Niyamsar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 147-157.

Page 294 of 388
PDF/HTML Page 321 of 415
single page version

વિવિધ વિકલ્પોંકે મહા કોલાહલસે પ્રતિપક્ષ ❃મહા - આનન્દાનન્દપ્રદ નિશ્ચયધર્મધ્યાન તથા

નિશ્ચયશુક્લધ્યાનસ્વરૂપ પરમાવશ્યક - કર્મ હૈ .

[અબ ઇસ ૧૪૬વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ આઠ શ્લોક

કહતે હૈં : — ]

[શ્લોકાર્થ : — ] ઉદાર જિસકી બુદ્ધિ હૈ, ભવકા કારણ જિસને નષ્ટ કિયા હૈ, પૂર્વ

કર્માવલિકા જિસને હનન કર દિયા હૈ ઔર સ્પષ્ટ ઉત્કટ વિવેક દ્વારા પ્રગટ-શુદ્ધબોધસ્વરૂપ
સદાશિવમય સમ્પૂર્ણ મુક્તિકો જો પ્રમોદસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ, ઐસા વહ સ્વવશ મુનિશ્રેષ્ઠ જયવન્ત
હૈ .૨૪૭.

[શ્લોકાર્થ : — ] કામદેવકા જિન્હોંને નાશ કિયા હૈ ઔર (જ્ઞાન - દર્શન - ચારિત્ર - તપ -

વીર્યાત્મક ) પંચાચારસે સુશોભિત જિનકી આકૃતિ હૈ — ઐસે અવંચક (માયાચાર રહિત )

ગુરુકા વાક્ય મુક્તિસમ્પદાકા કારણ હૈ .૨૪૮.

[શ્લોકાર્થ : — ] નિર્વાણકા કારણ ઐસા જો જિનેન્દ્રકા માર્ગ ઉસે ઇસપ્રકાર

નિખિલબાહ્યક્રિયાકાંડાડંબરવિવિધવિકલ્પમહાકોલાહલપ્રતિપક્ષમહાનંદાનંદપ્રદનિશ્ચયધર્મશુક્લ-
ધ્યાનાત્મકપરમાવશ્યકકર્મ ભવતીતિ .

(પૃથ્વી)

જયત્યયમુદારધીઃ સ્વવશયોગિવૃન્દારકઃ
પ્રનષ્ટભવકારણઃ પ્રહતપૂર્વકર્માવલિઃ .

સ્ફુ ટોત્કટવિવેકતઃ સ્ફુ ટિતશુદ્ધબોધાત્મિકાં
સદાશિવમયાં મુદા વ્રજતિ સર્વથા નિર્વૃતિમ્ ..૨૪૭..

(અનુષ્ટુભ્)

પ્રધ્વસ્તપંચબાણસ્ય પંચાચારાંચિતાકૃતેઃ .

અવંચકગુરોર્વાક્યં કારણં મુક્તિ સંપદઃ ..૨૪૮..

(અનુષ્ટુભ્)

ઇત્થં બુદ્ધ્વા જિનેન્દ્રસ્ય માર્ગં નિર્વાણકારણમ્ .

નિર્વાણસંપદં યાતિ યસ્તં વંદે પુનઃ પુનઃ ..૨૪૯..

❃પરમ આવશ્યક કર્મ નિશ્ચયધર્મધ્યાન તથા નિશ્ચયશુક્લધ્યાનસ્વરૂપ હૈ — કિ જો ધ્યાન મહા આનન્દ –

આનન્દકે દેનેવાલે હૈં . યહ મહા આનન્દ-આનન્દ વિકલ્પોંકે મહા કોલાહલસે વિરુદ્ધ હૈ .

Page 295 of 388
PDF/HTML Page 322 of 415
single page version

જાનકર જો નિર્વાણસમ્પદાકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ, ઉસે મૈં પુનઃ પુનઃ વન્દન કરતા હૂઁ .૨૪૯.

[શ્લોકાર્થ : — ] જિસને સુન્દર સ્ત્રી ઔર સુવર્ણકી સ્પૃહાકો નષ્ટ કિયા હૈ ઐસે હે

યોગીસમૂહમેં શ્રેષ્ઠ સ્વવશ યોગી ! તૂ હમારા — કામદેવરૂપી ભીલકે તીરસે ઘાયલ

ચિત્તવાલેકા — ભવરૂપી અરણ્યમેં શરણ હૈ .૨૫૦.

[શ્લોકાર્થ : — ] અનશનાદિ તપશ્ચરણોંકા ફલ શરીરકા શોષણ ( – સૂખના ) હી

હૈ, દૂસરા નહીં . (પરન્તુ ) હે સ્વવશ ! (હે આત્મવશ મુનિ ! ) તેરે ચરણકમલયુગલકે

ચિંતનસે મેરા જન્મ સદા સફલ હૈ .૨૫૧.

[શ્લોકાર્થ : — ] જિસને નિજ રસકે વિસ્તારરૂપી પૂર દ્વારા પાપોંકો સર્વ ઓરસે ધો

ડાલા હૈ, જો સહજ સમતારસસે પૂર્ણ ભરા હોનેસે પવિત્ર હૈ, જો પુરાણ (સનાતન ) હૈ, જો
સ્વવશ મનમેં સદા સુસ્થિત હૈ (અર્થાત્ જો સદા મનકો – ભાવકો સ્વવશ કરકે વિરાજમાન

હૈ ) ઔર જો શુદ્ધ સિદ્ધ હૈ (અર્થાત્ જો શુદ્ધ સિદ્ધભગવાન સમાન હૈ ) — ઐસા સહજ

તેજરાશિમેં મગ્ન જીવ જયવન્ત હૈ .૨૫૨.

(દ્રુતવિલંબિત)

સ્વવશયોગિનિકાયવિશેષક
પ્રહતચારુવધૂકનકસ્પૃહ .

ત્વમસિ નશ્શરણં ભવકાનને
સ્મરકિરાતશરક્ષતચેતસામ્ ..૨૫૦..

(દ્રુતવિલંબિત)

અનશનાદિતપશ્ચરણૈઃ ફલં
તનુવિશોષણમેવ ન ચાપરમ્ .

તવ પદાંબુરુહદ્વયચિંતયા
સ્વવશ જન્મ સદા સફલં મમ ..૨૫૧..

(માલિની)

જયતિ સહજતેજોરાશિનિર્મગ્નલોકઃ
સ્વરસવિસરપૂરક્ષાલિતાંહઃ સમંતાત્ .

સહજસમરસેનાપૂર્ણપુણ્યઃ પુરાણઃ
સ્વવશમનસિ નિત્યં સંસ્થિતઃ શુદ્ધસિદ્ધઃ ..૨૫૨..

Page 296 of 388
PDF/HTML Page 323 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] સર્વજ્ઞ - વીતરાગમેં ઔર ઇસ સ્વવશ યોગીમેં કભી કુછ ભી ભેદ

નહીં હૈ; તથાપિ અરેરે ! હમ જડ હૈં કિ ઉનમેં ભેદ માનતે હૈં . ૨૫૩ .

[શ્લોકાર્થ : — ] ઇસ જન્મમેં સ્વવશ મહામુનિ એક હી સદા ધન્ય હૈ કિ જો

અનન્યબુદ્ધિવાલા રહતા હુઆ ( – નિજાત્માકે અતિરિક્ત અન્યકે પ્રતિ લીન ન હોતા હુઆ ) સર્વ

કર્મોંસે બાહર રહતા હૈ . ૨૫૪ .

ગાથા : ૧૪૭ અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ તૂ [આવશ્યકમ્ ઇચ્છસિ ]

આવશ્યકકો ચાહતા હૈ તો તૂ [આત્મસ્વભાવેષુ ] આત્મસ્વભાવોંમેં [સ્થિરભાવમ્ ] સ્થિરભાવ
[કરોષિ ] કરતા હૈ; [તેન તુ ] ઉસસે [જીવસ્ય ] જીવકો [સામાયિકગુણં ] સામાયિકગુણ
[સમ્પૂર્ણં ભવતિ ] સમ્પૂર્ણ હોતા હૈ .

ટીકા : — યહ, શુદ્ધનિશ્ચય - આવશ્યકકી પ્રાપ્તિકા જો ઉપાય ઉસકે સ્વરૂપકા

કથન હૈ .

(અનુષ્ટુભ્)

સર્વજ્ઞવીતરાગસ્ય સ્વવશસ્યાસ્ય યોગિનઃ .

ન કામપિ ભિદાં ક્વાપિ તાં વિદ્મો હા જડા વયમ્ ..૨૫૩..

(અનુષ્ટુભ્)

એક એવ સદા ધન્યો જન્મન્યસ્મિન્મહામુનિઃ .

સ્વવશઃ સર્વકર્મભ્યો બહિસ્તિષ્ઠત્યનન્યધીઃ ..૨૫૪..

આવાસં જઇ ઇચ્છસિ અપ્પસહાવેસુ કુણદિ થિરભાવં .

તેણ દુ સામણ્ણગુણં સંપુણ્ણં હોદિ જીવસ્સ ..૧૪૭..

આવશ્યકં યદીચ્છસિ આત્મસ્વભાવેષુ કરોષિ સ્થિરભાવમ્ .

તેન તુ સામાયિકગુણં સમ્પૂર્ણં ભવતિ જીવસ્ય ..૧૪૭..

શુદ્ધનિશ્ચયાવશ્યકપ્રાપ્ત્યુપાયસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્ .

આવશ્યકા કાંક્ષી હુઆ તૂ સ્થૈર્ય સ્વાત્મામેં કરે .

હોતા ઇસીસે જીવ સામાયિક સુગુણ સમ્પૂર્ણ રે ..૧૪૭..

Page 297 of 388
PDF/HTML Page 324 of 415
single page version

બાહ્ય ષટ્ - આવશ્યકપ્રપંચરૂપી નદીકે કોલાહલકે શ્રવણસે ( – વ્યવહાર છહ

આવશ્યકકે વિસ્તારરૂપી નદીકી કલકલાહટકે શ્રવણસે ) પરાઙ્મુખ હે શિષ્ય !
શુદ્ધનિશ્ચય - ધર્મધ્યાન તથા શુદ્ધનિશ્ચય – શુક્લધ્યાનસ્વરૂપ સ્વાત્માશ્રિત આવશ્યકકો — કિ

જો સંસારરૂપી લતાકે મૂલકો છેદનેકા કુઠાર હૈ ઉસે — યદિ તૂ ચાહતા હૈ, તો તૂ સમસ્ત

વિકલ્પજાલ રહિત નિરંજન નિજ પરમાત્માકે ભાવોંમેં — સહજ જ્ઞાન, સહજ દર્શન, સહજ ચારિત્ર

ઔર સહજ સુખ આદિમેં — સતત - નિશ્ચલ સ્થિરભાવ કરતા હૈ; ઉસ હેતુસે (અર્થાત્ ઉસ કારણ

દ્વારા ) નિશ્ચયસામાયિકગુણ ઉત્પન્ન હોનેપર, મુમુક્ષુ જીવકો બાહ્ય છહ આવશ્યકક્રિયાઓંસે
ક્યા ઉત્પન્ન હુઆ ? ❃

અનુપાદેય ફલ ઉત્પન્ન હુઆ ઐસા અર્થ હૈ . ઇસલિયે અપુનર્ભવરૂપી

(મુક્તિરૂપી ) સ્ત્રીકે સંભોગ ઔર હાસ્ય પ્રાપ્ત કરનેમેં પ્રવીણ ઐસે નિષ્ક્રિય પરમ – આવશ્યકસે

જીવકો સામાયિકચારિત્ર સમ્પૂર્ણ હોતા હૈ .

ઇસીપ્રકાર (આચાર્યવર ) શ્રી યોગીન્દ્રદેવને (અમૃતાશીતિમેં ૬૪વેં શ્લોક દ્વારા ) કહા

હૈ કિ : —

‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] યદિ કિસી પ્રકાર મન નિજ સ્વરૂપસે ચલિત હો ઔર ઉસસે

બાહર ભટકે તો તુઝે સર્વ દોષકા પ્રસંગ આતા હૈ, ઇસલિયે તૂ સતત અંતર્મગ્ન ઔર

ઇહ હિ બાહ્યષડાવશ્યકપ્રપંચકલ્લોલિનીકલકલધ્વાનશ્રવણપરાઙ્મુખ હે શિષ્ય શુદ્ધ-

નિશ્ચયધર્મશુક્લધ્યાનાત્મકસ્વાત્માશ્રયાવશ્યકં સંસારવ્રતતિમૂલલવિત્રં યદીચ્છસિ, સમસ્ત-
વિકલ્પજાલવિનિર્મુક્ત નિરંજનનિજપરમાત્મભાવેષુ સહજજ્ઞાનસહજદર્શનસહજચારિત્રસહજસુખ-
પ્રમુખેષુ સતતનિશ્ચલસ્થિરભાવં કરોષિ, તેન હેતુના નિશ્ચયસામાયિકગુણે જાતે મુમુક્ષોર્જીવસ્ય
બાહ્યષડાવશ્યકક્રિયાભિઃ કિં જાતમ્, અપ્યનુપાદેયં ફલમિત્યર્થઃ . અતઃ પરમાવશ્યકેન

નિષ્ક્રિયેણ અપુનર્ભવપુરન્ધ્રિકાસંભોગહાસપ્રવીણેન જીવસ્ય સામાયિકચારિત્રં સમ્પૂર્ણં ભવતીતિ .

તથા ચોક્તં શ્રીયોગીન્દ્રદેવૈઃ —

(માલિની)

‘‘યદિ ચલતિ કથઞ્ચિન્માનસં સ્વસ્વરૂપાદ્
ભ્રમતિ બહિરતસ્તે સર્વદોષપ્રસઙ્ગઃ .

તદનવરતમંતર્મગ્નસંવિગ્નચિત્તો
ભવ ભવસિ ભવાન્તસ્થાયિધામાધિપસ્ત્વમ્ ..’’

❃ અનુપાદેય = હેય; પસન્દ ન કરને યોગ્ય; પ્રશંસા ન કરને યોગ્ય .

Page 298 of 388
PDF/HTML Page 325 of 415
single page version

૧સંવિગ્ન ચિત્તવાલા હો કિ જિસસે તૂ મોક્ષરૂપી સ્થાયી ધામકા અધિપતિ બનેગા .’’

ઔર (ઇસ ૧૪૭વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક

કહતે હૈં ) : —

[શ્લોકાર્થ : — ] યદિ ઇસપ્રકાર (જીવકો ) સંસારદુઃખનાશક ૨નિજાત્મનિયત

ચારિત્ર હો, તો વહ ચારિત્ર મુક્તિશ્રીરૂપી (મુક્તિલક્ષ્મીરૂપી ) સુન્દરીસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે સુખકા
અતિશયરૂપસે કારણ હોતા હૈ; — ઐસા જાનકર જો (મુનિવર ) નિર્દોષ સમયકે સારકો

સર્વદા જાનતા હૈ, ઐસા વહ મુનિપતિ — કિ જિસને બાહ્ય ક્રિયા છોડ દી હૈ વહ — પાપરૂપી

અટવીકો જલાનેવાલી અગ્નિ હૈ .૨૫૫.

ગાથા : ૧૪૮ અન્વયાર્થ : — [આવશ્યકેન હીનઃ ] આવશ્યક રહિત

[શ્રમણઃ ] શ્રમણ [ચરણતઃ ] ચરણસે [પ્રભ્રષ્ટઃ ભવતિ ] પ્રભ્રષ્ટ (અતિ ભ્રષ્ટ ) હૈ; [તસ્માત્
પુનઃ ] ઔર ઇસલિયે [પૂર્વોક્તક્રમેણ ] પૂર્વોક્ત ક્રમસે (પહલે કહી હુઈ વિધિસે )

તથા હિ —

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

યદ્યેવં ચરણં નિજાત્મનિયતં સંસારદુઃખાપહં
મુક્તિ શ્રીલલનાસમુદ્ભવસુખસ્યોચ્ચૈરિદં કારણમ્ .

બુદ્ધ્વેત્થં સમયસ્ય સારમનઘં જાનાતિ યઃ સર્વદા
સોયં ત્યક્ત બહિઃક્રિયો મુનિપતિઃ પાપાટવીપાવકઃ ..૨૫૫..

આવાસએણ હીણો પબ્ભટ્ઠો હોદિ ચરણદો સમણો .

પુવ્વુત્તકમેણ પુણો તમ્હા આવાસયં કુજ્જા ..૧૪૮..

આવશ્યકેન હીનઃ પ્રભ્રષ્ટો ભવતિ ચરણતઃ શ્રમણઃ .

પૂર્વોક્ત ક્રમેણ પુનઃ તસ્માદાવશ્યકં કુર્યાત્ ..૧૪૮..

૧- સંવિગ્ન = સંવેગી; વૈરાગી; વિરક્ત .

૨- નિજાત્મનિયત = નિજ આત્મામેં લગા હુઆ; નિજ આત્માકા અવલમ્બન લેતા હુઆ; નિજાત્માશ્રિત; નિજ

આત્મામેં એકાગ્ર .

રે શ્રમણ આવશ્યક - રહિત ચારિત્રસે પ્રભ્રષ્ટ હૈ .

અતએવ આવશ્યક કરમ પૂર્વોક્ત વિધિસે ઇષ્ટ હૈ ..૧૪૮..

Page 299 of 388
PDF/HTML Page 326 of 415
single page version

[આવશ્યકં કુર્યાત્ ] આવશ્યક કરના ચાહિયે .

ટીકા : — યહાઁ (ઇસ ગાથામેં ) શુદ્ધોપયોગસમ્મુખ જીવકો શિક્ષા કહી હૈ .

યહાઁ (ઇસ લોકમેં ) વ્યવહારનયસે ભી, સમતા, સ્તુતિ, વન્દના, પ્રત્યાખ્યાન આદિ છહ

આવશ્યકસે રહિત શ્રમણ ચારિત્રપરિભ્રષ્ટ (ચારિત્રસે સર્વથા ભ્રષ્ટ) હૈ; શુદ્ધનિશ્ચયસે, પરમ -

અધ્યાત્મભાષાસે જિસે નિર્વિકલ્પ - સમાધિસ્વરૂપ કહા જાતા હૈ ઐસી પરમ આવશ્યક ક્રિયાસે

રહિત શ્રમણ નિશ્ચયચારિત્રભ્રષ્ટ હૈ; — ઐસા અર્થ હૈ . (ઇસલિયે ) સ્વવશ પરમજિનયોગીશ્વરકે

નિશ્ચય - આવશ્યકકા જો ક્રમ પહલે કહા ગયા હૈ ઉસ ક્રમસે ( – ઉસ વિધિસે ), સ્વાત્માશ્રિત

ઐસે નિશ્ચય - ધર્મધ્યાન તથા નિશ્ચય - શુક્લધ્યાનસ્વરૂપસે, પરમ મુનિ સદા આવશ્યક કરો .

[અબ ઇસ ૧૪૮વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ દો શ્લોક

કહતે હૈં : ]

[શ્લોકાર્થ : — ] આત્માકો અવશ્ય માત્ર સહજ - પરમ - આવશ્યક એકકો હી — કિ

જો ❃અઘસમૂહકા નાશક હૈ ઔર મુક્તિકા મૂલ ( – કારણ ) હૈ ઉસીકો — અતિશયરૂપસે

કરના ચાહિયે . (ઐસા કરનેસે, ) સદા નિજ રસકે ફૈ લાવસે પૂર્ણ ભરા હોનેકે કારણ પવિત્ર

ઔર પુરાણ (સનાતન ) ઐસા વહ આત્મા વાણીસે દૂર (વચન - અગોચર ) ઐસે કિસી સહજ

અત્ર શુદ્ધોપયોગાભિમુખસ્ય શિક્ષણમુક્ત મ્ .

અત્ર વ્યવહારનયેનાપિ સમતાસ્તુતિવંદનાપ્રત્યાખ્યાનાદિષડાવશ્યકપરિહીણઃ શ્રમણ-

શ્ચારિત્રપરિભ્રષ્ટ ઇતિ યાવત્, શુદ્ધનિશ્ચયેન પરમાધ્યાત્મભાષયોક્ત નિર્વિકલ્પસમાધિસ્વરૂપપરમા-

વશ્યકક્રિયાપરિહીણશ્રમણો નિશ્ચયચારિત્રભ્રષ્ટ ઇત્યર્થઃ . પૂર્વોક્ત સ્વવશસ્ય પરમજિનયોગીશ્વરસ્ય

નિશ્ચયાવશ્યકક્રમેણ સ્વાત્માશ્રયનિશ્ચયધર્મશુક્લધ્યાનસ્વરૂપેણ સદાવશ્યકં કરોતુ પરમમુનિરિતિ .

(મંદાક્રાંતા)

આત્માવશ્યં સહજપરમાવશ્યકં ચૈકમેકં
કુર્યાદુચ્ચૈરઘકુલહરં નિર્વૃતેર્મૂલભૂતમ્ .

સોઽયં નિત્યં સ્વરસવિસરાપૂર્ણપુણ્યઃ પુરાણઃ
વાચાં દૂરં કિમપિ સહજં શાશ્વતં શં પ્રયાતિ ..૨૫૬..

❃ અઘ = દોષ; પાપ . (અશુભ તથા શુભ દોનોં અઘ હૈં .)

Page 300 of 388
PDF/HTML Page 327 of 415
single page version

શાશ્વત સુખકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ .૨૫૬.

[શ્લોકાર્થ : — ] સ્વવશ મુનીન્દ્રકો ઉત્તમ સ્વાત્મચિંતન (નિજાત્માનુભવન ) હોતા

હૈ; ઔર યહ (નિજાત્માનુભવનરૂપ ) આવશ્યક કર્મ (ઉસે ) મુક્તિસૌખ્યકા કારણ
હોતા હૈ .૨૫૭.

ગાથા : ૧૪૯ અન્વયાર્થ : — [આવશ્યકેન યુક્તઃ ] આવશ્યક સહિત

[શ્રમણઃ ] શ્રમણ [સઃ ] વહ [અંતરંગાત્મા ] અન્તરાત્મા [ભવતિ ] હૈ; [આવશ્યકપરિહીણઃ ]
આવશ્યક રહિત [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [સઃ ] વહ [બહિરાત્મા ] બહિરાત્મા [ભવતિ ] હૈ .

ટીકા : — યહાઁ, આવશ્યક કર્મકે અભાવમેં તપોધન બહિરાત્મા હોતા હૈ ઐસા

કહા હૈ .

અભેદ - અનુપચાર - રત્નત્રયાત્મક ❃સ્વાત્માનુષ્ઠાનમેં નિયત પરમાવશ્યક - કર્મસે નિરંતર

સંયુક્ત ઐસા જો ‘સ્વવશ’ નામકા પરમ શ્રમણ વહ સર્વોત્કૃષ્ટ અંતરાત્મા હૈ; યહ મહાત્મા

(અનુષ્ટુભ્)

સ્વવશસ્ય મુનીન્દ્રસ્ય સ્વાત્મચિન્તનમુત્તમમ્ .

ઇદં ચાવશ્યકં કર્મ સ્યાન્મૂલં મુક્તિ શર્મણઃ ..૨૫૭..

આવાસએણ જુત્તો સમણો સો હોદિ અંતરંગપ્પા .

આવાસયપરિહીણો સમણો સો હોદિ બહિરપ્પા ..૧૪૯..

આવશ્યકેન યુક્ત : શ્રમણઃ સ ભવત્યંતરંગાત્મા .

આવશ્યકપરિહીણઃ શ્રમણઃ સ ભવતિ બહિરાત્મા ..૧૪૯..

અત્રાવશ્યકકર્માભાવે તપોધનો બહિરાત્મા ભવતીત્યુક્ત : .

અભેદાનુપચારરત્નત્રયાત્મકસ્વાત્માનુષ્ઠાનનિયતપરમાવશ્યકકર્મણાનવરતસંયુક્ત : સ્વ-

❃ સ્વાત્માનુષ્ઠાન = નિજ આત્માકા આચરણ . (પરમ આવશ્યક કર્મ અભેદ-અનુપચાર-રત્નત્રયસ્વરૂપ

સ્વાત્માચરણમેં નિયમસે વિદ્યમાન હૈ અર્થાત્ વહ સ્વાત્માચરણ હી પરમ આવશ્યક કર્મ હૈ .)

રે સાધુ આવશ્યક સહિત વહ અન્તરાત્મા જાનિયે .

ઇસસે રહિત હો સાધુ જો બહિરાતમા પહિચાનિયે ..૧૪૯..

Page 301 of 388
PDF/HTML Page 328 of 415
single page version

સોલહ કષાયોંકે અભાવ દ્વારા ક્ષીણમોહપદવીકો પ્રાપ્ત કરકે સ્થિત હૈ . અસંયત

સમ્યગ્દૃષ્ટિ જઘન્ય અન્તરાત્મા હૈ . ઇન દોકે મધ્યમેં સ્થિત સર્વ મધ્યમ અન્તરાત્મા હૈં .

નિશ્ચય ઔર વ્યવહાર ઇન દો નયોંસે પ્રણીત જો પરમ આવશ્યક ક્રિયા ઉસસે જો રહિત
હો વહ બહિરાત્મા હૈ .

શ્રી માર્ગપ્રકાશમેં ભી (દો શ્લોકોં દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —

[શ્લોકાર્થ : — ] અન્યસમય (અર્થાત્ પરમાત્માકે અતિરિક્ત જીવ ) બહિરાત્મા

ઔર અન્તરાત્મા ઐસે દો પ્રકારકે હૈં; ઉનમેં બહિરાત્મા દેહ-ઇન્દ્રિય આદિમેં આત્મબુદ્ધિવાલા
હોતા હૈ .’’

‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] અંતરાત્માકે જઘન્ય, મધ્યમ ઔર ઉત્કૃષ્ટ ઐસે (તીન ) ભેદ

હૈં; અવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિ વહ પ્રથમ (જઘન્ય ) અંતરાત્મા હૈ, ક્ષીણમોહ વહ અન્તિમ
(ઉત્કૃષ્ટ ) અંતરાત્મા હૈ ઔર ઉન દોકે મધ્યમેં સ્થિત વહ મધ્યમ અંતરાત્મા હૈ .’’

ઔર (ઇસ ૧૪૯વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક

કહતે હૈં ) : —

વશાભિધાનપરમશ્રમણઃ સર્વોત્કૃષ્ટોઽન્તરાત્મા, ષોડશકષાયાણામભાવાદયં ક્ષીણમોહપદવીં
પરિપ્રાપ્ય સ્થિતો મહાત્મા . અસંયતસમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જઘન્યાંતરાત્મા . અનયોર્મધ્યમાઃ સર્વે

મધ્યમાન્તરાત્માનઃ . નિશ્ચયવ્યવહારનયદ્વયપ્રણીતપરમાવશ્યકક્રિયાવિહીનો બહિરાત્મેતિ .

ઉક્તં ચ માર્ગપ્રકાશે —

(અનુષ્ટુભ્)

‘‘બહિરાત્માન્તરાત્મેતિ સ્યાદન્યસમયો દ્વિધા .

બહિરાત્માનયોર્દેહકરણાદ્યુદિતાત્મધીઃ ..’’

(અનુષ્ટુભ્)

‘‘જઘન્યમધ્યમોત્કૃષ્ટભેદાદવિરતઃ સુદ્રક્ .

પ્રથમઃ ક્ષીણમોહોન્ત્યો મધ્યમો મધ્યમસ્તયોઃ ..’’

તથા હિ —

Page 302 of 388
PDF/HTML Page 329 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] યોગી સદા સહજ પરમ આવશ્યક કર્મસે યુક્ત રહતા હુઆ

સંસારજનિત પ્રબલ સુખદુઃખરૂપી અટવીસે દૂરવર્તી હોતા હૈ ઇસલિયે વહ યોગી અત્યન્ત
આત્મનિષ્ઠ અંતરાત્મા હૈ; જો સ્વાત્માસે ભ્રષ્ટ હો વહ બહિઃતત્ત્વનિષ્ઠ (બાહ્ય તત્ત્વમેં લીન )
બહિરાત્મા હૈ .૨૫૮.

ગાથા : ૧૫૦ અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [અન્તરબાહ્યજલ્પે ] અન્તર્બાહ્ય જલ્પમેં

[વર્તતે ] વર્તતા હૈ, [સઃ ] વહ [બહિરાત્મા ] બહિરાત્મા [ભવતિ ] હૈ; [યઃ ] જો [જલ્પેષુ ]
જલ્પોંમેં [ન વર્તતે ] નહીં વર્તતા, [સઃ ] વહ [અન્તરંગાત્મા ] અન્તરાત્મા [ઉચ્યતે ] કહલાતા હૈ .

ટીકા : — યહ, બાહ્ય તથા અન્તર જલ્પકા નિરાસ (નિરાકરણ, ખણ્ડન ) હૈ .

જો જિનલિંગધારી તપોધનાભાસ પુણ્યકર્મકી કાંક્ષાસે સ્વાધ્યાય, પ્રત્યાખ્યાન, સ્તવન

આદિ બહિર્જલ્પ કરતા હૈ ઔર અશન, શયન, ગમન, સ્થિતિ આદિમેં ( – ખાના, સોના, ગમન

કરના, સ્થિર રહના ઇત્યાદિ કાર્યોંમેં ) સત્કારાદિકી પ્રાપ્તિકા લોભી વર્તતા હુઆ અન્તર્જલ્પમેં

(મંદાક્રાંતા)

યોગી નિત્યં સહજપરમાવશ્યકર્મપ્રયુક્ત :
સંસારોત્થપ્રબલસુખદુઃખાટવીદૂરવર્તી .

તસ્માત્સોઽયં ભવતિ નિતરામન્તરાત્માત્મનિષ્ઠઃ
સ્વાત્મભ્રષ્ટો ભવતિ બહિરાત્મા બહિસ્તત્ત્વનિષ્ઠઃ ..૨૫૮..

અંતરબાહિરજપ્પે જો વટ્ટઇ સો હવેઇ બહિરપ્પા .

જપ્પેસુ જો ણ વટ્ટઇ સો ઉચ્ચઇ અંતરંગપ્પા ..૧૫૦..

અન્તરબાહ્યજલ્પે યો વર્તતે સ ભવતિ બહિરાત્મા .

જલ્પેષુ યો ન વર્તતે સ ઉચ્યતેઽન્તરંગાત્મા ..૧૫૦..

બાહ્યાભ્યન્તરજલ્પનિરાસોઽયમ્ .

યસ્તુ જિનલિંગધારી તપોધનાભાસઃ પુણ્યકર્મકાંક્ષયા સ્વાધ્યાયપ્રત્યાખ્યાનસ્તવનાદિ-

બહિર્જલ્પં કરોતિ, અશનશયનયાનસ્થાનાદિષુ સત્કારાદિલાભલોભસ્સન્નન્તર્જલ્પે મનશ્ચકારેતિ

જો બાહ્ય અન્તર જલ્પમેં વર્તે વહી બહિરાતમા .

જો જલ્પમેં વર્તે નહિં વહ જીવ અન્તરઆતમા ..૧૫૦..

Page 303 of 388
PDF/HTML Page 330 of 415
single page version

મનકો લગાતા હૈ, વહ બહિરાત્મા જીવ હૈ . નિજ આત્માકે ધ્યાનમેં પરાયણ વર્તતા હુઆ

નિરવશેષરૂપસે (સમ્પૂર્ણરૂપસે ) અન્તર્મુખ રહકર (પરમ તપોધન ) પ્રશસ્ત - અપ્રશસ્ત સમસ્ત

વિકલ્પજાલોંમેં કભી ભી નહીં વર્તતા ઇસીલિયે પરમ તપોધન સાક્ષાત્ અન્તરાત્મા હૈ .

ઇસીપ્રકાર (આચાર્યદેવ ) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રસૂરિને (શ્રી સમયસારકી આત્મખ્યાતિ

નામક ટીકામેં ૯૦વેં શ્લોક દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —

‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] ઇસપ્રકાર જિસમેં બહુ વિકલ્પોંકે જાલ અપનેઆપ ઉઠતે હૈં

ઐસી વિશાલ નયપક્ષકક્ષાકો (નયપક્ષકી ભૂમિકો ) લાઁઘકર (તત્ત્વવેદી ) ભીતર ઔર બાહર
સમતા - રસરૂપી એક રસ હી જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે અનુભૂતિમાત્ર એક અપને ભાવકો

( – સ્વરૂપકો ) પ્રાપ્ત હોતા હૈ .’’

ઔર (ઇસ ૧૫૦વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક

કહતે હૈં ) : —

[શ્લોકાર્થ : — ] ભવભયકે કરનેવાલે, બાહ્ય તથા અભ્યન્તર જલ્પકો છોડકર,

સમરસમય (સમતારસમય ) એક ચૈતન્યચમત્કારકા સદા સ્મરણ કરકે, જ્ઞાનજ્યોતિ દ્વારા

સ બહિરાત્મા જીવ ઇતિ . સ્વાત્મધ્યાનપરાયણસ્સન્ નિરવશેષેણાન્તર્મુખઃ પ્રશસ્તાપ્રશસ્ત-

સમસ્તવિકલ્પજાલકેષુ કદાચિદપિ ન વર્તતે અત એવ પરમતપોધનઃ સાક્ષાદંતરાત્મેતિ .

તથા ચોક્તં શ્રીમદમૃતચંદ્રસૂરિભિઃ —

(વસંતતિલકા)

‘‘સ્વેચ્છાસમુચ્છલદનલ્પવિકલ્પજાલા-
મેવં વ્યતીત્ય મહતીં નયપક્ષકક્ષામ્ .

અન્તર્બહિઃ સમરસૈકરસસ્વભાવં
સ્વં ભાવમેકમુપયાત્યનુભૂતિમાત્રમ્ ..’’

તથા હિ —

(મંદાક્રાંતા)

મુક્ત્વા જલ્પં ભવભયકરં બાહ્યમાભ્યન્તરં ચ
સ્મૃત્વા નિત્યં સમરસમયં ચિચ્ચમત્કારમેકમ્ .

જ્ઞાનજ્યોતિઃપ્રકટિતનિજાભ્યન્તરાંગાન્તરાત્મા
ક્ષીણે મોહે કિમપિ પરમં તત્ત્વમન્તર્દદર્શ ..૨૫૯..

Page 304 of 388
PDF/HTML Page 331 of 415
single page version

જિસને નિજ અભ્યન્તર અઙ્ગ પ્રગટ કિયા હૈ ઐસા અન્તરાત્મા, મોહ ક્ષીણ હોને પર, કિસી
(અદ્ભુત ) પરમ તત્ત્વકો અન્તરમેં દેખતા હૈ .૨૫૯.

ગાથા : ૧૫૧ અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [ધર્મશુક્લધ્યાનયોઃ ] ધર્મધ્યાન

ઔર શુક્લધ્યાનમેં [પરિણતઃ ] પરિણત હૈ [સઃ અપિ ] વહ ભી [અન્તરંગાત્મા ]
અન્તરાત્મા હૈ; [ધ્યાનવિહીનઃ ] ધ્યાનવિહીન [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [બહિરાત્મા ] બહિરાત્મા હૈ
[ઇતિ વિજાનીહિ ] ઐસા જાન .

ટીકા : — યહાઁ (ઇસ ગાથામેં ), સ્વાત્માશ્રિત નિશ્ચય - ધર્મધ્યાન ઔર નિશ્ચય -

શુક્લધ્યાન યહ દો ધ્યાન હી ઉપાદેય હૈં ઐસા કહા હૈ .

યહાઁ (ઇસ લોકમેં ) વાસ્તવમેં સાક્ષાત્ અન્તરાત્મા ભગવાન ક્ષીણકષાય હૈં .

વાસ્તવમેં ઉન ભગવાન ક્ષીણકષાયકો સોલહ કષાયોંકા અભાવ હોનેકે કારણ
દર્શનમોહનીય ઔર ચારિત્રમોહનીય કર્મરૂપી યોદ્ધાઓંકે દલ નષ્ટ હુએ હૈં ઇસલિયે વે
(ભગવાન ક્ષીણકષાય ) ❃

સહજચિદ્વિલાસલક્ષણ અતિ - અપૂર્વ આત્માકો શુદ્ધનિશ્ચય -

ધર્મધ્યાન ઔર શુદ્ધનિશ્ચય - શુક્લધ્યાન ઇન દો ધ્યાનોં દ્વારા નિત્ય ધ્યાતે હૈં . ઇન દો ધ્યાનોં

જો ધમ્મસુક્કઝાણમ્હિ પરિણદો સો વિ અંતરંગપ્પા .

ઝાણવિહીણો સમણો બહિરપ્પા ઇદિ વિજાણીહિ ..૧૫૧..

યો ધર્મશુક્લધ્યાનયોઃ પરિણતઃ સોપ્યન્તરંગાત્મા .

ધ્યાનવિહીનઃ શ્રમણો બહિરાત્મેતિ વિજાનીહિ ..૧૫૧..

અત્ર સ્વાત્માશ્રયનિશ્ચયધર્મશુક્લધ્યાનદ્વિતયમેવોપાદેયમિત્યુક્ત મ્ .

ઇહ હિ સાક્ષાદન્તરાત્મા ભગવાન્ ક્ષીણકષાયઃ . તસ્ય ખલુ ભગવતઃ ક્ષીણકષાય-

સ્ય ષોડશકષાયાણામભાવાત્ દર્શનચારિત્રમોહનીયકર્મરાજન્યે વિલયં ગતે અત એવ સહજ-

ચિદ્વિલાસલક્ષણમત્યપૂર્વમાત્માનં શુદ્ધનિશ્ચયધર્મશુક્લધ્યાનદ્વયેન નિત્યં ધ્યાયતિ . આભ્યાં

❃ સહજચિદ્વિલાસલક્ષણ = જિસકા લક્ષણ ( – ચિહ્ન અથવા સ્વરૂપ) સહજ ચૈતન્યકા વિલાસ હૈ ઐસે

રે ધર્મ-શુક્લ-સુધ્યાન-પરિણત અન્તરાત્મા જાનિયે .

અરુ ધ્યાન વિરહિત શ્રમણકો બહિરાતમા પહિચાનિયે ..૧૫૧..

Page 305 of 388
PDF/HTML Page 332 of 415
single page version

રહિત દ્રવ્યલિંગધારી દ્રવ્યશ્રમણ બહિરાત્મા હૈ ઐસા હે શિષ્ય ! તૂ જાન .

[અબ યહાઁ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક કહતે હૈં : ]

[શ્લોકાર્થ : — ] કોઈ મુનિ સતત - નિર્મલ ધર્મશુક્લ - ધ્યાનામૃતરૂપી સમરસમેં

સચમુચ વર્તતા હૈ; (વહ અન્તરાત્મા હૈ; ) ઇન દો ધ્યાનોંસે રહિત તુચ્છ મુનિ બહિરાત્મા હૈ .

મૈં પૂર્વોક્ત (સમરસી ) યોગીકી શરણ લેતા હૂઁ .૨૬૦.

ઔર (ઇસ ૧૫૧વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ દ્વારા શ્લોક

દ્વારા ) કેવલ શુદ્ધનિશ્ચયનયકા સ્વરૂપ કહા જાતા હૈ : —

[શ્લોકાર્થ : — ] (શુદ્ધ આત્મતત્ત્વમેં ) બહિરાત્મા ઔર અન્તરાત્મા ઐસા યહ

વિકલ્પ કુબુદ્ધિયોંકો હોતા હૈ; સંસારરૂપી રમણીકો પ્રિય ઐસા યહ વિકલ્પ સુબુદ્ધિયોંકો
નહીં હોતા .૨૬૧.

ધ્યાનાભ્યાં વિહીનો દ્રવ્યલિંગધારી દ્રવ્યશ્રમણો બહિરાત્મેતિ હે શિષ્ય ત્વં જાનીહિ .

(વસંતતિલકા)

કશ્ચિન્મુનિઃ સતતનિર્મલધર્મશુક્લ-
ધ્યાનામૃતે સમરસે ખલુ વર્તતેઽસૌ .

તાભ્યાં વિહીનમુનિકો બહિરાત્મકોઽયં
પૂર્વોક્ત યોગિનમહં શરણં પ્રપદ્યે ..૨૬૦..

કિં ચ કેવલં શુદ્ધનિશ્ચયનયસ્વરૂપમુચ્યતે —

(અનુષ્ટુભ્)

બહિરાત્માન્તરાત્મેતિ વિકલ્પઃ કુધિયામયમ્ .

સુધિયાં ન સમસ્ત્યેષ સંસારરમણીપ્રિયઃ ..૨૬૧..

પડિકમણપહુદિકિરિયં કુવ્વંતો ણિચ્છયસ્સ ચારિત્તં .

તેણ દુ વિરાગચરિએ સમણો અબ્ભુટ્ઠિદો હોદિ ..૧૫૨..

પ્રતિક્રમણ આદિક્રિયા તથા ચારિત્રનિશ્ચય આચરે .

અતએવ મુનિ વહ વીતરાગ - ચરિત્રમેં સ્થિરતા કરે ..૧૫૨..

Page 306 of 388
PDF/HTML Page 333 of 415
single page version

ગાથા : ૧૫૨ અન્વયાર્થ : — [પ્રતિક્રમણપ્રભૃતિક્રિયાં ] પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયાકો

— [નિશ્ચયસ્ય ચારિત્રમ્ ] નિશ્ચયકે ચારિત્રકો — [કુર્વન્ ] (નિરન્તર ) કરતા રહતા હૈ [તેન

તુ ] ઇસલિયે [શ્રમણઃ ] વહ શ્રમણ [વિરાગચરિતે ] વીતરાગ ચારિત્રમેં [અભ્યુત્થિતઃ ભવતિ ]
આરૂઢ હૈ .

ટીકા : — યહાઁ પરમ વીતરાગ ચારિત્રમેં સ્થિત પરમ તપોધનકા સ્વરૂપ કહા હૈ .

જિસને ઐહિક વ્યાપાર (સાંસારિક કાર્ય ) છોડ દિયા હૈ ઐસા જો સાક્ષાત્

અપુનર્ભવકા (મોક્ષકા ) અભિલાષી મહામુમુક્ષુ સકલ ઇન્દ્રિયવ્યાપારકો છોડા હોનેસે
નિશ્ચયપ્રતિક્રમણાદિ સત્ક્રિયાકો કરતા હુઆ સ્થિત હૈ (અર્થાત્ નિરન્તર કરતા હૈ ), વહ પરમ
તપોધન ઉસ કારણસે નિજસ્વરૂપવિશ્રાન્તિલક્ષણ પરમવીતરાગ - ચારિત્રમેં સ્થિત હૈ (અર્થાત્ વહ

પરમ શ્રમણ, નિશ્ચયપ્રતિક્રમણાદિ નિશ્ચયચારિત્રમેં સ્થિત હોનેકે કારણ, જિસકા લક્ષણ નિજ
સ્વરૂપમેં વિશ્રાંતિ હૈ ઐસે પરમવીતરાગ ચારિત્રમેં સ્થિત હૈ ) .

[અબ ઇસ ૧૫૨વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક

કહતે હૈં : ]

[શ્લોકાર્થ : — ] દર્શનમોહ ઔર ચારિત્રમોહ જિસકે નષ્ટ હુએ હૈં ઐસા જો અતુલ

મહિમાવાલા આત્મા સંસારજનિત સુખકે કારણભૂત કર્મકો છોડકર મુક્તિકા મૂલ ઐસે

પ્રતિક્રમણપ્રભૃતિક્રિયાં કુર્વન્ નિશ્ચયસ્ય ચારિત્રમ્ .

તેન તુ વિરાગચરિતે શ્રમણોભ્યુત્થિતો ભવતિ ..૧૫૨..

પરમવીતરાગચારિત્રસ્થિતસ્ય પરમતપોધનસ્ય સ્વરૂપમત્રોક્ત મ્ .

યો હિ વિમુક્તૈહિકવ્યાપારઃ સાક્ષાદપુનર્ભવકાંક્ષી મહામુમુક્ષુઃ પરિત્યક્ત સકલેન્દ્રિય-

વ્યાપારત્વાન્નિશ્ચયપ્રતિક્રમણાદિસત્ક્રિયાં કુર્વન્નાસ્તે, તેન કારણેન સ્વસ્વરૂપવિશ્રાન્તિલક્ષણે
પરમવીતરાગચારિત્રે સ પરમતપોધનસ્તિષ્ઠતિ ઇતિ .

(મંદાક્રાંતા)

આત્મા તિષ્ઠત્યતુલમહિમા નષ્ટદ્રક્શીલમોહો

યઃ સંસારોદ્ભવસુખકરં કર્મ મુક્ત્વા વિમુક્તેઃ .

મૂલે શીલે મલવિરહિતે સોઽયમાચારરાશિઃ
તં વંદેઽહં સમરસસુધાસિન્ધુરાકાશશાંકમ્ ..૨૬૨..

Page 307 of 388
PDF/HTML Page 334 of 415
single page version

મલરહિત ચારિત્રમેં સ્થિત હૈ, વહ આત્મા ચારિત્રકા પુંજ હૈ . સમરસરૂપી સુધાકે સાગરકો

ઉછાલનેમેં પૂર્ણ ચન્દ્ર સમાન ઉસ આત્માકો મૈં વન્દન કરતા હૂઁ .૨૬૨.

ગાથા : ૧૫૩ અન્વયાર્થ : — [વચનમયં પ્રતિક્રમણં ] વચનમય પ્રતિક્રમણ,

[વચનમયં પ્રત્યાખ્યાનં ] વચનમય પ્રત્યાખ્યાન, [નિયમઃ ] (વચનમય ) નિયમ [ચ ] ઔર
[વચનમયમ્ આલોચનં ] વચનમય આલોચના — [તત્ સર્વં ] યહ સબ [સ્વાધ્યાયમ્ ]

(પ્રશસ્ત અધ્યવસાયરૂપ ) સ્વાધ્યાય [જાનીહિ ] જાન .

ટીકા : — યહ, સમસ્ત વચનસમ્બન્ધી વ્યાપારકા નિરાસ (નિરાકરણ, ખણ્ડન ) હૈ .

પાક્ષિક આદિ પ્રતિક્રમણક્રિયાકા કારણ ઐસા જો નિર્યાપક આચાર્યકે મુખસે

નિકલા હુઆ, સમસ્ત પાપક્ષયકે હેતુભૂત, સમ્પૂર્ણ દ્રવ્યશ્રુત વહ વચનવર્ગણાયોગ્ય
પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક હોનેસે ગ્રાહ્ય નહીં હૈ . પ્રત્યાખ્યાન, નિયમ ઔર આલોચના ભી

(પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક હોનેસે) ગ્રહણ કરને યોગ્ય નહીં હૈં . વહ સબ પૌદ્ગલિક વચનમય હોનેસે

સ્વાધ્યાય હૈ ઐસા હે શિષ્ય ! તૂ જાન .

[અબ યહાઁ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક કહતે હૈં : — ]

વયણમયં પડિકમણં વયણમયં પચ્ચખાણ ણિયમં ચ .

આલોયણ વયણમયં તં સવ્વં જાણ સજ્ઝાયં ..૧૫૩..

વચનમયં પ્રતિક્રમણં વચનમયં પ્રત્યાખ્યાનં નિયમશ્ચ .

આલોચનં વચનમયં તત્સર્વં જાનીહિ સ્વાધ્યાયમ્ ..૧૫૩..

સકલવાગ્વિષયવ્યાપારનિરાસોઽયમ્ .

પાક્ષિકાદિપ્રતિક્રમણક્રિયાકારણં નિર્યાપકાચાર્યમુખોદ્ગતં સમસ્તપાપક્ષયહેતુભૂતં

દ્રવ્યશ્રુતમખિલં વાગ્વર્ગણાયોગ્યપુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકત્વાન્ન ગ્રાહ્યં ભવતિ, પ્રત્યાખ્યાન-
નિયમાલોચનાશ્ચ . પૌદ્ગલિકવચનમયત્વાત્તત્સર્વં સ્વાધ્યાયમિતિ રે શિષ્ય ત્વં જાનીહિ ઇતિ .

રે ! વચનમય પ્રતિક્રમણ, વાચિક-નિયમ, પ્રત્યાખ્યાન યે .

આલોચના વાચિક, સભીકો જાન તૂ સ્વાધ્યાય રે ..૧૫૩..

Page 308 of 388
PDF/HTML Page 335 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] ઐસા હોનેસે, મુક્તિરૂપી સ્ત્રીકે પુષ્ટ સ્તનયુગલકે

આલિંગનસૌખ્યકી સ્પૃહાવાલા ભવ્ય જીવ સમસ્ત વચનરચનાકો સર્વદા છોડકર, નિત્યાનન્દ
આદિ અતુલ મહિમાકે ધારક નિજસ્વરૂપમેં સ્થિત રહકર, અકેલા (નિરાલમ્બરૂપસે ) સર્વ
જગતજાલકો (સમસ્ત લોકસમૂહકો ) તૃણ સમાન (તુચ્છ ) દેખતા હૈ .૨૬૩.

ઇસીપ્રકાર (શ્રી મૂલાચારમેં પંચાચાર અધિકારમેં ૨૧૯વીં ગાથા દ્વારા ) કહા હૈ

કિ : —

‘‘[ગાથાર્થ : — ] પરિવર્તન (પઢે હુએ કો દુહરા લેના વહ ), વાચના

(શાસ્ત્રવ્યાખ્યાન ), પૃચ્છના (શાસ્ત્રશ્રવણ ), અનુપ્રેક્ષા (અનિત્યત્વાદિ બારહ અનુપ્રેક્ષા ) ઔર
ધર્મકથા (૬૩ શલાકાપુરુષોંકે ચરિત્ર ) — ઐસે પાઁચ પ્રકારકા, ❃સ્તુતિ તથા મંગલ સહિત,

સ્વાધ્યાય હૈ .’’

(મંદાક્રાંતા)

મુક્ત્વા ભવ્યો વચનરચનાં સર્વદાતઃ સમસ્તાં
નિર્વાણસ્ત્રીસ્તનભરયુગાશ્લેષસૌખ્યસ્પૃહાઢયઃ .

નિત્યાનંદાદ્યતુલમહિમાધારકે સ્વસ્વરૂપે
સ્થિત્વા સર્વં તૃણમિવ જગજ્જાલમેકો દદર્શ ..૨૬૩..

તથા ચોક્ત મ્ —

‘‘પરિયટ્ટણં ચ વાયણ પુચ્છણ અણુપેક્ખણા ય ધમ્મકહા .

થુદિમંગલસંજુત્તો પંચવિહો હોદિ સજ્ઝાઉ ..’’

જદિ સક્કદિ કાદું જે પડિકમણાદિં કરેજ્જ ઝાણમયં .

સત્તિવિહીણો જા જઇ સદ્દહણં ચેવ કાયવ્વં ..૧૫૪..

❃ સ્તુતિ = દેવ ઔર મુનિકો વન્દન . (ધર્મકથા, સ્તુતિ ઔર મંગલ મિલકર સ્વાધ્યાયકા પાઁચવાઁ પ્રકાર

માના જાતા હૈ .)

જો કર સકો તો ધ્યાનમય પ્રતિક્રમણ આદિક કીજિયે .

યદિ શક્તિ હો નહિં તો અરે શ્રદ્ધાન નિશ્ચય કીજિયે ..૧૫૪..

Page 309 of 388
PDF/HTML Page 336 of 415
single page version

ગાથા : ૧૫૪ અન્વયાર્થ : — [યદિ ] ય્ાદિ [કર્તુમ્ શક્યતે ] કિયા જા સકે

તો [અહો ] અહો ! [ધ્યાનમયમ્ ] ધ્યાનમય [પ્રતિક્રમણાદિકં ] પ્રતિક્રમણાદિ [કરોષિ ]
કર; [યદિ ] યદિ [શક્તિવિહીનઃ ] તૂ શક્તિવિહીન હો તો [યાવત્ ] તબતક [શ્રદ્ધાનં ચ
એવ ] શ્રદ્ધાન હી [કર્તવ્યમ્ ] કર્તવ્ય હૈ .

ટીકા : — યહાઁ, શુદ્ધનિશ્ચયધર્મધ્યાનસ્વરૂપ પ્રતિક્રમણાદિ હી કરને યોગ્ય હૈં ઐસા

કહા હૈ .

સહજ વૈરાગ્યરૂપી મહલકે શિખરકે શિખામણિ, પરદ્રવ્યસે પરાઙ્મુખ ઔર સ્વદ્રવ્યમેં

નિષ્ણાત બુદ્ધિવાલે, પાઁચ ઇન્દ્રિયોંકે ફૈ લાવ રહિત દેહમાત્ર પરિગ્રહકે ધારી, પરમાગમરૂપી

૧મકરન્દ ઝરતે મુખકમલસે શોભાયમાન હે મુનિશાર્દૂલ ! (અથવા પરમાગમરૂપી મકરન્દ

ઝરતે મુખવાલે હે પદ્મપ્રભ મુનિશાર્દૂલ ! ) સંહનન ઔર શક્તિકા ૨પ્રાદુર્ભાવ હો તો

મુક્તિસુન્દરીકે પ્રથમ દર્શનકી ભેંટસ્વરૂપ નિશ્ચયપ્રતિક્રમણ, નિશ્ચયપ્રાયશ્ચિત્ત, નિશ્ચયપ્રત્યાખ્યાન
આદિ શુદ્ધનિશ્ચયક્રિયાએઁ હી કર્તવ્ય હૈ . યદિ ઇસ દગ્ધકાલરૂપ (હીનકાલરૂપ ) અકાલમેં

તૂ શક્તિહીન હો તો તુઝે કેવલ નિજ પરમાત્મતત્ત્વકા શ્રદ્ધાન હી કર્તવ્ય હૈ .

[અબ ઇસ ૧૫૪વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક

કહતે હૈં : ]

યદિ શક્યતે કર્તુમ્ અહો પ્રતિક્રમણાદિકં કરોષિ ધ્યાનમયમ્ .

શક્તિ વિહીનો યાવદ્યદિ શ્રદ્ધાનં ચૈવ કર્તવ્યમ્ ..૧૫૪..

અત્ર શુદ્ધનિશ્ચયધર્મધ્યાનાત્મકપ્રતિક્રમણાદિકમેવ કર્તવ્યમિત્યુક્ત મ્ .

મુક્તિ સુંદરીપ્રથમદર્શનપ્રાભૃતાત્મકનિશ્ચયપ્રતિક્રમણપ્રાયશ્ચિત્તપ્રત્યાખ્યાનપ્રમુખશુદ્ધનિશ્ચય-

ક્રિયાશ્ચૈવ કર્તવ્યાઃ સંહનનશક્તિ પ્રાદુર્ભાવે સતિ હંહો મુનિશાર્દૂલ પરમાગમમકરંદનિષ્યન્દિ-
મુખપદ્મપ્રભ સહજવૈરાગ્યપ્રાસાદશિખરશિખામણે પરદ્રવ્યપરાઙ્મુખસ્વદ્રવ્યનિષ્ણાતબુદ્ધે પઞ્ચેન્દ્રિય-
પ્રસરવર્જિતગાત્રમાત્રપરિગ્રહ . શક્તિ હીનો યદિ દગ્ધકાલેઽકાલે કેવલં ત્વયા નિજપરમાત્મ-

તત્ત્વશ્રદ્ધાનમેવ કર્તવ્યમિતિ .

૧ – મકરન્દ = પુષ્પ-રસ, પુષ્પ-પરાગ .

૨ – પ્રાદુર્ભાવ = ઉત્પન્ન હોના વહ; પ્રાકટય; ઉત્પત્તિ .

Page 310 of 388
PDF/HTML Page 337 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] અસાર સંસારમેં, પાપસે ભરપૂર કલિકાલકા વિલાસ હોને પર,

ઇસ નિર્દોષ જિનનાથકે માર્ગમેં મુક્તિ નહીં હૈ . ઇસલિયે ઇસ કાલમેં અધ્યાત્મધ્યાન કૈસે હો

સકતા હૈ ? ઇસલિયે નિર્મલબુદ્ધિવાલે ભવભયકા નાશ કરનેવાલી ઐસી ઇસ નિજાત્મશ્રદ્ધાકો
અંગીકૃત કરતે હૈં .૨૬૪.

ગાથા : ૧૫૫ અન્વયાર્થ : — [જિનકથિતપરમસૂત્રે ] જિનકથિત પરમ સૂત્રમેં

[પ્રતિક્રમણાદિકં સ્ફુ ટમ્ પરીક્ષયિત્વા ] પ્રતિક્રમણાદિકકી સ્પષ્ટ પરીક્ષા કરકે [મૌનવ્રતેન ]
મૌનવ્રત સહિત [યોગી ] યોગીકો [નિજકાર્યમ્ ] નિજ કાર્ય [નિત્યમ્ ] નિત્ય [સાધયેત્ ]
સાધના ચાહિયે .

ટીકા : — યહાઁ સાક્ષાત્ અન્તર્મુખ પરમજિનયોગીકો યહ શિક્ષા દી ગઈ હૈ .

શ્રીમદ્ અર્હત્કે મુખારવિન્દસે નિકલે હુએ સમસ્ત પદાર્થ જિસકે ભીતર સમાયે હુએ

હૈં ઐસી ચતુરશબ્દરચનારૂપ દ્રવ્યશ્રુતમેં શુદ્ધનિશ્ચયનયાત્મક પરમાત્મધ્યાનસ્વરૂપ પ્રતિક્રમણાદિ

(શિખરિણી)

અસારે સંસારે કલિવિલસિતે પાપબહુલે
ન મુક્તિ ર્માર્ગેઽસ્મિન્નનઘજિનનાથસ્ય ભવતિ .

અતોઽધ્યાત્મં ધ્યાનં કથમિહ ભવેન્નિર્મલધિયાં
નિજાત્મશ્રદ્ધાનં ભવભયહરં સ્વીકૃતમિદમ્ ..૨૬૪..

જિણકહિયપરમસુત્તે પડિકમણાદિય પરીક્ખઊણ ફુ ડં .

મોણવ્વએણ જોઈ ણિયકજ્જં સાહએ ણિચ્ચં ..૧૫૫..

જિનકથિતપરમસૂત્રે પ્રતિક્રમણાદિકં પરીક્ષયિત્વા સ્ફુ ટમ્ .

મૌનવ્રતેન યોગી નિજકાર્યં સાધયેન્નિત્યમ્ ..૧૫૫..

ઇહ હિ સાક્ષાદન્તર્મુખસ્ય પરમજિનયોગિનઃ શિક્ષણમિદમુક્ત મ્ .

શ્રીમદર્હન્મુખારવિન્દવિનિર્ગતસમસ્તપદાર્થગર્ભીકૃતચતુરસન્દર્ભે દ્રવ્યશ્રુતે શુદ્ધનિશ્ચય-

નયાત્મકપરમાત્મધ્યાનાત્મકપ્રતિક્રમણપ્રભૃતિસત્ક્રિયાં બુદ્ધ્વા કેવલં સ્વકાર્યપરઃ

પૂરા પરખ પ્રતિક્રમણ આદિકકો પરમ-જિનસૂત્રમેં .

રે સાધિયે નિજ કાર્ય અવિરત સાધુ ! રત વ્રત મૌનમેં ..૧૫૫..

Page 311 of 388
PDF/HTML Page 338 of 415
single page version

સત્ક્રિયાકો જાનકર, કેવલ સ્વકાર્યમેં પરાયણ પરમજિનયોગીશ્વરકો પ્રશસ્ત – અપ્રશસ્ત

સમસ્ત વચનરચનાકો પરિત્યાગકર, સર્વ સંગકી આસક્તિકો છોડકર અકેલા હોકર,
મૌનવ્રત સહિત, સમસ્ત પશુજનોં (પશુ સમાન અજ્ઞાની મૂર્ખ મનુષ્યોં ) દ્વારા નિન્દા કિયે જાને
પર ભી ❃

અભિન્ન રહકર, નિજકાર્યકો — કિ જો નિજકાર્ય નિર્વાણરૂપી સુલોચનાકે

સમ્ભોગસૌખ્યકા મૂલ હૈ ઉસે — નિરન્તર સાધના ચાહિયે .

[અબ ઇસ ૧૫૫વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ દો શ્લોક

કહતે હૈં : ]

[શ્લોકાર્થ : — ] આત્મજ્ઞાની મુમુક્ષુ જીવ પશુજનકૃત લૌકિક ભયકો તથા ઘોર

સંસારકી કરનેવાલી પ્રશસ્ત - અપ્રશસ્ત વચનરચનાકો છોડકર ઔર કનક-કામિની સમ્બન્ધી

મોહકો તજકર, મુક્તિકે લિયે સ્વયં અપનેસે અપનેમેં હી અવિચલ સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોતે
હૈં .૨૬૫.

[શ્લોકાર્થ : — ] આત્મપ્રવાદમેં (આત્મપ્રવાદ નામક શ્રુતમેં ) કુશલ ઐસા

પરમાત્મજ્ઞાની મુનિ પશુજનોં દ્વારા કિયે જાનેવાલે ભયકો છોડકર ઔર ઉસ (પ્રસિદ્ધ ) સકલ

પરમજિનયોગીશ્વરઃ પ્રશસ્તાપ્રશસ્તસમસ્તવચનરચનાં પરિત્યજ્ય નિખિલસંગવ્યાસંગં મુક્ત્વા
ચૈકાકીભૂય મૌનવ્રતેન સાર્ધં સમસ્તપશુજનૈઃ નિંદ્યમાનોઽપ્યભિન્નઃ સન્ નિજકાર્યં
નિર્વાણવામલોચનાસંભોગસૌખ્યમૂલમનવરતં સાધયેદિતિ .

(મંદાક્રાંતા)

હિત્વા ભીતિં પશુજનકૃતાં લૌકિકીમાત્મવેદી
શસ્તાશસ્તાં વચનરચનાં ઘોરસંસારકર્ત્રીમ્ .

મુક્ત્વા મોહં કનકરમણીગોચરં ચાત્મનાત્મા
સ્વાત્મન્યેવ સ્થિતિમવિચલાં યાતિ મુક્ત્યૈ મુમુક્ષુઃ ..૨૬૫..

(વસંતતિલકા)

ભીતિં વિહાય પશુભિર્મનુજૈઃ કૃતાં તં
મુક્ત્વા મુનિઃ સકલલૌકિકજલ્પજાલમ્ .

આત્મપ્રવાદકુશલઃ પરમાત્મવેદી
પ્રાપ્નોતિ નિત્યસુખદં નિજતત્ત્વમેકમ્ ..૨૬૬..

❃ અભિન્ન = છિન્નભિન્ન હુએ બિના; અખણ્ડિત; અચ્યુત .

Page 312 of 388
PDF/HTML Page 339 of 415
single page version

લૌકિક જલ્પજાલકો (વચનસમૂહકો ) તજકર, શાશ્વતસુખદાયક એક નિજ તત્ત્વકો પ્રાપ્ત
હોતા હૈ .૨૬૬.

ગાથા : ૧૫૬ અન્વયાર્થ : — [નાનાજીવાઃ ] નાના પ્રકારકે જીવ હૈં,

[નાનાકર્મ ] નાના પ્રકારકા કર્મ હૈ; [નાનાવિધા લબ્ધિઃ ભવેત્ ] નાના પ્રકારકી લબ્ધિ હૈ;
[તસ્માત્ ] ઇસલિયે [સ્વપરસમયૈઃ ] સ્વસમયોં તથા પરસમયોંકે સાથ (સ્વધર્મિયોં તથા
પરધર્મિયોંકે સાથ ) [વચનવિવાદઃ ] વચનવિવાદ [વર્જનીયઃ ] વર્જનેયોગ્ય હૈ .

ટીકા : — યહ, વચનસમ્બન્ધી વ્યાપારકી નિવૃત્તિકે હેતુકા કથન હૈ (અર્થાત્

વચનવિવાદ કિસલિયે છોડનેયોગ્ય હૈ ઉસકા કારણ યહાઁ કહા હૈ ) .

જીવ નાના પ્રકારકે હૈં : મુક્ત હૈં ઔર અમુક્ત, ભવ્ય ઔર અભવ્ય, સંસારી — ત્રસ ઔર

સ્થાવર . દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તથા (પંચેન્દ્રિય ) સંજ્ઞી તથા (પંચેન્દ્રિય ) અસંજ્ઞી ઐસે

ભેદોંકે કારણ ત્રસ જીવ પાઁચ પ્રકારકે હૈં . પૃથ્વી, પાની, તેજ, વાયુ ઔર વનસ્પતિ યહ (પાઁચ

પ્રકારકે ) સ્થાવર જીવ હૈં . ભવિષ્ય કાલમેં સ્વભાવ - અનન્ત - ચતુષ્ટયાત્મક સહજજ્ઞાનાદિ

ગુણોંરૂપસે ❃ભવનકે યોગ્ય (જીવ ) વે ભવ્ય હૈં; ઉનસે વિપરીત (જીવ ) વે વાસ્તવમેં અભવ્ય

હૈં . દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મ ઔર નોકર્મ ઐસે ભેદોંકે કારણ, અથવા (આઠ ) મૂલ પ્રકૃતિ ઔર

ણાણાજીવા ણાણાકમ્મં ણાણાવિહં હવે લદ્ધી .

તમ્હા વયણવિવાદં સગપરસમએહિં વજ્જિજ્જો ..૧૫૬..

નાનાજીવા નાનાકર્મ નાનાવિધા ભવેલ્લબ્ધિઃ .

તસ્માદ્વચનવિવાદઃ સ્વપરસમયૈર્વર્જનીયઃ ..૧૫૬..

વાગ્વિષયવ્યાપારનિવૃત્તિહેતૂપન્યાસોઽયમ્ .

જીવા હિ નાનાવિધાઃ મુક્તા અમુક્તાઃ, ભવ્યા અભવ્યાશ્ચ . સંસારિણઃ ત્રસાઃ સ્થાવરાઃ;

દ્વીન્દ્રિયત્રીન્દ્રિયચતુરિન્દ્રિયસંજ્ઞ્યસંજ્ઞિભેદાત્ પંચ ત્રસાઃ, પૃથિવ્યપ્તેજોવાયુવનસ્પતયઃ સ્થાવરાઃ .

ભાવિકાલે સ્વભાવાનન્તચતુષ્ટયાત્મસહજજ્ઞાનાદિગુણૈઃ ભવનયોગ્યા ભવ્યાઃ, એતેષાં વિપરીતા

❃ ભવન = પરિણમન; હોના સો .

હૈં જીવ નાના, કર્મ નાના, લબ્ધિ નાનાવિધ કહી .

અતએવ હી નિજ - પર સમયકે સાથ વર્જિત વાદ ભી ..૧૫૬..

Page 313 of 388
PDF/HTML Page 340 of 415
single page version

(એક સૌ અડતાલીસ ) ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપ ભેદોંકે કારણ, અથવા તીવ્રતર, તીવ્ર, મંદ ઔર
મંદતર ઉદયભેદોંકે કારણ, કર્મ નાના પ્રકારકા હૈ . જીવોંકો સુખાદિકી પ્રાપ્તિરૂપ લબ્ધિ

કાલ, કરણ, ઉપદેશ, ઉપશમ ઔર પ્રાયોગ્યતારૂપ ભેદોંકે કારણ પાઁચ પ્રકારકી હૈ . ઇસલિયે

પરમાર્થકે જાનનેવાલોંકો સ્વસમયોં તથા પરસમયોંકે સાથ વાદ કરને યોગ્ય નહીં હૈ .

[ભાવાર્થ : — ] જગતમેં જીવ, ઉનકે કર્મ, ઉનકી લબ્ધિયાઁ આદિ અનેક પ્રકારકે

હૈં; ઇસલિયે સર્વ જીવ સમાન વિચારોંકે હોં ઐસા હોના અસમ્ભવ હૈ . ઇસલિયે પર જીવોંકો

સમઝા દેનેકી આકુલતા કરના યોગ્ય નહીં હૈ . સ્વાત્માવલમ્બનરૂપ નિજ હિતમેં પ્રમાદ ન

હો ઇસપ્રકાર રહના હી કર્તવ્ય હૈ . ]

[અબ ઇસ ૧૫૬વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક

કહતે હૈં : ]

[શ્લોકાર્થ : — ] જીવોંકે, સંસારકે કારણભૂત ઐસે (ત્રસ, સ્થાવર આદિ ) બહુત

પ્રકારકે ભેદ હૈં; ઇસીપ્રકાર સદા જન્મકા ઉત્પન્ન કરનેવાલા કર્મ ભી અનેક પ્રકારકા હૈ;
યહ લબ્ધિ ભી વિમલ જિનમાર્ગમેં અનેક પ્રકારકી પ્રસિદ્ધ હૈ; ઇસલિયે સ્વસમયોં ઔર
પરસમયોંકે સાથ વચનવિવાદ કર્તવ્ય નહીં હૈ .૨૬૭.

હ્યભવ્યાઃ . કર્મ નાનાવિધં દ્રવ્યભાવનોકર્મભેદાત્, અથવા મૂલોત્તરપ્રકૃતિભેદાચ્ચ, અથ

તીવ્રતરતીવ્રમંદમંદતરોદયભેદાદ્વા . જીવાનાં સુખાદિપ્રાપ્તેર્લબ્ધિઃ કાલકરણોપદેશોપશમ-

પ્રાયોગ્યતાભેદાત્ પઞ્ચધા . તતઃ પરમાર્થવેદિભિઃ સ્વપરસમયેષુ વાદો ન કર્તવ્ય ઇતિ .

(શિખરિણી)

વિકલ્પો જીવાનાં ભવતિ બહુધા સંસૃતિકરઃ
તથા કર્માનેકવિધમપિ સદા જન્મજનકમ્ .

અસૌ લબ્ધિર્નાના વિમલજિનમાર્ગે હિ વિદિતા
તતઃ કર્તવ્યં નો સ્વપરસમયૈર્વાદવચનમ્ ..૨૬૭..

લદ્ધૂણં ણિહિ એક્કો તસ્સ ફલં અણુહવેઇ સુજણત્તે .

તહ ણાણી ણાણણિહિં ભુંજેઇ ચઇત્તુ પરતત્તિં ..૧૫૭..

નિધિ પા મનુજ તત્ફલ વતનમેં ગુપ્ત રહ જ્યોં ભોગતા .

ત્યોં છોડ પરજનસંગ જ્ઞાની જ્ઞાન નિધિકો ભોગતા ..૧૫૭..

< Previous Page Next Page >