlokArtha : ] jo kabhI nirmal dikhAI detA hai, kabhI nirmal tathA anirmal
dikhAI detA hai, tathA kabhI anirmal dikhAI detA hai aur isase agnAnIke liye jo gahan
hai, vahI
ki jisane nijagnAnarUpI dIpak se pApatimirako naShTa kiyA hai vah (Atmatattva)
hI satpuruShonke hRudayakamalarUpI gharamen nishchalarUpase sansthit hai .136.
(anuShTubh)
AchArashcha tadevaikan tadevAvashyakakriyA .
svAdhyAyastu tadevaikamapramattasya yogina ..’’
tathA hi
(mAlinI)
mam sahajasudraShTau shuddhabodhe charitre
sukRutaduritakarmadvandasannyAsakAle .
bhavati sa paramAtmA samvare shuddhayoge
na cha na cha bhuvi kopyanyosti muktyai padArtha
..135..
(pRithvI)
kvachillasati nirmalan kvachan nirmalAnirmalan
kvachitpunaranirmalan gahanamevamagnasya yat
.
tadev nijabodhadIpanihatAghabhUchhAyakan
satAn hRudayapadmasadmani cha sansthitan nishchalam
..136..

Page 195 of 388
PDF/HTML Page 222 of 415
single page version

gAthA : 101 anvayArtha :[jIva eka cha ] jIv akelA [mriyate ]
maratA hai [cha ] aur [svayam eka ] svayam akelA [jIvati ] janmatA hai; [ekasya ]
akelekA [maraNan jAyate ] maraN hotA hai aur [eka ] akelA [nIrajA ] raj rahit
hotA huA [sidhyati ] siddha hotA hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen), sansArAvasthAmen aur muktimen jIv nisahAy hai
aisA kahA hai .
nitya maraNamen (arthAt pratisamay honevAle Ayukarmake niShekonke kShayamen) aur
us bhav sambandhI maraNamen, (anya kisIkI) sahAyatAke binA vyavahArase (jIv)
akelA hI maratA hai; tathA sAdi-sAnt mUrtik vijAtIyavibhAvavyanjanaparyAyarUp
naranArakAdiparyAyonkI utpattimen, Asanna
- anupacharit - asadbhUt - vyavahAranayake kathanase (jIv
akelA hI) svayamev janmatA hai . sarva bandhujanonse rakShaN kiyA jAne par bhI,
mahAbalaparAkramavAle jIvakA akelekA hI, anichchhit hone par bhI, svayamev maraN hotA
ego ya maradi jIvo ego ya jIvadi sayan .
egassa jAdi maraNan ego sijjhadi NIrao ..101..
ekashcha mriyate jIva ekashcha jIvati svayam .
ekasya jAyate maraNan eka sidhyati nIrajA ..101..
ih hi sansArAvasthAyAn muktau cha nisahAyo jIv ityukta : .
nityamaraNe tadbhavamaraNe cha sahAyamantareN vyavahAratashchaik ev mriyate; sAdi-
sanidhanamUrtivijAtIyavibhAvavyanjananaranArakAdiparyAyotpattau chAsannagatAnupacharitAsadbhUtavyavahAr-
nayAdeshen svayamevojjIvatyev
. sarvairbandhubhi parirakShyamANasyApi mahAbalaparAkramasyaikasya
jIvasyAprArthitamapi svayamev jAyate maraNam; ek ev paramaguruprasAdAsAditasvAtmAshray-
maratA akelA jIv, evan janma ekAkI kare .
pAtA akelA hI maraN, aru mukti ekAkI kare ..101..

Page 196 of 388
PDF/HTML Page 223 of 415
single page version

hai; (jIv) akelA hI param guruke prasAdase prApta svAtmAshrit nishchayashukladhyAnake balase
nij AtmAko dhyAkar rajarahit hotA huA shIghra nirvAN prApta karatA hai
.
isIprakAr (anyatra shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmA svayam karma karatA hai, svayam usakA phal bhogatA hai,
svayam sansAramen bhramatA hai tathA svayam sansArase mukta hotA hai .’’
aur shrI somadevapanDitadevane (yashastilakachampUkAvyamen dUsare adhikAramen
ekatvAnuprekShAkA varNan karate hue 119ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] svayam kiye hue karmake phalAnubandhako svayam bhoganeke liye
tU akelA janmamen tathA mRutyumen pravesh karatA hai, anya koI (strIputramitrAdik) sukhadukhake
prakArommen bilakul sahAyabhUt nahIn hotA; apanI AjIvikAke liye (mAtra apane svArthake
liye strIputramitrAdik) ThagonkI TolI tujhe milI hai
.’’
aur (is 101vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate
hain ) :
nishchayashukladhyAnabalen svAtmAnan dhyAtvA nIrajA san sadyo nirvAti .
tathA chokta m
(anuShTubh)
‘‘svayam karma karotyAtmA svayam tatphalamashnute .
svayam bhramati sansAre svayam tasmAdvimuchyate ..’’
uktan cha shrIsomadevapanDitadevai
(vasantatilakA)
‘‘ekastvamAvishasi janmani sankShaye cha
bhoktun svayam svakRutakarmaphalAnubandham
.
anyo na jAtu sukhadukhavidhau sahAya
svAjIvanAy militan viTapeTakan te
..’’
tathA hi

Page 197 of 388
PDF/HTML Page 224 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jIv akelA prabal duShkRutase janma aur mRutyuko prApta karatA hai;
jIv akelA sadA tIvra mohake kAraN svasukhase vimukh hotA huA karmadvandvajanit phalamay
(
shubh aur ashubh karmake phalarUp) sundar sukh aur dukhako bArambAr bhogatA hai; jIv
akelA guru dvArA kisI aise ek tattvako (avarNanIy param chaitanyatattvako) prApta karake
usamen sthit rahatA hai . 137 .
gAthA : 102 anvayArtha :[gnAnadarshanalakShaNa ] gnAnadarshanalakShaNavAlA
[shAshvata ] shAshvat [eka ] ek [AtmA ] AtmA [me ] merA hai; [sheShA sarve ] sheSh
sab [sanyogalakShaNA bhAvA ] sanyogalakShaNavAle bhAv [me bAhyA ] mujhase bAhya hain
.
TIkA :ekatvabhAvanArUpase pariNamit samyaggnAnIke lakShaNakA yah kathan hai .
trikAl nirupAdhik svabhAvavAlA honese nirAvaraN - gnAnadarshanalakShaNase lakShit aisA jo
kAraNaparamAtmA vah, samasta sansArarUpI nandanavanake vRukShonkI jaDake AsapAs kyAriyommen
(mandAkrAntA)
eko yAti prabaladuraghAjjanma mRutyun cha jIva
karmadvandvodbhavaphalamayan chArusaukhyan cha dukham
.
bhUyo bhunkte svasukhavimukha san sadA tIvramohA-
dekan tattvan kimapi guruta prApya tiShThatyamuShmin
..137..
ego me sAsado appA NANadansaNalakkhaNo .
sesA me bAhirA bhAvA savve sanjogalakkhaNA ..102..
eko me shAshvat AtmA gnAnadarshanalakShaNa .
sheShA me bAhyA bhAvA sarve sanyogalakShaNA ..102..
ekatvabhAvanApariNatasya samyaggnAnino lakShaNakathanamidam .
akhilasansRutinandanatarumUlAlavAlAmbhapUraparipUrNapraNAlikAvatsansthitakalevarasambhavahetu-
dRuggnAn - lakShit aur shAshvat mAtraAtmA mam are .
aru sheSh sab sanyog lakShit bhAv mujhase hai pare ..102..

Page 198 of 388
PDF/HTML Page 225 of 415
single page version

pAnI bharaneke liye jalapravAhase paripUrNa nAlI samAn vartatA huA jo sharIr usakI utpattimen
hetubhUt dravyakarma
- bhAvakarma rahit honese ek hai, aur vahI (kAraNaparamAtmA) samasta
kriyAkANDake ADambarake vividh vikalparUp kolAhalase rahit sahajashuddha - gnAnachetanAko
atIndriyarUpase bhogatA huA shAshvat rahakar mere liye upAdeyarUpase rahatA hai; jo shubhAshubh
karmake sanyogase utpanna honevAle sheSh bAhya
- abhyantar parigrah, ve sab nij svarUpase bAhya
hain . aisA merA nishchay hai .
[ab is 102vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] aho ! merA paramAtmA shAshvat hai, ek hai, sahaj param
chaitanyachintAmaNi hai, sadA shuddha hai aur ananta nij divya gnAnadarshanase samRuddha hai . aisA hai
to phi ra bahu prakArake bAhya bhAvonse mujhe kyA phal hai ? 138.
bhUtadravyabhAvakarmAbhAvAdeka, sa ev nikhilakriyAkAnDADambaravividhavikalpakolAhal-
nirmukta sahajashuddhagnAnachetanAmatIndriyan bhunjAna san shAshvato bhUtvA mamopAdeyarUpeN tiShThati,
yastrikAlanirupAdhisvabhAvatvAt
nirAvaraNagnAnadarshanalakShaNalakShita kAraNaparamAtmA; ye
shubhAshubhakarmasanyogasambhavA sheShA bAhyAbhyantaraparigrahA, svasvarUpAdbAhyAste sarve; iti mam
nishchaya
.
(mAlinI)
ath mam paramAtmA shAshvata kashchideka
sahajaparamachichchintAmaNirnityashuddha
.
niravadhinijadivyagnAndragbhyAn samRuddha
kimih bahuvikalpairme phalan bAhyabhAvai ..138..
jan kinchi me duchcharittan savvan tiviheN vosare .
sAmAiyan tu tivihan karemi savvan NirAyAran ..103..
jo koi bhI duShcharit merA sarva trayavidhise tajUn .
aru trividh sAmAyik charit sab, nirvikalpak AcharUn ..103..

Page 199 of 388
PDF/HTML Page 226 of 415
single page version

gAthA : 103 anvayArtha :[me ] merA [yat kinchit ] jo kuchh bhI
[dushcharitran ] duchAritra [sarvan ] us sarvako main [trividhen ] trividhase (man - vachan - kAyAse)
[visRujAmi ] chhoDatA hUn [tu ] aur [trividhan sAmAyikan ] trividh jo sAmAyik
(
chAritra) [sarvan ] us sarvako [nirAkAran karomi ] nirAkAr (-nirvikalpa) karatA hUn .
TIkA :Atmagat doShonse mukta honeke upAyakA yah kathan hai .
mujhe paramtapodhanako, bhedavignAnI hone par bhI, pUrvasanchit karmonke udayake kAraN
chAritramohakA uday hone par yadi kuchh bhI duchAritra ho, to us sarvako man - vachan
- kAyAkI sanshuddhise main samyak prakArase chhoDatA hUn . ‘sAmAyik’ shabdase chAritra kahA
haiki jo (chAritra) sAmAyik, chhedopasthApan aur parihAravishuddhi nAmake tIn bhedonke
kAraN tIn prakArakA hai . (main us chAritrako nirAkAr karatA hUn .) athavA main jaghanya
ratnatrayako utkRuShTa karatA hUn; nav padArtharUp paradravyake shraddhAn - gnAn - AcharaNasvarUp ratnatray
sAkAr (savikalpa) hai, use nijasvarUpake shraddhAn - gnAn - anuShThAnarUp svabhAvaratnatrayake
svIkAr (angIkAr) dvArA nirAkArshuddha karatA hUn, aisA artha hai . aur (dUsare
prakArase kahA jAye to), main bhedopachAr chAritrako abhedopachAr karatA hUn tathA abhedopachAr
chAritrako abhedAnupachAr karatA hUn
isaprakAr trividh sAmAyikako (chAritrako)
yatkinchinme dushcharitran sarvan trividhen visRujAmi .
sAmAyikan tu trividhan karomi sarvan nirAkAram ..103..
AtmagatadoShanirmuktyupAyakathanamidam .
bhedavignAninopi mam paramatapodhanasya pUrvasanchitakarmodayabalAchchAritramohodaye
sati yatkinchidapi dushcharitran bhavati chettat sarvan manovAkkAyasanshuddhayA santyajAmi .
sAmAyikashabden tAvachchAritramuktan sAmAyikachhedopasthApanaparihAravishuddhayabhidhAnabhedAttrividham .
athavA jaghanyaratnatrayamutkRuShTan karomi; navapadArthaparadravyashraddhAnaparignAnAcharaNasvarUpan ratnatrayan
sAkAran, tat
svasvarUpashraddhAnaparignAnAnuShThAnarUpasvabhAvaratnatrayasvIkAreN nirAkAran shuddhan karomi
ityartha . kin cha, bhedopachArachAritram abhedopachAran karomi, abhedopachAram abhedAnupachAran
karomi iti trividhan sAmAyikamuttarottarasvIkAreN sahajaparamatattvAvichalasthitirUpasahajanishchay-

Page 200 of 388
PDF/HTML Page 227 of 415
single page version

uttarottar svIkRut (angIkRut) karanese sahaj param tattvamen avichal sthitirUp sahaj
nishchayachAritra hotA hai
ki jo (nishchayachAritra) nirAkAr tattvamen lIn honese nirAkAr
chAritra hai .
isIprakAr shrI pravachanasArakI (amRutachandrAchAryadevakRut tattvadIpikA nAmak) TIkAmen
(12ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] charaN dravyAnusAr hotA hai aur dravya charaNAnusAr hotA
haiisaprakAr ve donon paraspar apekShAsahit hain; isaliye yA to dravyakA Ashray karake
athavA to charaNakA Ashray karake mumukShu (gnAnI, muni) mokShamArgamen ArohaN karo .’’
aur (is 103vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] jinakI buddhi chaitanyatattvakI bhAvanAmen Asakta (rat, lIn) hai
aise yati yamamen prayatnashIl rahate hain (arthAt sanyamamen sAvadhAn rahate hain ) ki jo yam
(sanyam) yAtanAshIl yamake (dukhamay maraNake) nAshakA kAraN hai .139.
chAritran, nirAkAratattvaniratatvAnnirAkArachAritramiti .
tathA choktan pravachanasAravyAkhyAyAm
(vasantatilakA)
‘‘dravyAnusAri charaNan charaNAnusAri
dravyan mitho dvayamidan nanu savyapekSham
.
tasmAnmumukShuradhirohatu mokShamArgan
dravyan pratItya yadi vA charaNan pratItya
..’’
tathA hi
(anuShTubh)
chittattvabhAvanAsakta matayo yatayo yamam .
yatante yAtanAshIlayamanAshanakAraNam ..139..

Page 201 of 388
PDF/HTML Page 228 of 415
single page version

gAthA : 104 anvayArtha :[sarvabhUteShu ] sarva jIvonke prati [me ] mujhe
[sAmyan ] samatA hai, [mahyan ] mujhe [kenachit ] kisIke sAth [vairan na ] vair nahIn hai;
[nUnam ] vAstavamen [AshAm utsRujya ] AshAko chhoDakar [samAdhi pratipadyate ] main
samAdhiko prApta karatA hUn
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen) antarmukh param - tapodhanakI bhAvashuddhikA
kathan hai .
jisane samasta indriyonke vyApArako chhoDA hai aise mujhe bhedavignAniyon tathA
agnAniyonke prati samatA hai; mitra - amitrarUp (mitrarUp athavA shatrurUp) pariNatike
abhAvake kAraN mujhe kisI prANIke sAth vair nahIn hai; sahaj vairAgyapariNatike kAraN
mujhe koI bhI AshA nahIn vartatI; param samarasIbhAvasanyukta param samAdhikA main Ashray
karatA hUn (arthAt param samAdhiko prApta karatA hUn )
.
isIprakAr shrI yogIndradevane (amRutAshItimen 21ven shlok dvArA) kahA hai
ki :
samman me savvabhUdesu veran majjhan Na keNavi .
AsAe vosarittA Nan samAhi paDivajjae ..104..
sAmyan me sarvabhUteShu vairan mahyan na kenachit .
AshAm utsRujya nUnan samAdhi pratipadyate ..104..
ihAntarmukhasya paramatapodhanasya bhAvashuddhiruktA .
vimukta sakalendriyavyApArasya mam bhedavignAniShvagnAniShu cha samatA; mitrAmitra-
pariNaterabhAvAnna me kenachijjanen sah vairam; sahajavairAgyapariNate na me kApyAshA vidyate;
paramasamarasIbhAvasanAthaparamasamAdhin prapadyehamiti
.
tathA choktan shrIyogIndradevai
samatA mujhe sab jIv prati vair na kisIke prati rahA .
main chhoD AshA sarvata dhAraN samAdhi kar rahA ..104..

Page 202 of 388
PDF/HTML Page 229 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] he bhAI ! svAbhAvik balasampanna aisA tU Alasya chhoDakar,
utkRuShTa samatArUpI kuladevIkA smaraN karake, agnAnamantrI sahit mohashatrukA nAsh karanevAle
is samyaggnAnarUpI chakrako shIghra grahaN kar
.’’
ab (is 104vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] jo (samatA) muktisundarIkI sakhI hai, jo mokShasaukhyakA mUl
hai, jo durbhAvanArUpI timirasamUhako (naShTa karaneke liye) chandrake prakAsh samAn hai aur jo
sanyamiyonko nirantar sammat hai, us samatAko main atyant bhAtA hUn
.140.
[shlokArtha : ] jo yogiyonko bhI durlabh hai, jo nijAbhimukh sukhake sAgaramen
jvAr lAneke liye pUrNa chandrakI prabhA (samAn) hai, jo param sanyamiyonkI dIkShArUpI strIke
manako pyArI sakhI hai tathA jo munivaronke samUhakA tathA tIn lokakA bhI atishayarUpase
AbhUShaN hai, vah samatA sadA jayavanta hai
.141.
(vasantatilakA)
‘‘muktvAlasatvamadhisattvabalopapanna
smRutvA parAn cha samatAn kuladevatAn tvam
.
sangnAnachakramidamangga gRuhAN tUrNa-
magnAnamantriyutamoharipUpamardi
..’’
tathA hi
(vasantatilakA)
muktyangganAlimapunarbhavasaukhyamUlan
durbhAvanAtimirasanhatichandrakIrtim
.
sambhAvayAmi samatAmahamuchchakaistAn
yA sammatA bhavati sanyaminAmajasram
..140..
(hariNI)
jayati samatA nityan yA yoginAmapi durlabhA
nijamukhasukhavArdhiprasphArapUrNashashiprabhA
.
paramayaminAn pravrajyAstrImanapriyamaitrikA
munivaragaNasyochchai sAlankriyA jagatAmapi
..141..

Page 203 of 388
PDF/HTML Page 230 of 415
single page version

gAthA : 105 anvayArtha :[nikaShAyasya ] jo nikaShAy hai, [dAntasya ]
1dAnta hai, [shUrasya ] shUravIr hai, [vyavasAyina ] vyavasAyI (shuddhatAke prati udyamavanta)
hai aur [sansArabhayabhItasya ] sansArase bhayabhIt hai, use [sukhan pratyAkhyAnan ] sukhamay
pratyAkhyAn (arthAt nishchayapratyAkhyAn) [bhavet ] hotA hai
.
TIkA :jo jIv nishchayapratyAkhyAnake yogya ho aise jIvake svarUpakA yah
kathan hai .
jo samasta kaShAyakalankarUp kIchaDase vimukta hai, sarva indriyonke vyApAr par
vijay prApta kar lenese jisane param dAntarUpatA prApta kI hai, sakal pariShaharUpI mahA
subhaTonko jIt lenese jisane nij shUraguN prApta kiyA hai, nishchay
- param - tapashcharaNamen 2nirat
aisA shuddhabhAv jise vartatA hai tathA jo sansAradukhase bhayabhIt hai, use (yathochit shuddhatA
sahit) vyavahArase chAr AhArake tyAgarUp pratyAkhyAn hai
. parantu (shuddhatArahit) vyavahAr -
pratyAkhyAn to kudRuShTi (mithyAtvI) puruShako bhI chAritramohake udayake hetubhUt dravyakarma
NikkasAyassa dantassa sUrassa vavasAyiNo .
sansArabhayabhIdassa pachchakkhANan suhan have ..105..
nikaShAyasya dAntasya shUrasya vyavasAyina .
sansArabhayabhItasya pratyAkhyAnan sukhan bhavet ..105..
nishchayapratyAkhyAnayogyajIvasvarUpAkhyAnametat .
sakalakaShAyakalankapankavimukta sya nikhilendriyavyApAravijayopArjitaparamadAntarUpasya
akhilaparIShahamahAbhaTavijayopArjitanijashUraguNasya nishchayaparamatapashcharaNaniratashuddhabhAvasya sansAr-
dukhabhItasya vyavahAreN chaturAhAravivarjanapratyAkhyAnam
. kin cha puna vyavahArapratyAkhyAnan
1dAnta = jisane indriyonkA daman kiyA ho aisA; jisane indriyonko vash kiyA ho aisA; sanyamI .
2nirat = rat; tatpar; parAyaN; lIn .
jo shUr evan dAnta hai, akaShAy udyamavAn hai .
bhav - bhIru hai, hotA use hI sukhad pratyAkhyAn hai ..105..

Page 204 of 388
PDF/HTML Page 231 of 415
single page version

-bhAvakarmake kShayopasham dvArA kvachit kadAchit sambhavit hai . isIliye nishchayapratyAkhyAn
ati - Asannabhavya jIvonko hitarUp hai; kyonki jisaprakAr suvarNapAShAN nAmak pAShAN
upAdey hai usIprakAr andhapAShAN nahIn hai . isaliye (yathochit shuddhatA sahit) sansAr tathA
sharIr sambandhI bhogakI nirvegatA nishchayapratyAkhyAnakA kAraN hai aur bhaviShya kAlamen
honevAle samasta moharAgadveShAdi vividh vibhAvonkA parihAr vah paramArtha pratyAkhyAn hai
athavA anAgat kAlamen utpanna honevAle vividh antarjalponkA (
vikalponkA) parityAg
vah shuddha nishchayapratyAkhyAn hai .
[ab is 105vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] he munivar ! sun; jinendrake matamen utpanna honevAlA pratyAkhyAn
satat jayavanta hai . vah pratyAkhyAn param sanyamiyonko utkRuShTarUpase nirvANasukhakA karanevAlA
hai, sahaj samatAdevIke sundar karNakA mahA AbhUShaN hai aur terI dIkShArUpI priy strIke
atishay yauvanakA kAraN hai
.142.
kudraShTerapi puruShasya chAritramohodayahetubhUtadravyabhAvakarmakShayopashamen kvachit kadAchit sambhavati .
at ev nishchayapratyAkhyAnan hitam atyAsannabhavyajIvAnAm; yata svarNanAm-
dheyadharasya pAShANasyopAdeyatvan na tathAndhapAShANasyeti
. tata sansArasharIrabhoganirvegatA nishchay-
pratyAkhyAnasya kAraNan, punarbhAvikAle sambhAvinAn nikhilamoharAgadveShAdivividhavibhAvAnAn
parihAra paramArthapratyAkhyAnam, athavAnAgatakAlodbhavavividhAntarjalpaparityAga shuddha-
nishchayapratyAkhyAnam iti
.
(hariNI)
jayati satatan pratyAkhyAnan jinendramatodbhavan
paramayaminAmetannirvANasaukhyakaran param
.
sahajasamatAdevIsatkarNabhUShaNamuchchakai
munip shRuNu te dIkShAkAntAtiyauvanakAraNam
..142..
jis pAShANamen suvarNa hotA hai use suvarNapAShAN kahate hain aur jis pAShANamen suvarNa nahIn hotA use andhapAShAN
kahate hain .

Page 205 of 388
PDF/HTML Page 232 of 415
single page version

gAthA : 106 anvayArtha :[evan ] isaprakAr [ya ] jo [nityam ] sadA
[jIvakarmaNo ] jIv aur karmake [bhedAbhyAsan ] bhedakA abhyAs [karoti ] karatA hai, [sa
sanyata ]
vah sanyat [niyamAt ] niyamase [pratyAkhyAnan ] pratyAkhyAn [dhartun ] dhAraN karaneko
[shakta ] shaktimAn hai
.
TIkA :yah, nishchay - pratyAkhyAn adhikArake upasanhArakA kathan hai .
shrImad arhantake mukhAravindase nikale hue paramAgamake arthakA vichAr karanemen samartha
aisA jo param sanyamI anAdi bandhanarUp sambandhavAle ashuddha antatattva aur karmapudgalakA
bhed bhedAbhyAsake balase karatA hai, vah param sanyamI nishchayapratyAkhyAn tathA
vyavahArapratyAkhyAnako svIkRut (
angIkRut) karatA hai .
[ab, is nishchay - pratyAkhyAn adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev nau shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : ] ‘jo bhAvi kAlake bhav - bhAvonse (sansArabhAvonse) nivRutta hai vah
evan bhedabbhAsan jo kuvvai jIvakammaNo Nichchan .
pachchakkhANan sakkadi dharidun so sanjado NiyamA ..106..
evan bhedAbhyAsan ya karoti jIvakarmaNo nityam .
pratyAkhyAnan shakto dhartun sa sanyato niyamAt ..106..
nishchayapratyAkhyAnAdhyAyopasanhAropanyAsoyam .
ya shrImadarhanmukhAravindavinirgataparamAgamArthavichArakShama ashuddhAntastattvakarmapudgalayo-
ranAdibandhanasambandhayorbhedan bhedAbhyAsabalen karoti, sa paramasanyamI nishchayavyavahArapratyAkhyAnan
svIkarotIti
.
(svAgatA)
bhAvikAlabhavabhAvanivRutta
sohamityanudinan muninAtha
.
bhAvayedakhilasaukhyanidhAnan
svasvarUpamamalan malamuktyai
..143..
yon jIv karma vibhed abhyAsI rahe jo nitya hI .
hai sanyamI jan niyat pratyAkhyAn - dhAraN kSham vahI ..106..

Page 206 of 388
PDF/HTML Page 233 of 415
single page version

main hUn’ isaprakAr munishvarako malase mukta honeke liye paripUrNa saukhyake nidhAnabhUt nirmal
nij svarUpako pratidin bhAnA chAhiye
.143.
[shlokArtha : ] ghor sansAramahArNavakI yah (param tattva) daidIpyamAn naukA hai
aisA jinendradevane kahA hai; isaliye main mohako jItakar nirantar param tattvako tattvata
(
pAramArthik rItise) bhAtA hUn .144.
[shlokArtha : ] bhrAntike nAshase jisakI buddhi sahaj - paramAnandayukta chetanamen
niShThit (lIn, ekAgra) hai aise shuddhachAritramUrtiko satat pratyAkhyAn hai . parasamayamen
(anya darshanamen) jinakA sthAn hai aise anya yogiyonko pratyAkhyAn nahIn hotA; un
sansAriyonko punapuna ghor sansaraN (paribhramaN) hotA hai .145.
[shlokArtha : ] jo shAshvat mahA AnandAnanda jagatamen prasiddha hai, vah nirmal
guNavAle siddhAtmAmen atishayarUpase tathA niyatarUpase rahatA hai . (to phi ra,) arere ! yah
vidvAn bhI kAmake tIkShNa shastronse ghAyal hote hue kleshapIDit hokar usakI (kAmakI)
ichchhA kyon karate hain ! ve jaDabuddhi hain
.146.
(svAgatA)
ghorasansRutimahArNavabhAsva-
dyAnapAtramidamAh jinendra
.
tattvata paramatattvamajasran
bhAvayAmyahamato jitamoha
..144..
(mandAkrAntA)
pratyAkhyAnan bhavati satatan shuddhachAritramUrte
bhrAntidhvansAtsahajaparamAnandachinniShTabuddhe
.
nAstyanyeShAmaparasamaye yoginAmAspadAnAn
bhUyo bhUyo bhavati bhavinAn sansRutirghorarUpA
..145..
(shikhariNI)
mahAnandAnando jagati vidita shAshvatamaya .
sa siddhAtmanyuchchairniyatavasatirnirmalaguNe .
amI vidvAnsopi smaranishitashastrairabhihatA
kathan kAnkShantyenan bat kalihatAste jaDadhiya
..146..

Page 207 of 388
PDF/HTML Page 234 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jo duShTa pAparUpI vRukShonkI ghanI aTavIko jalAneke liye
agnirUp hai aisA pragaT shuddha-shuddha satchAritra sanyamiyonko pratyAkhyAnase hotA hai; (isaliye)
he bhavyashArdUl ! (
bhavyottam !) tU shIghra apanI matimen tattvako nitya dhAraN karki jo
tattva sahaj sukhakA denevAlA tathA muniyonke chAritrakA mUl hai .147.
[shlokArtha : ] tattvamen niShNAt buddhivAle jIvake hRudayakamalarUp abhyantaramen jo
susthit hai, vah sahaj tattva jayavanta hai . us sahaj tejane mohAndhakArakA nAsh kiyA hai
aur vah (sahaj tej) nij rasake vistArase prakAshit gnAnake prakAshanamAtra hai .148.
[shlokArtha : ] aur, jo (sahaj tattva) akhaNDit hai, shAshvat hai, sakal
doShase dUr hai, utkRuShTa hai, bhavasAgaramen DUbe hue jIvasamUhako naukA samAn hai tathA prabal
sankaTonke samUharUpI dAvAnalako (shAnt karaneke liye) jal samAn hai, us sahaj tattvako
main pramodase satat namaskAr karatA hUn
.149.
(mandAkrAntA)
pratyAkhyAnAdbhavati yamiShu prasphu Tan shuddhashuddhan
sachchAritran duraghatarusAndrATavIvahnirUpam
.
tattvan shIghran kuru tav matau bhavyashArdUl nityan
yatkimbhUtan sahajasukhadan shIlamUlan munInAm
..147..
(mAlinI)
jayati sahajatattvan tattvaniShNAtabuddhe
hRudayasarasijAtAbhyantare sansthitan yat
.
tadapi sahajateja prAstamohAndhakAran
svarasavisarabhAsvadbodhavisphU rtimAtram
..148..
(pRithvI)
akhanDitamanAratan sakaladoShadUran paran
bhavAmbunidhimagnajIvatatiyAnapAtropamam
.
ath prabaladurgavargadavavahnikIlAlakan
namAmi satatan puna sahajamev tattvan mudA
..149..

Page 208 of 388
PDF/HTML Page 235 of 415
single page version

[shlokArtha : ] jo jinaprabhuke mukhAravindase vidit (prasiddha) hai, jo svarUpamen
sthit hai, jo munIshvaronke manogRuhake bhItar sundar ratnadIpakI bhAnti prakAshit hai, jo is
lokamen darshanamohAdi par vijay prApta kiye hue yogiyonse namaskAr karane yogya hai tathA jo
sukhakA mandir hai, us sahaj tattvako main sadA atyanta namaskAr karatA hUn
. 150 .
[shlokArtha : ] jisane pApakI rAshiko naShTa kiyA hai, jisane puNyakarmake
samUhako hanA hai, jisane madan (kAm) Adiko jhAD diyA hai, jo prabal gnAnakA mahal
hai, jisako tattvavettA praNAm karate hain, jo prakaraNake nAshasvarUp hai (arthAt jise koI kArya
karanA sheSh nahIn hai
jo kRutakRutya hai ), jo puShTa guNonkA dhAm hai tathA jisane moharAtrikA
nAsh kiyA hai, use (us sahaj tattvako) ham namaskAr karate hain . 151 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
vistAr rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen)
nishchay-pratyAkhyAn adhikAr nAmakA chhaThavAn shrutaskandha samApta huA .
JJJ
(pRithvI)
jinaprabhumukhAravindaviditan svarUpasthitan
munIshvaramanogRuhAntarasuratnadIpaprabham
.
namasyamih yogibhirvijitdraShTimohAdibhi
namAmi sukhamandiran sahajatattvamuchchairada ..150..
(pRithvI)
praNaShTaduritotkaran prahatapuNyakarmavrajan
pradhUtamadanAdikan prabalabodhasaudhAlayam
.
praNAmakRutatattvavit prakaraNapraNAshAtmakan
pravRuddhaguNamandiran prahRutamoharAtrin numa ..151..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridev -
virachitAyAn niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau nishchayapratyAkhyAnAdhikAra ShaShTha shrutaskandha ..

Page 209 of 388
PDF/HTML Page 236 of 415
single page version

ab AlochanA adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 107 anvayArtha :[nokarmakarmarahitan ] nokarma aur karmase rahit
tathA [vibhAvaguNaparyayai vyatiriktam ] vibhAvaguNaparyAyonse vyatirikta [AtmAnan ] AtmAko
[ya ] jo [dhyAyati ] dhyAtA hai, [shramaNasya ] us shramaNako [AlochanA ] AlochanA
[bhavati ] hai
.
TIkA :yah, nishchay - AlochanAke svarUpakA kathan hai .
audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaN sharIr ve nokarma hain; gnAnAvaraN,
7
param-AlochanA adhikAr
AlochanAdhikAr uchyate
Nokammakammarahiyan vihAvaguNapajjaehin vadirittan .
appANan jo jhAyadi samaNassAloyaNan hodi ..107..
nokarmakarmarahitan vibhAvaguNaparyayairvyatirikta m .
AtmAnan yo dhyAyati shramaNasyAlochanA bhavati ..107..
nishchayAlochanAsvarUpAkhyAnametat .
audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni sharIrANi hi nokarmANi, gnAnadarshanA-
vyatirikta = rahit; bhinna .
nokarma, karma, vibhAv, guN paryAy virahit AtamA .
dhyAtA use, us shramaNako hotI param - AlochanA ..107..

Page 210 of 388
PDF/HTML Page 237 of 415
single page version

darshanAvaraN, antarAy, mohanIy, vedanIy, Ayu, nAm aur gotra nAmake dravyakarma hain .
karmopAdhinirapekSha sattAgrAhak shuddhanishchayadravyArthikanayakI apekShAse paramAtmA in nokarmon
aur dravyakarmonse rahit hai . matignAnAdik ve vibhAvaguN hain aur nar - nArakAdi vyanjanaparyAyen
hI vibhAvaparyAyen hain; guN sahabhAvI hote hain aur paryAyen kramabhAvI hotI hain . paramAtmA in sabase
(vibhAvaguNon tathA vibhAvaparyAyonse) vyatirikta hai . uparokta nokarmon aur dravyakarmonse rahit
tathA uparokta samasta vibhAvaguNaparyAyonse vyatirikta tathA svabhAvaguNaparyAyonse sanyukta,
trikAl
- nirAvaraN niranjan paramAtmAko triguptigupta (tIn gupti dvArA gupta aisI) paramasamAdhi
dvArA jo param shramaN sadA anuShThAnasamayamen vachanarachanAke prapanchase (vistArase) parAngmukh
vartatA huA dhyAtA hai, us bhAvashramaNako satat nishchayaAlochanA hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAmen 227ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] mohake vilAsase phai lA huA jo yah udayamAn (udayamen
AnevAlA) karma us samastako Alochakar (un sarva karmonkI AlochanA karake), main
niShkarma (arthAt sarva karmonse rahit) chaitanyasvarUp AtmAmen AtmAse hI (svayamse hI)
nirantar vartatA hUn .’’
varaNAntarAyamohanIyavedanIyAyurnAmagotrAbhidhAnAni hi dravyakarmANi . karmopAdhinirapekShasattA-
grAhakashuddhanishchayadravyArthikanayApekShayA hi ebhirnokarmabhirdravyakarmabhishcha nirmukta m . matignAnAdayo
vibhAvaguNA naranArakAdivyanjanaparyAyAshchaiv vibhAvaparyAyA . sahabhuvo guNA kramabhAvina
paryAyAshcha . ebhi samastai vyatiriktan , svabhAvaguNaparyAyai sanyuktan, trikAlanirAvaraNaniranjan-
paramAtmAnan triguptiguptaparamasamAdhinA ya paramashramaNo nityamanuShThAnasamaye vachanarachanAprapanch-
parAngmukha san dhyAyati, tasya bhAvashramaNasya satatan nishchayAlochanA bhavatIti
.
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
(AryA)
‘‘mohavilAsavijRumbhitamidamudayatkarma sakalamAlochya .
Atmani chaitanyAtmani niShkarmaNi nityamAtmanA varte ..’’
shuddhanishchayadravyArthikanay karmopAdhikI apekShA rahit sattAko hI grahaN karatA hai .

Page 211 of 388
PDF/HTML Page 238 of 415
single page version

aur upAsakAdhyayanamen (shrI samantabhadrasvAmIkRut ratnakaraNDashrAvakAchAramen 125ven
shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] kiye hue, karAye hue aur anumodan kiye hue sarva pAponkI
niShkapaTarUpase AlochanA karake, maraNaparyant rahanevAlA, nisheSh (paripUrNa) mahAvrat dhAraN
karanA .’’
aur (is 107vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shlokArtha : ] ghor sansArake mUl aise sukRut aur duShkRutako sadA Aloch-
Alochakar main nirupAdhik (svAbhAvik) guNavAle shuddha AtmAko AtmAse hI
avalambatA hUn . phi ra dravyakarmasvarUp samasta prakRitiko atyanta naShTa karake sahajavilasatI
gnAnalakShmIko main prApta karUngA .152.
uktan chopAsakAdhyayane
(AryA)
‘‘Alochya sarvamena kRutakAritamanumatan cha nirvyAjam .
AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi nisheSham ..’’
tathA hi
AlochyAlochya nityan sukRutamasukRutan ghorasansAramUlan
shuddhAtmAnan nirupadhiguNan chAtmanaivAvalambe
.
pashchAduchchai prakRitimakhilAn dravyakarmasvarUpAn
nItvA nAshan sahajavilasadbodhalakShmIn vrajAmi
..152..
AloyaNamAlunchhaN viyaDIkaraNan cha bhAvasuddhI ya .
chauvihamih parikahiyan AloyaNalakkhaNan samae ..108..
hai shAstramen varNit chaturvidharUpamen AlochanA .
AlochanA, avikRutikaraN, aru shuddhatA, AlunchhanA ..108..

Page 212 of 388
PDF/HTML Page 239 of 415
single page version

gAthA : 108 anvayArtha :[ih ] ab, [AlochanalakShaNan ] AlochanAkA
svarUp [Alochanam ] 1Alochan, [Alunchhanam ] 2Alunchhan, [avikRutikaraNam ]
3avikRutikaraN [cha ] aur [bhAvashuddhi cha ] 4bhAvashuddhi [chaturvidhan ] aise chAr prakArakA
[samaye ] shAstramen [parikathitam ] kahA hai .
TIkA :yah, AlochanAke svarUpake bhedonkA kathan hai .
bhagavAn arhantake mukhAravindase nikalI huI, (shravaNake liye AI huI) sakal
janatAko shravaNakA saubhAgya prApta ho aisI, sundar - AnandasyandI (sundar - AnandajharatI),
anakSharAtmak jo divyadhvani, usake parignAnamen kushal chaturthagnAnadhar (manaparyayagnAnadhArI)
gautamamaharShike mukhakamalase nikalI huI jo chatur vachanarachanA, usake garbhamen vidyamAn
rAddhAntAdi (
siddhAntAdi) samasta shAstronke arthasamUhake sArasarvasvarUp shuddha - nishchay - param -
AlochanAke chAr bhed hain . ve bhed ab Age kahe jAne vAle chAr sUtrommen
kahe jAyenge .
[ab is 108vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
AlochanamAlunchhanamavikRutikaraNan cha bhAvashuddhishcha .
chaturvidhamih parikathitan AlochanalakShaNan samaye ..108..
AlochanAlakShaNabhedakathanametat .
bhagavadarhanmukhAravindavinirgatasakalajanatAshrutisubhagasundarAnandaniShyandyanakSharAtmakadivya-
dhvaniparignAnakushalachaturthagnAnadharagautamamaharShimukhakamalavinirgatachaturasandarbhagarbhIkRutarAddhAntAdi-
samastashAstrArthasArthasArasarvasvIbhUtashuddhanishchayaparamAlochanAyAshchatvAro vikalpA bhavanti
. te
vakShyamANasUtrachatuShTaye nigadyanta iti .
1svayam apane doShonko sUkShmatAse dekh lenA athavA guruke samakSha apane doShonkA nivedan karanA so vyavahAr
Alochan hai . nishchayAlochanakA svarUp 109 vIn gAthAmen kahA jAyegA .
2Alunchhan = (doShonkA) Alunchan arthAt ukhAD denA vah .
3avikRutikaraN = vikArarahitatA karanA vah .
4bhAvashuddhi = bhAvonko shuddha karanA vah .

Page 213 of 388
PDF/HTML Page 240 of 415
single page version

[shlokArtha : ] muktirUpI ramaNIke sangamake hetubhUt aise in AlochanAke
bhedonko jAnakar jo bhavya jIv vAstavamen nij AtmAmen sthiti prApta karatA hai, us
svAtmaniShThitako (
us nijAtmAmen lIn bhavya jIvako) namaskAr ho . 153 .
gAthA : 109 anvayArtha :[ya ] jo (jIv) [pariNAmam ] pariNAmako
[samabhAve ] samabhAvamen [sansthApya ] sthApakar [AtmAnan ] (nij) AtmAko [pashyati ]
dekhatA hai, [Alochanam ] vah Alochan hai
. [iti ] aisA [paramajinendrasya ] param jinendrakA
[upadesham ] upadesh [jAnIhi ] jAn .
TIkA :yahAn, AlochanAke svIkAramAtrase paramasamatAbhAvanA kahI gaI hai .
sahajavairAgyarUpI amRutasAgarake phe na - samUhake shvet shobhAmaNDalakI vRuddhike hetubhUt
pUrNa chandra samAn (arthAt sahaj vairAgyamen jvAr lAkar usakI ujjvalatA baDhAnevAlA) jo
jIv sadA antarmukhAkAr (
sadA antarmukh jisakA svarUp hai aise), ati apUrva, niranjan
(indravajrA)
AlochanAbhedamamun viditvA
muktyanganAsangamahetubhUtam
.
svAtmasthitin yAti hi bhavyajIva
tasmai nama svAtmani niShThitAy
..153..
jo passadi appANan samabhAve sanThavittu pariNAman .
AloyaNamidi jANah paramajiNandassa uvaesan ..109..
ya pashyatyAtmAnan samabhAve sansthApya pariNAmam .
Alochanamiti jAnIhi paramajinendrasyopadesham ..109..
ihAlochanAsvIkAramAtreN paramasamatAbhAvanoktA .
ya sahajavairAgyasudhAsindhunAthaDinDIrapinDaparipAnDuramanDanamanDalIpravRuddhihetubhUtarAkAnishI-
thinInAtha sadAntarmukhAkAramatyapUrvan niranjananijabodhanilayan kAraNaparamAtmAnan nirav-
samabhAvamen pariNAm sthApe aur dekhe AtamA .
jinavar vRuShabh upadeshamen vah jIv hai AlochanA ..109..