Niyamsar-Hindi (English transliteration). Gatha: 92-100 ; Adhikar-6 : Nishchay Pratyahkhyan Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 21

 

Page 174 of 388
PDF/HTML Page 201 of 415
single page version

uttamaaTThan AdA tamhi ThidA haNadi muNivarA kamman .
tamhA du jhANamev hi uttamaaTThassa paDikamaNan ..92..
uttamArtha AtmA tasmin sthitA ghnanti munivarA karma .
tasmAttu dhyAnamev hi uttamArthasya pratikramaNam ..92..
atra nishchayottamArthapratikramaNasvarUpamukta m .
ih hi jineshvaramArge munInAn sallekhanAsamaye hi dvichatvArinshadbhirAchAryairdattottamArtha-
pratikramaNAbhidhAnen dehatyAgo dharmo vyavahAreN . nishchayen navArtheShUttamArtho hyAtmA tasmin
sachchidAnandamayakAraNasamayasArasvarUpe tiShThanti ye tapodhanAste nityamaraNabhIrava, at ev
karmavinAshan kurvanti
. tasmAdadhyAtmabhAShayokta bhedakaraNadhyAnadhyeyavikalpavirahitaniravasheSheNAnta-
shuddha Atmatattvamen niyat (shuddhAtmatattvaparAyaN) aisA jo ek nijagnAn, dUsarA shraddhAn
aur phi ra dUsarA chAritra usakA Ashray karatA hai . 122 .
gAthA : 92 anvayArtha :[uttamArtha ]nuttamArtha (uttam padArtha)
[AtmA ] AtmA hai; [tasmin sthitA ] usamen sthit [munivarA ] munivar [karma
ghnanti ]
karmakA ghAt karate hain
. [tasmAt tu ] isaliye [dhyAnam ev ] dhyAn hI
[hi ] vAstavamen [uttamArthasya ] uttamArthakA [pratikramaNam ] pratikramaN hai .
TIkA :yahAn (is gAthAmen), nishchay - uttamArthapratikramaNakA svarUp kahA
hai .
jineshvarake mArgamen muniyonkI sallekhanAke samay, byAlIs AchAryon dvArA,
jisakA nAm uttamArthapratikramaN hai vah diyA jAneke kAraN, dehatyAg vyavahArase dharma
hai
. nishchayasenav arthommen uttam artha AtmA hai; sachchidAnandamay kAraNasamayasArasvarUp
aise us AtmAmen jo tapodhan sthit rahate hain, ve tapodhan nitya maraNabhIru hain; isIliye
hai jIv uttam artha, muni tatrastha hantA karmakA .
ataev hai bas dhyAn hI pratikramaN uttam arthakA ..92..

Page 175 of 388
PDF/HTML Page 202 of 415
single page version

rmukhAkArasakalendriyAgocharanishchayaparamashukladhyAnamev nishchayottamArthapratikramaNamityavaboddhavyam .
kin cha, nishchayottamArthapratikramaNan svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnamayatvAdamRutakumbhasvarUpan
bhavati, vyavahArottamArthapratikramaNan vyavahAradharmadhyAnamayatvAdviShakumbhasvarUpan bhavati
.
tathA choktan samayasAre
‘‘paDikamaNan paDisaraNan parihAro dhAraNA NiyattI ya .
NindA garahA sohI aTThaviho hoi visakumbho ..’’
ve karmakA vinAsh karate hain . isaliye adhyAtmabhAShAse, pUrvokta bhedakaraN rahit, dhyAn
aur dhyeyake vikalpa rahit, niravasheSharUpase antarmukh jisakA AkAr hai aisA aur
sakal indriyonse agochar nishchay
- paramashukaladhyAn hI nishchay - uttamArthapratikramaN hai aisA
jAnanA .
aur, nishchay - uttamArthapratikramaN svAtmAshrit aise nishchayadharmadhyAn tathA
nishchayashukladhyAnamay honese amRutakumbhasvarUp hai; vyavahAr - uttamArthapratikramaN
vyavahAradharmadhyAnamay honese viShakumbhasvarUp hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI samayasAramen (306vIn gAthA
dvArA) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha : ] 1pratikramaN, 2pratisaraN, 3parihAr, 4dhAraNA, 5nivRutti, 6nindA,
7garhA aur 8shuddhiin ATh prakArakA viShakumbha hai .’’
bhedakaraN = bhed karanA vah; bhed DAlanA vah .
1pratikramaN = kiye huye doShonkA nirAkaraN karanA .
2pratisaraN = samyaktvAdi guNommen preraNA .
3parihAr = mithyAtvarAgAdi doShonkA nivAraN .
4dhAraNA = panchanamaskArAdi mantra, pratimA Adi bAhya dravyonke Alamban dvArA chittako sthir karanA .
5nivRutti = bAhya viShayakaShAyAdi ichchhAmen vartate hue chittako moDanA .
6nindA = AtmasAkShIse doShonkA pragaT karanA .
7garhA = gurusAkShIse doShonkA pragaT karanA .
8shuddhi = doSh ho jAne par prAyashchit lekar vishuddhi karanA .

Page 176 of 388
PDF/HTML Page 203 of 415
single page version

tathA choktan samayasAravyAkhyAyAm
(vasantatilakA)
‘‘yatra pratikramaNamev viShan praNItan
tatrApratikramaNamev sudhA kuta syAt
.
tatkin pramAdyati jana prapatannadhodha
kin nordhvamUrdhvamadhirohati niShpramAda
..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
AtmadhyAnAdaparamakhilan ghorasansAramUlan
dhyAnadhyeyapramukhasutapakalpanAmAtraramyam
.
buddhavA dhImAn sahajaparamAnandapIyUShapUre
nirmajjantan sahajaparamAtmAnamekan prapede
..123..
aur isIprakAr shrI samayasArakI (amRutachandrAchAryadevakRut AtmakhyAti nAmak)
TIkAmen (189ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] (are ! bhAI,) jahAn pratikramaNako hI viSh kahA hai,
vahAn apratikramaN amRut kahAnse hogA ? (arthAt nahIn ho sakatA .) to phi ra manuShya
nIche nIche girate hue pramAdI kyon hote hain ? niShpramAdI hote hue Un che-Un che kyon nahIn
chaDhate ?’’
aur (is 92vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] AtmadhyAnake atirikta anya sab ghor sansArakA mUl hai,
(aur) dhyAn - dhyeyAdik sutap (arthAt dhyAn, dhyey Adike vikalpavAlA shubh tap bhI)
kalpanAmAtra ramya hai; aisA jAnakar dhImAn (buddhimAn puruSh) sahaj paramAnandarUpI
pIyUShake pUramen DUbate hue (nimagna hote hue) aise sahaj paramAtmAkAekakA Ashray
karate hain .123.

Page 177 of 388
PDF/HTML Page 204 of 415
single page version

gAthA : 93 anvayArtha :[dhyAnanilIna ] dhyAnamen lIn [sAdhu ] sAdhu
[sarvadoShANAm ] sarva doShonkA [parityAgan ] parityAg [karoti ] karate hain; [tasmAt tu ]
isaliye [dhyAnam ev ] dhyAn hI [hi ] vAstavamen [sarvAtichArasya ] sarva atichArakA
[pratikramaNam ] pratikramaN hai
.
TIkA :yahAn (is gAthAmen), dhyAn ek upAdey hai aisA kahA hai .
jo koI paramajinayogIshvar sAdhuati - Asannabhavya jIv, adhyAtmabhAShAse pUrvokta
svAtmAshrit nishchayadharmadhyAnamen lIn hotA huA abhedarUpamen sthit rahatA hai, athavA sakal
kriyAkAnDake ADambar rahit aur vyavahAranayAtmak
1bhedakaraN tathA dhyAn-dhyeyake vikalpa
rahit, samasta indriyasamUhase agochar aisA jo param tattvashuddha antatattva, tatsambandhI
bhedakalpanAse 2nirapekSha nishchayashukladhyAnasvarUpamen sthit rahatA hai, vah (sAdhu)
jhANaNilINo sAhU parichAgan kuNai savvadosANan .
tamhA du jhANamev hi savvadichArassa paDikamaNan ..93..
dhyAnanilIna sAdhu parityAgan karoti sarvadoShANAm .
tasmAttu dhyAnamev hi sarvAtichArasya pratikramaNam ..93..
atra dhyAnamekamupAdeyamityukta m .
kashchit paramajinayogIshvara sAdhu atyAsannabhavyajIva adhyAtmabhAShayokta -
svAtmAshritanishchayadharmadhyAnanilIna nirbhedarUpeN sthita, athavA sakalakriyAkAnDADambar-
vyavahAranayAtmakabhedakaraNadhyAnadhyeyavikalpanirmukta nikhilakaraNagrAmAgocharaparamatattvashuddhAntastattva-
viShayabhedakalpanAnirapekShanishchayashukladhyAnasvarUpe tiShThati cha, sa cha niravasheSheNAntarmukhatayA
1 bhedakaraN = bhed karanA vah; bhed DAlanA vah . [samasta bhedakaraNdhyAn-dhyeyake vikalpa bhI
vyavahAranayasvarUp hai . ]
2 nirapekSha = udAsIn; nispRuh; apekShArahit . [nishchayashukladhyAn shuddha antatattva sambandhI bhedonkI kalpanAse
bhI nirapekSha hai . ]
re sAdhu karatA dhyAnamen sab doShakA parihAr hai .
ataev hI sarvAtichAr pratikramaN yah dhyAn hai ..93..

Page 178 of 388
PDF/HTML Page 205 of 415
single page version

niravasheSharUpase antarmukh honese prashasta - aprashasta samasta moharAgadveShakA parityAg karatA hai;
isaliye (aisA siddha huA ki) svAtmAshrit aise jo nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAn,
ve do dhyAn hI sarva atichAronkA pratikramaN hai
.
[ab is 93vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ] :
[shlokArtha :] yah shukladhyAnarUpI dIpak jisake manomandiramen prakAshit huA,
vah yogI hai; use shuddha AtmA svayam pratyakSha hotA hai . 124 .
gAthA : 94 anvayArtha :[pratikramaNanAmadheye ] pratikramaN nAmak [sUtre ]
sUtramen [yathA ] jisaprakAr [pratikramaNam ] pratikramaNakA [varNitan ] varNan kiyA gayA hai
[tathA gnAtvA ] tadanusAr jAnakar [ya ] jo [bhAvayati ] bhAtA hai, [tasya ] use [tadA ]
tab [pratikramaNam bhavati ] pratikramaN hai
.
prashastAprashastasamastamoharAgadveShANAn parityAgan karoti, tasmAt svAtmAshritanishchayadharma-
shukladhyAnadvitayamev sarvAtichArANAn pratikramaNamiti .
(anuShTubh)
shukladhyAnapradIpoyan yasya chittAlaye babhau .
sa yogI tasya shuddhAtmA pratyakSho bhavati svayam ..124..
paDikamaNaNAmadheye sutte jah vaNNidan paDikkamaNan .
tah NachchA jo bhAvai tassa tadA hodi paDikkamaNan ..94..
pratikramaNanAmadheye sUtre yathA varNitan pratikramaNam .
tathA gnAtvA yo bhAvayati tasya tadA bhavati pratikramaNam ..94..
pratikramaNanAmak sUtramen pratikramaN varNit hai yathA .
hotA use pratikramaN jo jAne tathA bhAve tathA ..94..

Page 179 of 388
PDF/HTML Page 206 of 415
single page version

TIkA :yahAn, vyavahArapratikramaNakI saphalatA kahI hai (arthAt dravyashrutAtmak
pratikramaNasUtramen varNit pratikramaNako sunakarjAnakar, sakal sanyamakI bhAvanA karanA
vahI vyavahArapratikramaNakI saphalatAsArthakatA hai aisA is gAthAmen kahA hai ) .
samasta Agamake sArAsArakA vichAr karanemen sundar chAturya tathA guNasamUhake dhAraN
karanevAle niryApak AchAryonne jisaprakAr dravyashrutarUp pratikramaNanAmak sUtramen
pratikramaNakA ati vistArase varNan kiyA hai, tadanusAr jAnakar jinanItiko anullanghatA
huA jo sundarachAritramUrti mahAmuni sakal sanyamakI bhAvanA karatA hai, us mahAmuniko
ki jo (mahAmuni) bAhya prapanchase vimukh hai, panchendriyake phai lAv rahit dehamAtra jise
parigrah hai aur param guruke charaNonke smaraNamen Asakta jisakA chitta hai, use
tab (us
kAl) pratikramaN hai .
[ab is paramArtha-pratikramaN adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev do shlok kahate hain ]:
[shlokArtha : ] niryApak AchAryonkI nirukti (vyAkhyA) sahit
(pratikramaNAdi sambandhI) kathan sadA sunakar jisakA chitta samasta chAritrakA niketan
(
dhAm) banatA hai, aise us sanyamadhArIko namaskAr ho .125.
atra vyavahArapratikramaNasya saphalatvamukta m .
yathA hi niryApakAchAryai samastAgamasArAsAravichArachAruchAturyaguNakadambakai
pratikramaNAbhidhAnasUtre dravyashrutarUpe vyAvarNitamativistareN pratikramaNan, tathA gnAtvA
jinanItimalanghayan chArucharitramUrti sakalasanyamabhAvanAn karoti, tasya mahAmunerbAhyaprapanch-
vimukhasya panchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya paramagurucharaNasmaraNAsakta chittasya tadA
pratikramaNan bhavatIti
.
(indravajrA)
niryApakAchAryanirukti yuktA-
muktin sadAkarNya cha yasya chittam
.
samastachAritraniketanan syAt
tasmai nama sanyamadhAriNesmai ..125..

Page 180 of 388
PDF/HTML Page 207 of 415
single page version

(vasantatilakA)
yasya pratikramaNamev sadA mumukSho-
rnAstyapratikramaNamapyaNumAtramuchchai
.
tasmai nama sakalasanyamabhUShaNAy
shrIvIranandimuninAmadharAy nityam
..126..
iti sukavijanapayojamitrapanchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyAn
niyamasAravyAkhyAyAn tAtparyavRuttau nishchayapratikramaNAdhikAra panchama shrutaskandha ..
[shlokArtha :] mumukShu aise jinhen (mokShArthI aise jin vIranandi muniko) sadA
pratikramaN hI hai aur aNumAtra bhI apratikramaN bilaku la nahIn hai, un sakalasanyamarUpI
bhUShaNake dhAraN karanevAle shrI vIranandI nAmake muniko nitya namaskAr ho
.126.
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalonke liye jo sUrya samAn hain aur pAnch indriyonke
phai lAv rahit dehamAtra jinhen parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavRutti nAmak TIkAmen (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirganrath munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen)
nishchay-pratikramaN adhikAr nAmakA pAnchavAn shrutaskandh samApta huA
.

Page 181 of 388
PDF/HTML Page 208 of 415
single page version

ab nimnAnusAr nishchay-pratyAkhyAn adhikAr kahA jAtA haiki jo
nishchayapratyAkhyAn sakal pravrajyArUp sAmrAjyakI vijay-dhvajAke vishAl danDakI shobhA
samAn hai, samasta karmonkI nirjarAke hetubhUt hai, mokShakI sIDhI hai aur muktirUpI strIke pratham
darshanakI bhenT hai
. vah isaprakAr hai :
yahAn gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA hai :
gAthA : 95 anvayArtha :[sakalajalpam ] samasta jalpako (vachan-
vistArako) [muktvA ] chhoDakar aur [anAgatashubhAshubhanivAraNan ] anAgat shubh-ashubhakA
6
nishchay-pratyAkhyAn adhikAr
athedAnIn sakalapravrajyAsAmrAjyavijayavaijayantIpRuthuladanDamanDanAyamAnasakalakarmanirjarAhetu-
bhUtanishreyasanishreNIbhUtamukti bhAminIprathamadarshanopAyanIbhUtanishchayapratyAkhyAnAdhikAra kathyate .
tadyathA
atra sUtrAvatAra .
mottUN sayalajappamaNAgayasuhamasuhavAraNan kichchA .
appANan jo jhAyadi pachchakkhANan have tassa ..95..
muktvA sakalajalpamanAgatashubhAshubhanivAraNan kRutvA .
AtmAnan yo dhyAyati pratyAkhyAnan bhavettasya ..95..
bhAvI shubhAshubh chhoDakar, tajakar vachan vistAr re .
jo jIv dhyAtA Atma, pratyAkhyAn hotA hai use ..95..

Page 182 of 388
PDF/HTML Page 209 of 415
single page version

nivAraN [kRutvA ] karake [ya ] jo [AtmAnan ] AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya ]
use [pratyAkhyAnan ] pratyAkhyAn [bhavet ] hai
.
TIkA :yah, nishchayanayake pratyAkhyAnake svarUpakA kathan hai .
yahAn aisA kahA hai kivyavahAranayake kathanase, muni din-dinamen (pratidin)
bhojan karake phi ra yogya kAl paryant anna, pAn, khAdya aur lehyakI ruchi chhoDate hain; yah
vyavahAr-pratyAkhyAnakA svarUp hai
. nishchayanayase, prashastaaprashasta samasta vachanarachanAke
prapanchake parihAr dvArA shuddhagnAnabhAvanAkI sevAke prasAd dvArA jo navIn shubhAshubh dravyakarmonkA
tathA bhAvakarmonkA samvar honA so pratyAkhyAn hai . jo sadA antarmukh pariNamanase param kalAke
AdhArarUp ati-apUrva AtmAko dhyAtA hai, use nitya pratyAkhyAn hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI samayasAramen (34vIn gAthA
dvArA) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha :] ‘apane atirikta sarva padArtha par hain’aisA jAnakar pratyAkhyAn
karatA haityAg karatA hai, isIliye pratyAkhyAn gnAn hI hai (arthAt apane gnAnamen tyAgarUp
avasthA hI pratyAkhyAn hai ) aisA niyamase jAnanA .’’
nishchayanayapratyAkhyAnasvarUpAkhyAnametat .
atra vyavahAranayAdeshAt munayo bhuktvA dainan dainan punaryogyakAlaparyantan
pratyAdiShTAnnapAnakhAdyalehyaruchaya, etad vyavahArapratyAkhyAnasvarUpam . nishchayanayata prashastA-
prashastasamastavachanarachanAprapanchaparihAreN shuddhagnAnabhAvanAsevAprasAdAdabhinavashubhAshubhadravyabhAv-
karmaNAn samvara pratyAkhyAnam
. ya sadAntarmukhapariNatyA paramakalAdhAramatyapUrvamAtmAnan dhyAyati
tasya nityan pratyAkhyAnan bhavatIti .
tathA choktan samayasAre
‘‘savve bhAve jamhA pachchakkhAI pare tti NAdUNan .
tamhA pachchakkhANan NANan NiyamA muNeyavvan ..’’
prapanch = vistAr . (anek prakArakI samasta vachanarachanAko chhoDakar shuddha gnAnako bhAneseus bhAvanAke
sevanakI kRupAsebhAvakarmonkA tathA dravyakarmonkA samvar hotA hai .)

Page 183 of 388
PDF/HTML Page 210 of 415
single page version

isIprakAr samayasArakI (amRutachandrAchAryadevakRut AtmakhyAti nAmak) TIkAmen bhI
(228ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] (pratyAkhyAn karanevAlA gnAnI kahatA hai ki) bhaviShyake
samasta karmonkA pratyAkhyAn karake (tyAgakar), jisakA moh naShTa huA hai aisA main niShkarma
(arthAt sarva karmonse rahit) chaitanyasvarUp AtmAmen AtmAse hI (svayamse hI) nirantar
vartatA hUn .’’
aur (is 95vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shlokArtha : ] jo samyagdRuShTi samasta karma-nokarmake samUhako chhoDatA hai, us
samyaggnAnakI mUrtiko sadA pratyAkhyAn hai aur use pApasamUhakA nAsh karanevAle aise sat-
chAritra atishayarUpase hain
. bhav-bhavake kleshakA nAsh karaneke liye use main nitya vandan karatA
hUn .127.
tathA samayasAravyAkhyAyAn cha
(AryA)
‘‘pratyAkhyAy bhaviShyatkarma samastan nirastasammoha .
Atmani chaitanyAtmani niShkarmaNi nityamAtmanA varte ..’’
tathA hi
(mandAkrAntA)
samyagdraShTistyajati sakalan karmanokarmajAtan
pratyAkhyAnan bhavati niyatan tasya sangnAnamUrte .
sachchAritrANyaghakulaharANyasya tAni syuruchchai
tan vandehan bhavaparibhavakleshanAshAy nityam
..127..
kevalaNANasahAvo kevaladansaNasahAvasuhamaio .
kevalasattisahAvo so han idi chintae NANI ..96..
kaivalya darshan - gnAn - sukh; kaivalya shakti svabhAv jo .
main hUn vahI, yah chintavan hotA nirantar gnAniko ..96..

Page 184 of 388
PDF/HTML Page 211 of 415
single page version

gAthA : 96 anvayArtha :[kevalagnAnasvabhAva ] kevalagnAnasvabhAvI,
[kevaladarshanasvabhAva ] kevaladarshanasvabhAvI, [sukhamaya ] sukhamay aur
[kevalashaktisvabhAva ] kevalashaktisvabhAvI [sa aham ] vah main hUn
[iti ] aisA
[gnAnI ] gnAnI [chintayet ] chintavan karate hain .
TIkA :yah, anantachatuShTayAtmak nij AtmAke dhyAnake upadeshakA kathan hai .
samasta bAhya prapanchakI vAsanAse vimukta, niravasheSharUpase antarmukh paramatattvagnAnI
jIvako shikShA dI gaI hai . kisaprakAr ? isaprakAr :sAdi-anant amUrta
atIndriyasvabhAvavAle shuddhasadbhUtavyavahArase, shuddha sparsha - ras - gandh-varNake AdhArabhUt shuddha
pudgal-paramANukI bhAnti, jo kevalagnAn, kevaladarshan, kevalasukh tathA kevalashaktiyukta
paramAtmA so main hUn, isaprakAr gnAnIko bhAvanA karanI chAhiye; aur nishchayase, main
sahajagnAnasvarUp hUn, main sahajadarshanasvarUp hUn, main sahajachAritrasvarUp hUn tathA main
sahajachitshaktisvarUp hUn isaprakAr bhAvanA karanI chAhiye
.
isIprakAr ekatvasaptatimen (shrI padmanandi-AchAryavarakRut, padmanandipanychavinshatike
ekatvasaptatinAmak adhikAramen 20ven shlok dvArA) kahA hai ki :
kevalagnAnasvabhAva kevaladarshanasvabhAva sukhamaya .
kevalashakti svabhAva sohamiti chintayet gnAnI ..96..
anantachatuShTayAtmakanijAtmadhyAnopadeshopanyAsoyam .
samastabAhyaprapanchavAsanAvinirmukta sya niravasheSheNAntarmukhasya paramatattvagnAnino jIvasya
shikShA proktA . kathankAram ? sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN, shuddhasparsharas-
gandhavarNAnAmAdhArabhUtashuddhapudgalaparamANuvatkevalagnAnakevaladarshanakevalasukhakevalashakti yukta paramAtmA
ya sohamiti bhAvanA kartavyA gnAnineti; nishchayen sahajagnAnasvarUpoham, sahajadarshan-
svarUpoham, sahajachAritrasvarUpoham, sahajachichchhakti svarUpoham, iti bhAvanA kartavyA cheti
tathA chokta mekatvasaptatau

Page 185 of 388
PDF/HTML Page 212 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] vah param tej kevalagnAn, kevaladarshan aur
kevalasaukhyasvabhAvI hai . use jAnane par kyA nahIn jAnA ? use dekhane par kyA nahIn dekhA ?
usakA shravaN karane par kyA nahIn sunA ?’’
aur (is 96vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) :
[shlokArtha : ] samasta munijanonke hRudayakamalakA hans aisA jo yah shAshvat,
kevalagnAnakI mUrtirUp, sakalavimal dRuShTimay (sarvathA nirmal darshanamay), shAshvat
AnandarUp, sahaj param chaitanyashaktimay paramAtmA vah jayavanta hai . 128 .
nijabhAvako chhoDe nahIn, kinchit grahe parabhAv nahin .
dekhe va jAne main vahI, gnAnI kare chintan yahI ..97..
gAthA : 97 anvayArtha :[nijabhAvan ] jo nijabhAvako [na api munchati ]
nahIn chhoDatA, [kam api parabhAvan ] kinchit bhI parabhAvako [na ev gRuhNAti ] grahaN nahIn
(anuShTubh)
‘‘kevalagnAndraksaukhyasvabhAvan tatparan maha .
tatra gnAte na kin gnAtan draShTe draShTan shrute shrutam ..’’
tathA hi
(mAlinI)
jayati sa paramAtmA kevalagnAnamUrti
sakalavimal
draShTi shAshvatAnandarUpa .
sahajaparamachichchhaktyAtmaka shAshvatoyan
nikhilamunijanAnAn chittapankejahansa
..128..
NiyabhAvan Navi muchchai parabhAvan Nev geNhae kein .
jANadi passadi savvan so han idi chintae NANI ..97..
nijabhAvan nApi munchati parabhAvan naiv gRuhNAti kamapi .
jAnAti pashyati sarvan sohamiti chintayed gnAnI ..97..

Page 186 of 388
PDF/HTML Page 213 of 415
single page version

karatA, [sarvan ] sarvako [jAnAti pashyati ] jAnatA - dekhatA hai, [sa aham ] vah main hUn
[iti ] aisA [gnAnI ] gnAnI [chintayet ] chintavan karatA hai .
TIkA :yahAn, param bhAvanAke sammukh aise gnAnIko shikShA dI hai .
jo kAraNaparamAtmA (1) samasta pAparUpI bahAdur shatrusenAkI vijay-dhvajAko
lUTanevAle, trikAl - nirAvaraN, niranjan, nij paramabhAvako kabhI nahIn chhoDatA; (2) panchavidh
(pAnch parAvartanarUp) sansArakI vRuddhike kAraNabhUt, 1vibhAvapudgaladravyake sanyogase janit
rAgAdiparabhAvako grahaN nahIn karatA; aur (3) niranjan sahajagnAn - sahajadRuShTi - sahajachAritrAdi
svabhAvadharmonke AdhAr - Adhey sambandhI vikalpon rahit, sadA mukta tathA sahaj muktirUpI
strIke sambhogase utpanna honevAle saukhyake sthAnabhUtaise 2kAraNaparamAtmAko nishchayase nij
nirAvaraN paramagnAn dvArA jAnatA hai aur us prakArake sahaj avalokan dvArA (sahaj nij
nirAvaraN paramadarshan dvArA) dekhatA hai; vah kAraNasamayasAr main hUnaisI samyaggnAniyonko sadA
bhAvanA karanA chAhiye .
isIprakAr shrI pUjyapAdasvAmIne (samAdhitantramen 20ven shlok dvArA) kahA hai ki :
atra paramabhAvanAbhimukhasya gnAnina shikShaNamukta m .
yastu kAraNaparamAtmA sakaladuritavIravairisenAvijayavaijayantIlunTAkan trikAl-
nirAvaraNaniranjananijaparamabhAvan kvachidapi nApi munchati, panchavidhasansArapravRuddhikAraNan
vibhAvapudgaladravyasanyogasanjAtan rAgAdiparabhAvan naiv gRuhNAti, nishchayen nijanirAvaraNaparam-
bodhen niranjanasahajagnAnasahaj
draShTisahajashIlAdisvabhAvadharmANAmAdhArAdheyavikalpanirmukta mapi
sadAmuktan sahajamukti bhAminIsambhogasambhavaparatAnilayan kAraNaparamAtmAnan jAnAti, tathAvidh-
sahajAvaloken pashyati cha, sa cha kAraNasamayasArohamiti bhAvanA sadA kartavyA
samyaggnAnibhiriti
.
tathA choktan shrIpUjyapAdasvAmibhi
1rAgAdiparabhAvakI utpattimen pudgalakarma nimitta banatA hai .
2kAraNaparamAtmA ‘svayam AdhAr hai aur svabhAvadharma Adhey hain ’ aise vikalponse rahit hai, sadA mukta
hai aur muktisukhakA AvAs hai
.

Page 187 of 388
PDF/HTML Page 214 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] jo agrAhyako (grahaN na karane yogyako) grahaN nahIn karatA
tathA gRuhItako (grAhyako, shAshvat svabhAvako) chhoDatA nahIn hai, sarvako sarva prakArase
jAnatA hai, vah svasamvedya (tattva) main hUn .’’
aur (is 97vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] AtmA AtmAmen nij Atmik guNonse samRuddha AtmAkoek
panchamabhAvakojAnatA hai aur dekhatA hai; us sahaj ek panchamabhAvako usane chhoDA nahIn
hI hai tathA anya aise parabhAvakoki jo vAstavamen paudgalik vikAr hai usevah grahaN
nahIn hI karatA .129.
[shlokArtha : ] anya dravyakA 1Agrah karanese utpanna honevAle is 2vigrahako
ab chhoDakar, vishuddha - pUrNa - sahajagnAnAtmak saukhyakI prAptike hetu, merA yah nij antar
(anuShTubh)
‘‘yadagrAhyan na gRuhNAti gRuhItan nApi munchati .
jAnAti sarvathA sarvan tatsvasamvedyamasmyaham ..’’
tathA hi
(vasantatilakA)
AtmAnamAtmani nijAtmaguNADhayamAtmA
jAnAti pashyati cha panchamabhAvamekam
.
tatyAj naiv sahajan parabhAvamanyan
gRuhNAti naiv khalu paudgalikan vikAram
..129..
(shArdUlavikrIDit)
matsvAntan mayi lagnametadanishan chinmAtrachintAmaNA-
vanyadravyakRutAgrahodbhavamiman muktvAdhunA vigraham
.
tachchitran na vishuddhapUrNasahajagnAnAtmane sharmaNe
devAnAmamRutAshanodbhavaruchin gnAtvA kimanyAshane
..130..
1Agrah = pakaD; grahaN; lage rahanA vah .
2vigrah = (1) rAgadveShAdi kalah; (2) sharIr .

Page 188 of 388
PDF/HTML Page 215 of 415
single page version

mujhamenchaitanyamAtra - chintAmaNimen nirantar lagA haiusamen Ashcharya nahIn hai, kAraN ki
amRutabhojanajanit svAdako jAnakar devonko anya bhojanase kyA prayojan hai ? (jis prakAr
amRutabhojanake svAdako jAnakar devonkA man anya bhojanamen nahIn lagatA, usIprakAr
gnAnAtmak saukhyako jAnakar hamArA man us saukhyake nidhAn chaitanyamAtra-chintAmaNike
atirikta anya kahIn nahIn lagatA
.) .130.
[shlokArtha : ] dvandva rahit, upadrav rahit, upamA rahit, nitya, nij AtmAse
utpanna honevAle, anya dravyakI vibhAvanAse (anya dravyon sambandhI vikalpa karanese)
utpanna na honevAleaise is nirmal sukhAmRutako pIkar (us sukhAmRutake svAdake pAs
sukRut bhI dukharUp laganese), jo jIv 1sukRutAtmak hai vah ab is sukRutako
bhI chhoDakar advitIy atul chaitanyamAtra - chintAmaNiko sphu TarUpase (pragaTarUpase) prApta
karatA hai .131.
[shlokArtha : ] gurucharaNonke 2samarchanase utpanna huI nij mahimAko jAnanevAlA
kaun vidvAn ‘yah paradravya merA hai’ aisA kahegA ? 132.
(shArdUlavikrIDit)
nirdvandvan nirupadravan nirupaman nityan nijAtmodbhavan
nAnyadravyavibhAvanodbhavamidan sharmAmRutan nirmalam
.
pItvA ya sukRutAtmaka sukRutamapyetadvihAyAdhunA
prApnoti sphu TamadvitIyamatulan chinmAtrachintAmaNim
..131..
(AryA)
ko nAm vakti vidvAn mam cha paradravyametadev syAt .
nijamahimAnan jAnan gurucharaNasamarchchanAsamudbhUtam ..132..
payaDiTThidiaNubhAgappadesabandhehin vajjido appA .
so han idi chintijjo tatthev ya kuNadi thirabhAvan ..98..
1sukRutAtmak = sukRutavAlA; shubhakRutyavAlA; puNyakarmavAlA; shubh bhAvavAlA .
2samarchan = samyak archan; samyak pUjan; samyak bhakti .
jo prakRiti sthiti anubhAg aur pradesh bandhavin AtmA .
main hUn vahI, yon bhAvatA gnAnI kare sthiratA vahAn ..98..

Page 189 of 388
PDF/HTML Page 216 of 415
single page version

gAthA : 98 anvayArtha :[prakRitisthityanubhAgapradeshabandhai vivarjita ]
prakRitibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aur pradeshabandha rahit [AtmA ] jo AtmA [sa
aham ]
so main hUn
[iti ] yon [chintayan ] chintavan karatA huA, (gnAnI) [tatra ev cha ]
usImen [sthirabhAvan karoti ] sthirabhAv karatA hai .
TIkA :yahAn (is gAthAmen), bandharahit AtmA bhAnA chAhiyeis prakAr
bhavyako shikShA dI hai .
shubhAshubh manavachanakAyasambandhI karmonse prakRitibandha aur pradeshabandha hotA hai; chAr
kaShAyonse sthitibandha aur anubhAgabandha hotA hai; in chAr bandhon rahit sadA nirupAdhisvarUp
jo AtmA so main hUn
aisI samyaggnAnIko nirantar bhAvanA karanI chAhiye .
[ab is 98 vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain : ]
[shlokArtha : ] jo muktisAmrAjyakA mUl hai aise is nirupam,
sahajaparamAnandavAle chidrUpako (chaitanyake svarUpako) ekako buddhimAn puruShonko samyak
prakArase grahaN karanA yogya hai; isaliye, he mitra ! tU bhI mere upadeshake sArako sunakar, turanta
hI ugrarUpase is chaitanyachamatkAramAtrake prati apanI vRutti kar
.133.
prakRitisthityanubhAgapradeshabandhairvivarjit AtmA .
sohamiti chintayan tatraiv cha karoti sthirabhAvam ..98..
atra bandhanirmukta mAtmAnan bhAvayediti bhavyasya shikShaNamukta m .
shubhAshubhamanovAkkAyakarmabhi prakRitipradeshabandhau syAtAm; chaturbhi kaShAyai
sthityanubhAgabandhau sta; ebhishchaturbhirbandhairnirmukta : sadAnirupAdhisvarUpo hyAtmA sohamiti
samyaggnAninA nirantaran bhAvanA kartavyeti
.
(mandAkrAntA)
prekShAvadbhi sahajaparamAnandachidrUpamekan
sangrAhyan tairnirupamamidan mukti sAmrAjyamUlam
.
tasmAduchchaistvamapi cha sakhe madvachasAramasmin
shrutvA shIghran kuru tav matin chichchamatkAramAtre
..133..

Page 190 of 388
PDF/HTML Page 217 of 415
single page version

gAthA : 99 anvayArtha :[mamatvan ] main mamatvako [parivarjayAmi ] chhoDatA hUn
aur [nirmamatvam ] nirmamatvamen [upasthita ] sthit rahatA hUn; [AtmA ] AtmA [me ] merA
[Alambanan cha ] Alamban hai [avasheShan cha ] aur sheSh [visRujAmi ] main chhoDatA hUn
.
TIkA :yahAn sakal vibhAvake sannyAsakI (tyAgakI) vidhi kahI hai .
sundar kAminI, 1kAnchan Adi samasta paradravya - guN - paryAyonke prati mamakArako main
chhoDatA hUn . paramopekShAlakShaNase lakShit 2nirmamakArAtmak AtmAmen sthit rahakar tathA AtmAkA
avalamban lekar, 3sansRutirUpI strIke sambhogase utpanna sukh-dukhAdi anek vibhAvarUp
pariNatiko main pariharatA hUn .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAmen 104ven shlok dvArA) kahA hai ki :
mamattin parivajjAmi NimmamattimuvaTThido .
AlambaNan cha me AdA avasesan cha vosare ..9 9..
mamatvan parivarjayAmi nirmamatvamupasthita .
Alambanan cha me AtmA avasheShan cha visRujAmi ..9 9..
atra sakalavibhAvasannyAsavidhi prokta : .
kamanIyakAminIkAnchanaprabhRutisamastaparadravyaguNaparyAyeShu mamakAran santyajAmi . paramo-
pekShAlakShaNalakShite nirmamakArAtmani Atmani sthitvA hyAtmAnamavalambya cha sansRuti-
purandhrikAsambhogasambhavasukhadukhAdyanekavibhAvapariNatin pariharAmi
.
tathA choktan shrImadamRutachandrasUribhi
1kAnchan = suvarNa; dhan .
2nirmamakArAtmak = nirmamatvamay; nirmamatvasvarUp . (nirmamatvakA lakShaN param upekShA hai .)
3sansRuti = sansAr .
main tyAg mamatA, nirmamatva svarUpamen sthiti kar rahA .
avalamba merA AtmA, avasheSh vAraN kar rahA ..99..

Page 191 of 388
PDF/HTML Page 218 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] shubh AcharaNarUp karma aur ashubh AcharaNarUp karmaaise
samasta karmonkA niShedh kiyA jAne par aur isaprakAr niShkarma avasthA vartane par, muni kahIn
asharaN nahIn hai; (kAraN ki) jab niShkarma avasthA (nivRutti-avasthA) vartatI hai tab
gnAnamen AcharaN karatA huA
ramaN karatA huApariNaman karatA huA gnAn hI un
muniyonko sharaN hai; ve us gnAnamen lIn hote hue param amRutakA svayam anubhavan karate hain
AsvAdan karate hain .’’
aur (is 99vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hain ) :
[shlokArtha : ] man - vachan - kAyA sambandhI aur samasta indriyon sambandhI
ichchhAkA jisane niyantraN kiyA hai aisA main ab bhavasAgaramen utpanna honevAle moharUpI
jalachar prANiyonke samUhako tathA kanak aur yuvatIkI vAnchhAko atiprabal - vishuddha -
dhyAnamayI sarva shaktise chhoDatA hUn .134.
(shikhariNI)
‘‘niShiddhe sarvasmin sukRutadurite karmaNi kil
pravRutte naiShkarmye na khalu munaya santyasharaNA
.
tadA gnAne gnAnan praticharitameShAn hi sharaNan
svayam vindantyete paramamamRutan tatra niratA
..’’
tathA hi
(mAlinI)
ath niyatamanovAkkAyakRutsnendriyechchho
bhavavanadhisamutthan mohayAdasamUham
.
kanakayuvativAnchchhAmapyahan sarvashaktyA
prabalataravishuddhadhyAnamayyA tyajAmi
..134..
niyantraN karanA = sanyaman karanA; anku shamen lenA .

Page 192 of 388
PDF/HTML Page 219 of 415
single page version

gAthA : 100 anvayArtha :[khalu ] vAstavamen [mam gnAne ] mere gnAnamen
[AtmA ] AtmA hai, [me darshane ] mere darshanamen [cha ] tathA [charitre ] chAritramen [AtmA ]
AtmA hai, [pratyAkhyAne ] mere pratyAkhyAnamen [AtmA ] AtmA hai, [me samvare yoge ] mere samvaramen
tathA yogamen (
shuddhopayogamen) [AtmA ] AtmA hai .
TIkA :yahAn (is gAthAmen), sarvatra AtmA upAdey (grahaN karane yogya) hai
aisA kahA hai .
AtmA vAstavamen anAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAlA, shuddha, sahaj -
saukhyAtmak hai . sahaj shuddha gnAnachetanArUpase pariNamit jo main usake (arthAt mere)
samyaggnAnamen sachamuch vah (AtmA) hai; pUjit param panchamagatikI prAptike hetubhUt
panchamabhAvakI bhAvanArUpase pariNamit jo main usake sahaj samyagdarshanaviShayamen (arthAt mere
sahaj samyagdarshanamen) vah (AtmA) hai; sAkShAt nirvANaprAptike upAyabhUt, nij svarUpamen
avichal sthitirUp sahajaparamachAritrapariNativAlA jo main usake (arthAt mere) sahaj chAritramen
AdA khu majjha NANe AdA me dansaNe charitte ya .
AdA pachchakkhANe AdA me samvare joge ..100..
AtmA khalu mam gnAne AtmA me darshane charitre cha .
AtmA pratyAkhyAne AtmA me samvare yoge ..100..
atra sarvatrAtmopAdey ityukta : .
anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasahajasaukhyAtmA hyAtmA . sa khalu sahaj-
shuddhagnAnachetanApariNatasya mam samyaggnAne cha, sa cha prAnchitaparamapanchamagatiprAptihetubhUtapancham-
bhAvabhAvanApariNatasya mam sahajasamyagdarshanaviShaye cha, sAkShAnnirvANaprAptyupAyasvasvarUpAvichal-
sthitirUpasahajaparamachAritrapariNatermam sahajachAritrepi sa paramAtmA sadA sannihitashcha, sa chAtmA
sadAsannastha shubhAshubhapuNyapApasukhadukhAnAn ShaNNAn sakalasannyAsAtmakanishchayapratyAkhyAne cha
mam gnAnamen hai AtamA, darshan charitamen AtamA .
hai aur pratyAkhyAn, samvar, yogamen bhI AtamA ..100..

Page 193 of 388
PDF/HTML Page 220 of 415
single page version

bhI vah paramAtmA sadA sannihit (nikaT) hai; bhedavignAnI, paradravyase parAngmukh tathA
panchendriyake vistAr rahit dehamAtraparigrahavAlA jo main usake nishchayapratyAkhyAnamenki jo
(nishchayapratyAkhyAn) shubh, ashubh, puNya, pAp, sukh aur dukh in chhahake
sakalasannyAsasvarUp hai (arthAt in chhah vastuonke sampUrNa tyAgasvarUp hai ) usamen
vah
AtmA sadA Asanna (nikaT) vidyamAn hai; sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharakA
shikhAmaNi, svarUpagupta aur pAparUpI aTavIko jalAneke liye pAvak samAn jo main usake
shubhAshubhasamvaramen (vah paramAtmA hai ), tathA ashubhopayogase parAngmukh, shubhopayogake prati bhI
udAsInatAvAlA aur sAkShAt shuddhopayogake sammukh jo main
paramAgamarUpI puShparas jisake
mukhase jharatA hai aisA padmaprabhusake shuddhopayogamen bhI vah paramAtmA vidyamAn hai kAraN
ki vah (paramAtmA) sanAtan svabhAvavAlA hai .
isIprakAr ekatvasaptatimen (shrI padmanandi-AchAryavarakRut padmanandipanychavinshatikAke
ekatvasaptati nAmak adhikAramen 39, 40 tathA 41ven shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] vahI ek (vah chaitanyajyoti hI ek) param gnAn hai, vahI
ek pavitra darshan hai, vahI ek chAritra hai tathA vahI ek nirmal tap hai .
[shlokArtha : ] satpuruShonko vahI ek namaskArayogya hai, vahI ek mangal hai,
vahI ek uttam hai tathA vahI ek sharaN hai .
mam bhedavignAnina paradravyaparAngmukhasya panchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya, mam sahaj-
vairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNe svarUpaguptasya pApATavIpAvakasya shubhAshubhasamvarayoshcha, ashubhop-
yogaparAngmukhasya shubhopayogepyudAsInaparasya sAkShAchchhuddhopayogAbhimukhasya mam paramAgamamakarand-
niShyandimukhapadmaprabhasya shuddhopayogepi cha sa paramAtmA sanAtanasvabhAvatvAttiShThati
.
tathA chokta mekatvasaptatau
(anuShTubh)
‘‘tadekan paraman gnAnan tadekan shuchi darshanam .
chAritran cha tadekan syAt tadekan nirmalan tapa ..
(anuShTubh)
namasyan cha tadevaikan tadevaikan cha mangalam .
uttaman cha tadevaikan tadev sharaNan satAm ..