Niyamsar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 158-165 ; Adhikar-12 : Shuddhopayog Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 21

 

Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version

ગાથા : ૧૫૭ અન્વયાર્થ : — [એકઃ ] જૈસે કોઈ એક (દરિદ્ર મનુષ્ય ) [નિધિમ્ ]
નિધિકો [લબ્ધ્વા ] પાકર [સુજનત્વેન ] અપને વતનમેં (ગુપ્તરૂપસે ) રહકર [તસ્ય ફલમ્ ]
ઉસકે ફલકો [અનુભવતિ ] ભોગતા હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [પરતતિમ્ ] પર
જનોંકે સમૂહકો [ત્યક્ત્વા ] છોડકર [જ્ઞાનનિધિમ્ ] જ્ઞાનનિધિકો [ભુંક્તે ] ભોગતા હૈ .
ટીકા : — યહાઁ દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સહજતત્ત્વકી આરાધનાકી વિધિ કહી હૈ .
કોઈ એક દરિદ્ર મનુષ્ય ક્વચિત્ કદાચિત્ પુણ્યોદયસે નિધિકો પાકર, ઉસ નિધિકે
ફલકો સૌજન્ય અર્થાત્ જન્મભૂમિ ઐસા જો ગુપ્ત સ્થાન ઉસમેં રહકર અતિ ગુપ્તરૂપસે ભોગતા
હૈ; ઐસા દૃષ્ટાન્તપક્ષ હૈ . ૧દાર્ષ્ટાંતપક્ષસે ભી (ઐસા હૈ કિ ) — સહજપરમતત્ત્વજ્ઞાની જીવ ક્વચિત્
આસન્નભવ્યકે (આસન્નભવ્યતારૂપ ) ગુણકા ઉદય હોનેસે સહજવૈરાગ્યસમ્પત્તિ હોનેપર, પરમ
ગુરુકે ચરણકમલયુગલકી નિરતિશય (ઉત્તમ ) ભક્તિ દ્વારા મુક્તિસુન્દરીકે મુખકે ૨મકરન્દ
સમાન સહજજ્ઞાનનિધિકો પાકર, ૩સ્વરૂપવિકલ ઐસે પર જનોંકે સમૂહકો ધ્યાનમેં વિઘ્નકા
કારણ સમઝકર છોડતા હૈ .
[અબ ઇસ ૧૫૭વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ દો શ્લોક
કહતે હૈં : ]
લબ્ધ્વા નિધિમેકસ્તસ્ય ફલમનુભવતિ સુજનત્વેન .
તથા જ્ઞાની જ્ઞાનનિધિં ભુંક્તે ત્યક્ત્વા પરતતિમ્ ..૧૫૭..
અત્ર દ્રષ્ટાન્તમુખેન સહજતત્ત્વારાધનાવિધિરુક્ત : .
કશ્ચિદેકો દરિદ્રઃ ક્વચિત્ કદાચિત્ સુકૃતોદયેન નિધિં લબ્ધ્વા તસ્ય નિધેઃ ફલં
હિ સૌજન્યં જન્મભૂમિરિતિ રહસ્યે સ્થાને સ્થિત્વા અતિગૂઢવૃત્ત્યાનુભવતિ ઇતિ દ્રષ્ટાન્તપક્ષઃ .
દાર્ષ્ટાન્તપક્ષેઽપિ સહજપરમતત્ત્વજ્ઞાની જીવઃ ક્વચિદાસન્નભવ્યસ્ય ગુણોદયે સતિ
સહજવૈરાગ્યસમ્પત્તૌ સત્યાં પરમગુરુચરણનલિનયુગલનિરતિશયભક્ત્યા મુક્તિ સુન્દરીમુખ-
મકરન્દાયમાનં સહજજ્ઞાનનિધિં પરિપ્રાપ્ય પરેષાં જનાનાં સ્વરૂપવિકલાનાં તતિં સમૂહં
ધ્યાનપ્રત્યૂહકારણમિતિ ત્યજતિ .
૧ — દાર્ષ્ટાંત = વહ બાત જો દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સમઝાના હો; ઉપમેય .
૨ — મકરન્દ = પુષ્પ-રસ; પુષ્પ-પરાગ .
૩ — સ્વરૂપવિકલ = સ્વરૂપપ્રાપ્તિ રહિત; અજ્ઞાની .

Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] ઇસ લોકમેં કોઈ એક લૌકિક જન પુણ્યકે કારણ ધનકે
સમૂહકો પાકર, સંગકો છોડકર ગુપ્ત હોકર રહતા હૈ; ઉસકી ભાઁતિ જ્ઞાની (પરકે સંગકો
છોડકર ગુપ્તરૂપસે રહકર ) જ્ઞાનકી રક્ષા કરતા હૈ .૨૬૮.
[શ્લોકાર્થ : — ] જન્મમરણરૂપ રોગકે હેતુભૂત સમસ્ત સંગકો છોડકર,
હૃદયકમલમેં ૧બુદ્ધિપૂર્વક પૂર્ણવૈરાગ્યભાવ કરકે, સહજ પરમાનન્દ દ્વારા જો અવ્યગ્ર
(અનાકુલ ) હૈ ઐસે નિજ રૂપમેં (અપની ) ૨શક્તિસે સ્થિત રહકર, મોહ ક્ષીણ હોને પર,
હમ લોકકો સદા તૃણવત્ દેખતે હૈં .૨૬૯.
ગાથા : ૧૫૮ અન્વયાર્થ : — [સર્વે ] સર્વ [પુરાણપુરુષાઃ ] પુરાણ પુરુષ
(શાલિની)
અસ્મિન્ લોકે લૌકિકઃ કશ્ચિદેકઃ
લબ્ધ્વા પુણ્યાત્કાંચનાનાં સમૂહમ્ .
ગૂઢો ભૂત્વા વર્તતે ત્યક્ત સંગો
જ્ઞાની તદ્વત્ જ્ઞાનરક્ષાં કરોતિ ..૨૬૮..
(મંદાક્રાંતા)
ત્યક્ત્વા સંગં જનનમરણાતંકહેતું સમસ્તં
કૃત્વા બુદ્ધયા હૃદયકમલે પૂર્ણવૈરાગ્યભાવમ્ .
સ્થિત્વા શક્ત્યા સહજપરમાનંદનિર્વ્યગ્રરૂપે
ક્ષીણે મોહે તૃણમિવ સદા લોકમાલોકયામઃ ..૨૬૯..
સવ્વે પુરાણપુરિસા એવં આવાસયં ચ કાઊણ .
અપમત્તપહુદિઠાણં પડિવજ્જ ય કેવલી જાદા ..૧૫૮..
સર્વે પુરાણપુરુષા એવમાવશ્યકં ચ કૃત્વા .
અપ્રમત્તપ્રભૃતિસ્થાનં પ્રતિપદ્ય ચ કેવલિનો જાતાઃ ..૧૫૮..
૧ — બુદ્ધિપૂર્વક = સમઝપૂર્વક; વિવેકપૂર્વક; વિચારપૂર્વક .
૨ — શક્તિ = સામર્થ્ય; બલ; વીર્ય; પુરુષાર્થ .
યોં સર્વ પૌરાણિક પુરુષ આવશ્યકોંકી વિધિ ધરી .
પાકર અરે અપ્રમત્ત સ્થાન હુએ નિયત પ્રભુ કેવલી ..૧૫૮..

Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version

[એવમ્ ] ઇસપ્રકાર [આવશ્યકં ચ ] આવશ્યક [કૃત્વા ] કરકે, [અપ્રમત્તપ્રભૃતિસ્થાનં ]
અપ્રમત્તાદિ સ્થાનકો [પ્રતિપદ્ય ચ ] પ્રાપ્ત કરકે [કેવલિનઃ જાતાઃ ] કેવલી હુએ .
ટીકા : — યહ, પરમાવશ્યક અધિકારકે ઉપસંહારકા કથન હૈ .
સ્વાત્માશ્રિત નિશ્ચયધર્મધ્યાન ઔર નિશ્ચયશુક્લધ્યાનસ્વરૂપ ઐસા જો બાહ્ય -
આવશ્યકાદિ ક્રિયાસે પ્રતિપક્ષ શુદ્ધનિશ્ચય - પરમાવશ્યક — સાક્ષાત્ અપુનર્ભવરૂપી
(મુક્તિરૂપી ) સ્ત્રીકે અનંગ (અશરીરી ) સુખકા કારણ — ઉસે કરકે, સર્વ પુરાણ પુરુષ —
કિ જિનમેંસે તીર્થંકર – પરમદેવ આદિ સ્વયંબુદ્ધ હુએ ઔર કુછ બોધિતબુદ્ધ હુએ વે — અપ્રમત્તસે
લેકર સયોગીભટ્ટારક તકકે ગુણસ્થાનોંકી પંક્તિમેં આરૂઢ હોતે હુએ, પરમાવશ્યકરૂપ
આત્મારાધનાકે પ્રસાદસે કેવલી — સકલપ્રત્યક્ષજ્ઞાનધારી — હુએ .
[અબ ઇસ નિશ્ચય - પરમાવશ્યક અધિકારકી અન્તિમ ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ
ટીકાકાર મુનિરાજ શ્રી પદ્મપ્રભમલધારિદેવ દો શ્લોક કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] પહલે જો સર્વ પુરાણ પુરુષ — યોગી — નિજ આત્માકી
આરાધનાસે સમસ્ત કર્મરૂપી રાક્ષસોંકે સમૂહકા નાશ કરકે ❃વિષ્ણુ ઔર જયવન્ત હુએ
(અર્થાત્ સર્વવ્યાપી જ્ઞાનવાલે જિન હુએ ), ઉન્હેં જો મુક્તિકી સ્પૃહાવાલા નિઃસ્પૃહ જીવ અનન્ય
પરમાવશ્યકાધિકારોપસંહારોપન્યાસોઽયમ્ .
સ્વાત્માશ્રયનિશ્ચયધર્મશુક્લધ્યાનસ્વરૂપં બાહ્યાવશ્યકાદિક્રિયાપ્રતિપક્ષશુદ્ધનિશ્ચયપરમા-
વશ્યકં સાક્ષાદપુનર્ભવવારાંગનાનઙ્ગસુખકારણં કૃત્વા સર્વે પુરાણપુરુષાસ્તીર્થકરપરમદેવાદયઃ
સ્વયંબુદ્ધાઃ કેચિદ્ બોધિતબુદ્ધાશ્ચાપ્રમત્તાદિસયોગિભટ્ટારકગુણસ્થાનપંક્તિ મધ્યારૂઢાઃ સન્તઃ
કેવલિનઃ સકલપ્રત્યક્ષજ્ઞાનધરાઃ પરમાવશ્યકાત્મારાધનાપ્રસાદાત્ જાતાશ્ચેતિ .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
સ્વાત્મારાધનયા પુરાણપુરુષાઃ સર્વે પુરા યોગિનઃ
પ્રધ્વસ્તાખિલકર્મરાક્ષસગણા યે વિષ્ણવો જિષ્ણવઃ .
તાન્નિત્યં પ્રણમત્યનન્યમનસા મુક્તિ સ્પૃહો નિસ્પૃહઃ
સ સ્યાત્ સર્વજનાર્ચિતાંઘ્રિકમલઃ પાપાટવીપાવકઃ ..૨૭૦..
❃ વિષ્ણુ = વ્યાપક . (કેવલી ભગવાનકા જ્ઞાન સર્વકો જાનતા હૈ ઇસલિયે ઉસ અપેક્ષાસે ઉન્હેં સર્વવ્યાપક
કહા જાતા હૈ) .

Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version

મનસે નિત્ય પ્રણામ કરતા હૈ, વહ જીવ પાપરૂપી અટવીકો જલાનેમેં અગ્નિ સમાન હૈ ઔર
ઉસકે ચરણકમલકો સર્વ જન પૂજતે હૈં .૨૭૦.
[શ્લોકાર્થ : — ] હેયરૂપ ઐસા જો કનક ઔર કામિની સમ્બન્ધી મોહ ઉસે
છોડકર, હે ચિત્ત ! નિર્મલ સુખકે હેતુ પરમ ગુરુ દ્વારા ધર્મકો પ્રાપ્ત કરકે તૂ અવ્યગ્રરૂપ
(શાંતસ્વરૂપી ) પરમાત્મામેં — કિ જો (પરમાત્મા ) નિત્ય આનન્દવાલા હૈ, નિરુપમ ગુણોંસે
અલંકૃત હૈ તથા દિવ્ય જ્ઞાનવાલા હૈ ઉસમેં — શીઘ્ર પ્રવેશ કર . ૨૭૧ .
ઇસપ્રકાર, સુકવિજનરૂપી કમલોંકે લિયે જો સૂર્ય સમાન હૈં ઔર પાઁચ ઇંદ્રિયોંકે
ફૈ લાવ રહિત દેહમાત્ર જિન્હેં પરિગ્રહ થા ઐસે શ્રી પદ્મપ્રભમલધારિદેવ દ્વારા રચિત નિયમસારકી
તાત્પર્યવૃત્તિ નામક ટીકામેં (અર્થાત્ શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી નિયમસાર
પરમાગમકી નિર્ગ્રન્થ મુનિરાજ શ્રી પદ્મપ્રભમલધારિદેવવિરચિત તાત્પર્યવૃત્તિ નામકી ટીકામેં )
નિશ્ચય-પરમાવશ્યક અધિકાર નામકા ગ્યારહવાઁ શ્રુતસ્કન્ધ સમાપ્ત હુઆ .
(મંદાક્રાંતા)
મુક્ત્વા મોહં કનકરમણીગોચરં હેયરૂપં
નિત્યાનન્દં નિરુપમગુણાલંકૃતં દિવ્યબોધમ્ .
ચેતઃ શીઘ્રં પ્રવિશ પરમાત્માનમવ્યગ્રરૂપં
લબ્ધ્વા ધર્મં પરમગુરુતઃ શર્મણે નિર્મલાય ..૨૭૧..
ઇતિ સુકવિજનપયોજમિત્રપંચેન્દ્રિયપ્રસરવર્જિતગાત્રમાત્રપરિગ્રહશ્રીપદ્મપ્રભમલધારિદેવ-
વિરચિતાયાં નિયમસારવ્યાખ્યાયાં તાત્પર્યવૃત્તૌ નિશ્ચયપરમાવશ્યકાધિકાર એકાદશમઃ
શ્રુતસ્કન્ધઃ ..
8

Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version

અબ સમસ્ત કર્મકે પ્રલયકે હેતુભૂત શુદ્ધોપયોગકા અધિકાર કહા જાતા હૈ .
ગાથા : ૧૫૯ અન્વયાર્થ : — [વ્યવહારનયેન ] વ્યવહારનયસે [કેવલી
ભગવાન્ ] કેવલી ભગવાન [સર્વં ] સબ [જાનાતિ પશ્યતિ ] જાનતે હૈં ઔર દેખતે હૈં;
[નિયમેન ] નિશ્ચયસે [કેવલજ્ઞાની ] કેવલજ્ઞાની [આત્માનમ્ ] આત્માકો (સ્વયંકો )
[જાનાતિ પશ્યતિ ] જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ .
ટીકા : — યહાઁ, જ્ઞાનીકો સ્વ-પર સ્વરૂપકા પ્રકાશકપના કથંચિત્ કહા હૈ .
‘પરાશ્રિતો વ્યવહારઃ (વ્યવહાર પરાશ્રિત હૈ )’ ઐસા (શાસ્ત્રકા ) વચન હોનેસે,
— ૧૨ —
શુદ્ધોપયોગ અધિકાર
અથ સકલકર્મપ્રલયહેતુભૂતશુદ્ધોપયોગાધિકાર ઉચ્યતે .
જાણદિ પસ્સદિ સવ્વં વવહારણએણ કેવલી ભગવં .
કેવલણાણી જાણદિ પસ્સદિ ણિયમેણ અપ્પાણં ..૧૫૯..
જાનાતિ પશ્યતિ સર્વં વ્યવહારનયેન કેવલી ભગવાન્ .
કેવલજ્ઞાની જાનાતિ પશ્યતિ નિયમેન આત્માનમ્ ..૧૫૯..
અત્ર જ્ઞાનિનઃ સ્વપરસ્વરૂપપ્રકાશકત્વં કથંચિદુક્ત મ્ .
આત્મગુણઘાતકઘાતિકર્મપ્રધ્વંસનેનાસાદિતસકલવિમલકેવલજ્ઞાનકેવલદર્શનાભ્યાં વ્યવહાર-
વ્યવહારસે પ્રભુ કેવલી સબ જાનતે અરુ દેખતે .
નિશ્ચયનયાત્મક-દ્વારસે નિજ આત્મકો પ્રભુ પેખતે ..૧૫૯..

Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version

વ્યવહારનયસે વે ભગવાન પરમેશ્વર પરમભટ્ટારક આત્મગુણોંકા ઘાત કરનેવાલે
ઘાતિકર્મોંકે નાશ દ્વારા પ્રાપ્ત સકલ-વિમલ કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શન દ્વારા
ત્રિલોકવર્તી તથા ત્રિકાલવર્તી સચરાચર દ્રવ્યગુણપર્યાયોંકો એક સમયમેં જાનતે હૈં ઔર
દેખતે હૈં . શુદ્ધનિશ્ચયસે પરમેશ્વર મહાદેવાધિદેવ સર્વજ્ઞવીતરાગકો, પરદ્રવ્યકે ગ્રાહકત્વ,
દર્શકત્વ, જ્ઞાયકત્વ આદિકે વિવિધ વિકલ્પોંકી સેનાકી ઉત્પત્તિ મૂલધ્યાનમેં અભાવરૂપ
હોનેસે (? ), વે ભગવાન ત્રિકાલ - નિરુપાધિ, નિરવધિ (અમર્યાદિત ), નિત્યશુદ્ધ ઐસે
સહજજ્ઞાન ઔર સહજદર્શન દ્વારા નિજ કારણપરમાત્માકો, સ્વયં કાર્યપરમાત્મા હોને પર
ભી, જાનતે હૈં ઔર દેખતે હૈં . કિસપ્રકાર ? ઇસ જ્ઞાનકા ધર્મ તો, દીપકકી ભાઁતિ,
સ્વપરપ્રકાશકપના હૈ . ઘટાદિકી પ્રમિતિસે પ્રકાશ – દીપક (કથંચિત્ ) ભિન્ન હોને પર
ભી સ્વયં પ્રકાશસ્વરૂપ હોનેસે સ્વ ઔર પરકો પ્રકાશિત કરતા હૈ; આત્મા ભી
જ્યોતિસ્વરૂપ હોનેસે વ્યવહારસે ત્રિલોક ઔર ત્રિકાલરૂપ પરકો તથા સ્વયં પ્રકાશસ્વરૂપ
આત્માકો (સ્વયંકો ) પ્રકાશિત કરતા હૈ .
૯૬ પાખણ્ડિયોં પર વિજય પ્રાપ્ત કરનેસે જિન્હોંને વિશાલ કીર્તિ પ્રાપ્ત કી હૈ ઐસે
મહાસેનપંડિતદેવને ભી (શ્લોક દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
નયેન જગત્ત્રયકાલત્રયવર્તિસચરાચરદ્રવ્યગુણપર્યાયાન્ એકસ્મિન્ સમયે જાનાતિ પશ્યતિ
ચ સ ભગવાન્ પરમેશ્વરઃ પરમભટ્ટારકઃ, પરાશ્રિતો વ્યવહારઃ ઇતિ વચનાત્ .
શુદ્ધનિશ્ચયતઃ પરમેશ્વરસ્ય મહાદેવાધિદેવસ્ય સર્વજ્ઞવીતરાગસ્ય પરદ્રવ્યગ્રાહકત્વદર્શકત્વ-
જ્ઞાયકત્વાદિવિવિધવિકલ્પવાહિનીસમુદ્ભૂતમૂલધ્યાનાષાદઃ“ (?) સ ભગવાન્ ત્રિકાલ-
નિરુપાધિનિરવધિનિત્યશુદ્ધસહજજ્ઞાનસહજદર્શનાભ્યાં નિજકારણપરમાત્માનં સ્વયં કાર્ય-
પરમાત્માપિ જાનાતિ પશ્યતિ ચ . કિં કૃત્વા ? જ્ઞાનસ્ય ધર્મોઽયં તાવત્ સ્વપરપ્રકાશકત્વં
પ્રદીપવત્ . ઘટાદિપ્રમિતેઃ પ્રકાશો દીપસ્તાવદ્ભિન્નોઽપિ સ્વયં પ્રકાશસ્વરૂપત્વાત્ સ્વં પરં
ચ પ્રકાશયતિ; આત્માપિ વ્યવહારેણ જગત્ત્રયં કાલત્રયં ચ પરં જ્યોતિઃસ્વરૂપત્વાત્
સ્વયંપ્રકાશાત્મકમાત્માનં ચ પ્રકાશયતિ .
ઉક્તં ચ ષણ્ણવતિપાષંડિવિજયોપાર્જિતવિશાલકીર્તિભિર્મહાસેનપણ્ડિતદેવૈઃ —
★ યહાઁ સંસ્કૃત ટીકામેં અશુદ્ધિ માલૂમ હોતી હૈ, ઇસલિયે સંસ્કૃત ટીકામેં તથા ઉસકે અનુવાદમેં શંકાકો
સૂચિત કરનેકે લિયે પ્રશ્નવાચક ચિહ્ન દિયા હૈ .

Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version

‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] વસ્તુકા યથાર્થ નિર્ણય સો સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ . વહ સમ્યગ્જ્ઞાન,
દીપકકી ભાઁતિ, સ્વકે ઔર (પર ) પદાર્થોંકે નિર્ણયાત્મક હૈ તથા પ્રમિતિસે (જ્ઞપ્તિસે )
કથંચિત્ ભિન્ન હૈ .’’
અબ ‘સ્વાશ્રિતો નિશ્ચય: (નિશ્ચય સ્વાશ્રિત હૈ )’ ઐસા (શાસ્ત્રકા ) વચન હોનેસે,
(જ્ઞાનકો ) સતત ❃નિરુપરાગ નિરંજન સ્વભાવમેં લીનતાકે કારણ નિશ્ચયપક્ષસે ભી
સ્વપરપ્રકાશકપના હૈ હી . (વહ ઇસપ્રકાર : ) સહજજ્ઞાન આત્માસે સંજ્ઞા, લક્ષણ ઔર
પ્રયોજનકી અપેક્ષાસે ભિન્ન નામ તથા ભિન્ન લક્ષણસે (તથા ભિન્ન પ્રયોજનસે ) જાના જાતા હૈ
તથાપિ વસ્તુવૃત્તિસે (અખણ્ડ વસ્તુકી અપેક્ષાસે ) ભિન્ન નહીં હૈ; ઇસ કારણસે યહ
(સહજજ્ઞાન ) આત્મગત (આત્મામેં સ્થિત ) દર્શન, સુખ, ચારિત્ર આદિકો જાનતા હૈ ઔર
સ્વાત્માકો — કારણપરમાત્માકે સ્વરૂપકો — ભી જાનતા હૈ .
(સહજજ્ઞાન સ્વાત્માકો તો સ્વાશ્રિત નિશ્ચયનયસે જાનતા હી હૈ ઔર ઇસપ્રકાર
સ્વાત્માકો જાનને પર ઉસકે સમસ્ત ગુણ ભી જ્ઞાત હો હી જાતે હૈં . અબ સહજજ્ઞાનને જો યહ
જાના ઉસમેં ભેદ - અપેક્ષાસે દેખેં તો સહજજ્ઞાનકે લિયે જ્ઞાન હી સ્વ હૈ ઔર ઉસકે અતિરિક્ત
અન્ય સબ — દર્શન, સુખ આદિ — પર હૈ; ઇસલિયે ઇસ અપેક્ષાસે ઐસા સિદ્ધ હુઆ કિ
નિશ્ચયપક્ષસે ભી જ્ઞાન સ્વકો તથા પરકો જાનતા હૈ . )
ઇસીપ્રકાર (આચાર્યદેવ ) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રસૂરિને (શ્રી સમયસારકી આત્મખ્યાતિ
નામક ટીકામેં ૧૯૨વેં શ્લોક દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
(અનુષ્ટુભ્)
‘‘યથાવદ્વસ્તુનિર્ણીતિઃ સમ્યગ્જ્ઞાનં પ્રદીપવત્ .
તત્સ્વાર્થવ્યવસાયાત્મ કથંચિત્ પ્રમિતેઃ પૃથક્ ..’’
અથ નિશ્ચયપક્ષેઽપિ સ્વપરપ્રકાશકત્વમસ્ત્યેવેતિ સતતનિરુપરાગનિરંજનસ્વભાવ-
નિરતત્વાત્, સ્વાશ્રિતો નિશ્ચયઃ ઇતિ વચનાત્ . સહજજ્ઞાનં તાવત્ આત્મનઃ સકાશાત્
સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનેન ભિન્નાભિધાનલક્ષણલક્ષિતમપિ ભિન્નં ભવતિ ન વસ્તુવૃત્ત્યા ચેતિ,
અતઃકારણાત્ એતદાત્મગતદર્શનસુખચારિત્રાદિકં જાનાતિ સ્વાત્માનં કારણપરમાત્મસ્વરૂપમપિ
જાનાતીતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીમદમૃતચંદ્રસૂરિભિઃ —
❃ નિરુપરાગ = ઉપરાગ રહિત; નિર્વિકાર .

Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version

‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] કર્મબન્ધકે છેદનસે અતુલ અક્ષય (અવિનાશી ) મોક્ષકા
અનુભવ કરતા હુઆ, નિત્ય ઉદ્યોતવાલી (જિસકા પ્રકાશ નિત્ય હૈ ઐસી ) સહજ અવસ્થા
જિસકી વિકસિત હો ગઈ હૈ ઐસા, એકાન્તશુદ્ધ ( – કર્મકા મૈલ ન રહનેસે જો અત્યન્ત શુદ્ધ
હુઆ હૈ ઐસા ), તથા એકાકાર (એક જ્ઞાનમાત્ર આકારરુપ પરિણમિત ) નિજરસકી
અતિશયતાસે જો અત્યન્ત ગમ્ભીર ઔર ધીર હૈ ઐસા યહ પૂર્ણ જ્ઞાન જગમગા ઉઠા ( – સર્વથા
શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય જાજ્વલ્યમાન પ્રગટ હુઆ ), અપની અચલ મહિમામેં લીન હુઆ .’’
ઔર (ઇસ ૧૫૯વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્રી
પદ્મપ્રભમલધારિદેવ શ્લોક કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] વ્યવહારનયસે યહ કેવલજ્ઞાનમૂર્તિ આત્મા નિરન્તર વિશ્વકો
વાસ્તવમેં જાનતા હૈ ઔર મુક્તિલક્ષ્મીરૂપી કામિનીકે કોમલ મુખકમલ પર કામપીડાકો
તથા સૌભાગ્યચિહ્નવાલી શોભાકો ફૈ લાતા હૈ . નિશ્ચયસે તો, જિન્હોંને મલ ઔર ક્લેશકો નષ્ટ
કિયા હૈ ઐસે વે દેવાધિદેવ જિનેશ નિજ સ્વરૂપકો અત્યન્ત જાનતે હૈં .૨૭૨.
(મંદાક્રાંતા)
‘‘બન્ધચ્છેદાત્કલયદતુલં મોક્ષમક્ષય્યમેત-
ન્નિત્યોદ્યોતસ્ફુ ટિતસહજાવસ્થમેકાન્તશુદ્ધમ્ .
એકાકારસ્વરસભરતોત્યન્તગંભીરધીરં
પૂર્ણં જ્ઞાનં જ્વલિતમચલે સ્વસ્ય લીનં મહિમ્નિ ..’’
તથા હિ —
(સ્રગ્ધરા)
આત્મા જાનાતિ વિશ્વં હ્યનવરતમયં કેવલજ્ઞાનમૂર્તિઃ
મુક્તિ શ્રીકામિનીકોમલમુખકમલે કામપીડાં તનોતિ .
શોભાં સૌભાગ્યચિહ્નાં વ્યવહરણનયાદ્દેવદેવો જિનેશઃ
તેનોચ્ચૈર્નિશ્ચયેન પ્રહતમલકલિઃ સ્વસ્વરૂપં સ વેત્તિ ..૨૭૨..
જુગવં વટ્ટઇ ણાણં કેવલણાણિસ્સ દંસણં ચ તહા .
દિણયરપયાસતાવં જહ વટ્ટઇ તહ મુણેયવ્વં ..૧૬૦..
જ્યોં તાપ ઔર પ્રકાશ રવિકે એક સઁગ હી વર્તતે .
ત્યોં કેવલીકો જ્ઞાનદર્શન એક સાથ પ્રવર્તતે ..૧૬૦..

Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version

ગાથા : ૧૬૦ અન્વયાર્થ : — [કેવલજ્ઞાનિનઃ ] કેવલજ્ઞાનીકો [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન
[તથા ચ ] તથા [દર્શનં ] દર્શન [યુગપદ્ ] યુગપદ્ [વર્તતે ] વર્તતે હૈં . [દિનકર-
પ્રકાશતાપૌ ] સૂર્યકે પ્રકાશ ઔર તાપ [યથા ] જિસપ્રકાર [વર્તેતે ] (યુગપદ્ ) વર્તતે હૈં
[તથા જ્ઞાતવ્યમ્ ] ઉસી પ્રકાર જાનના .
ટીકા : — યહાઁ વાસ્તવમેં કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શનકા યુગપદ્ વર્તના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા
કહા હૈ .
યહાઁ દૃષ્ટાન્તપક્ષસે કિસી સમય બાદલોંકી બાધા ન હો તબ આકાશકે મધ્યમેં સ્થિત
સૂર્યકે પ્રકાશ ઔર તાપ જિસપ્રકાર યુગપદ્ વર્તતે હૈં, ઉસીપ્રકાર ભગવાન પરમેશ્વર
તીર્થાધિનાથકો ત્રિલોકવર્તી ઔર ત્રિકાલવર્તી, સ્થાવર - જઙ્ગમ દ્રવ્યગુણપર્યાયાત્મક જ્ઞેયોંમેં
સકલ - વિમલ (સર્વથા નિર્મલ ) કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શન યુગપદ્ વર્તતે હૈં . ઔર
(વિશેષ ઇતના સમઝના કિ ), સંસારિયોંકો દર્શનપૂર્વક હી જ્ઞાન હોતા હૈ (અર્થાત્ પ્રથમ દર્શન
ઔર ફિ ર જ્ઞાન હોતા હૈ, યુગપદ્ નહીં હોતે) .
ઇસીપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત ) શ્રી પ્રવચનસારમેં (૬૧વીં ગાથા
દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
[ગાથાર્થ : — ] જ્ઞાન પદાર્થોંકે પારકો પ્રાપ્ત હૈ ઔર દર્શન લોકાલોકમેં વિસ્તૃત હૈ;
સર્વ અનિષ્ટ નષ્ટ હુઆ હૈ ઔર જો ઇષ્ટ હૈ વહ સબ પ્રાપ્ત હુઆ હૈ .’’
યુગપદ્ વર્તતે જ્ઞાનં કેવલજ્ઞાનિનો દર્શનં ચ તથા .
દિનકરપ્રકાશતાપૌ યથા વર્તેતે તથા જ્ઞાતવ્યમ્ ..૧૬૦..
ઇહ હિ કેવલજ્ઞાનકેવલદર્શનયોર્યુગપદ્વર્તનં દ્રષ્ટાન્તમુખેનોક્ત મ્ .
અત્ર દ્રષ્ટાન્તપક્ષે ક્વચિત્કાલે બલાહકપ્રક્ષોભાભાવે વિદ્યમાને નભસ્સ્થલસ્ય મધ્યગતસ્ય
સહસ્રકિરણસ્ય પ્રકાશતાપૌ યથા યુગપદ્ વર્તેતે, તથૈવ ચ ભગવતઃ પરમેશ્વરસ્ય તીર્થાધિનાથસ્ય
જગત્ત્રયકાલત્રયવર્તિષુ સ્થાવરજંગમદ્રવ્યગુણપર્યાયાત્મકેષુ જ્ઞેયેષુ સકલવિમલકેવલજ્ઞાન-
કેવલદર્શને ચ યુગપદ્ વર્તેતે . કિં ચ સંસારિણાં દર્શનપૂર્વમેવ જ્ઞાનં ભવતિ ઇતિ .
તથા ચોક્તં પ્રવચનસારે —
‘‘ણાણં અત્થંતગયં લોયાલોએસુ વિત્થડા દિટ્ઠી .
ણટ્ઠમણિટ્ઠં સવ્વં ઇટ્ઠં પુણ જં તુ તં લદ્ધં ..’’

Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version

ઔર દૂસરા ભી (શ્રી નેમિચન્દ્રસિદ્ધાન્તિદેવવિરચિત બૃહદ્દ્રવ્યસંગ્રહમેં ૪૪વીં ગાથા
દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
‘‘[ગાથાર્થ : — ] છદ્મસ્થોંકો દર્શનપૂર્વક જ્ઞાન હોતા હૈ (અર્થાત્ પહલે દર્શન
ઔર ફિ ર જ્ઞાન હોતા હૈ ), ક્યોંકિ ઉનકો દોનોં ઉપયોગ યુગપદ્ નહીં હોતે;
કેવલીનાથકો વે દોનોં યુગપદ્ હોતે હૈં .’’
ઔર (ઇસ ૧૬૦વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ ચાર
શ્લોક કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] જો ધર્મતીર્થકે અધિનાથ (નાયક ) હૈં, જો અસદૃશ હૈં
(અર્થાત્ જિનકે સમાન અન્ય કોઈ નહીં હૈ ) ઔર જો સકલ લોકકે એક નાથ હૈં
ઐસે ઇન સર્વજ્ઞ ભગવાનમેં નિરન્તર સર્વતઃ જ્ઞાન ઔર દર્શન યુગપદ્ વર્તતે હૈં . જિસને
સમસ્ત તિમિરસમૂહકા નાશ કિયા હૈ ઐસે ઇસ તેજરાશિરૂપ સૂર્યમેં જિસપ્રકાર યહ ઉષ્ણતા
ઔર પ્રકાશ (યુગપદ્ ) વર્તતે હૈં ઔર જગતકે જીવોંકો નેત્ર પ્રાપ્ત હોતે હૈં (અર્થાત્
સૂર્યકે નિમિત્તસે જીવોંકે નેત્ર દેખને લગતે હૈં ), ઉસીપ્રકાર જ્ઞાન ઔર દર્શન (યુગપદ્ )
હોતે હૈં (અર્થાત્ ઉસીપ્રકાર સર્વજ્ઞ ભગવાનકો જ્ઞાન ઔર દર્શન એકસાથ હોતે હૈં ઔર
સર્વજ્ઞ ભગવાનકે નિમિત્તસે જગતકે જીવોંકો જ્ઞાન પ્રગટ હોતા હૈ ) .૨૭૩.
અન્યચ્ચ —
‘‘દંસણપુવ્વં ણાણં છદમત્થાણં ણ દોણ્ણિ ઉવઓગ્ગા .
જુગવં જહ્મા કેવલિણાહે જુગવં તુ તે દોવિ ..’’
તથા હિ —
(સ્રગ્ધરા)
વર્તેતે જ્ઞાનદ્રષ્ટી ભગવતિ સતતં ધર્મતીર્થાધિનાથે
સર્વજ્ઞેઽસ્મિન્ સમંતાત્ યુગપદસદ્રશે વિશ્વલોકૈકનાથે .
એતાવુષ્ણપ્રકાશૌ પુનરપિ જગતાં લોચનં જાયતેઽસ્મિન્
તેજોરાશૌ દિનેશે હતનિખિલતમસ્તોમકે તે તથૈવમ્ ..૨૭૩..

Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] (હે જિનનાથ ! ) સદ્જ્ઞાનરૂપી નૌકામેં આરોહણ કરકે
ભવસાગરકો લાઁઘકર, તૂ શીઘ્રતાસે શાશ્વતપુરીમેં પહુઁચ ગયા . અબ મૈં જિનનાથકે ઉસ માર્ગસે
( – જિસ માર્ગસે જિનનાથ ગયે ઉસી માર્ગસે ) ઉસી શાશ્વતપુરીમેં જાતા હૂઁ; (ક્યોંકિ ) ઇસ
લોકમેં ઉત્તમ પુરુષોંકો (ઉસ માર્ગકે અતિરિક્ત ) અન્ય ક્યા શરણ હૈ ? ૨૭૪.
[શ્લોકાર્થ : — ] કેવલજ્ઞાનભાનુ ( – કેવલજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશકો ધારણ કરનેવાલે
સૂર્ય ) ઐસે વે એક જિનદેવ હી જયવન્ત હૈં . વે જિનદેવ સમરસમય અનંગ ( – અશરીરી,
અતીન્દ્રિય ) સૌખ્યકી દેનેવાલી ઐસી ઉસ મુક્તિકે મુખકમલ પર વાસ્તવમેં કિસી
અવર્ણનીય કાન્તિકો ફૈ લાતે હૈં; (ક્યોંકિ ) કૌન (અપની ) સ્નેહપાત્ર પ્રિયાકો નિરન્તર
સુખોત્પત્તિકા કારણ નહીં હોતા ? ૨૭૫.
[શ્લોકાર્થ : — ] ઉન જિનેન્દ્રદેવને મુક્તિકામિનીકે મુખકમલકે પ્રતિ
ભ્રમરલીલાકો ધારણ કિયા (અર્થાત્ વે ઉસમેં ભ્રમરકી ભાઁતિ લીન હુએ ) ઔર વાસ્તવમેં
અદ્વિતીય અનંગ (આત્મિક ) સુખકો પ્રાપ્ત કિયા .૨૭૬.
(વસંતતિલકા)
સદ્બોધપોતમધિરુહ્ય ભવામ્બુરાશિ-
મુલ્લંઘ્ય શાશ્વતપુરી સહસા ત્વયાપ્તા .
તામેવ તેન જિનનાથપથાધુનાહં
યામ્યન્યદસ્તિ શરણં કિમિહોત્તમાનામ્ ..૨૭૪..
(મંદાક્રાંતા)
એકો દેવઃ સ જયતિ જિનઃ કેવલજ્ઞાનભાનુઃ
કામં કાન્તિં વદનકમલે સંતનોત્યેવ કાંચિત્ .
મુક્તે સ્તસ્યાઃ સમરસમયાનંગસૌખ્યપ્રદાયાઃ
કો નાલં શં દિશતુમનિશં પ્રેમભૂમેઃ પ્રિયાયાઃ ..૨૭૫..
(અનુષ્ટુભ્)
જિનેન્દ્રો મુક્તિ કામિન્યાઃ મુખપદ્મે જગામ સઃ .
અલિલીલાં પુનઃ કામમનઙ્ગસુખમદ્વયમ્ ..૨૭૬..

Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version

ગાથા : ૧૬૧ અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાનં પરપ્રકાશં ] જ્ઞાન પરપ્રકાશક હી હૈ
[ચ ] ઔર [દૃષ્ટિઃ આત્મપ્રકાશિકા એવ ] દર્શન સ્વપ્રકાશક હી હૈ [આત્મા
સ્વપરપ્રકાશઃ ભવતિ ] તથા આત્મા સ્વપરપ્રકાશક હૈ [ઇતિ હિ યદિ ખલુ મન્યસે ]
ઐસા યદિ વાસ્તવમેં તૂ માનતા હો તો ઉસમેં વિરોધ આતા હૈ .
ટીકા : — યહ, આત્માકે સ્વપરપ્રકાશકપને સમ્બન્ધી વિરોધકથન હૈ .
પ્રથમ તો, આત્માકો સ્વપરપ્રકાશકપના કિસપ્રકાર હૈ ? (ઉસ પર વિચાર કિયા
જાતા હૈ . ) ‘આત્મા જ્ઞાનદર્શનાદિ વિશેષ ગુણોંસે સમૃદ્ધ હૈ; ઉસકા જ્ઞાન શુદ્ધ આત્માકો
પ્રકાશિત કરનેમેં અસમર્થ હોનેસે પરપ્રકાશક હી હૈ; ઇસપ્રકાર નિરંકુશ દર્શન ભી કેવલ
અભ્યન્તરમેં આત્માકો પ્રકાશિત કરતા હૈ (અર્થાત્ સ્વપ્રકાશક હી હૈ ) . ઇસ વિધિસે આત્મા
સ્વપરપ્રકાશક હૈ .’ — ઇસપ્રકાર હે જડમતિ પ્રાથમિક શિષ્ય ! યદિ તૂ દર્શનશુદ્ધિકે
અભાવકે કારણ માનતા હો, તો વાસ્તવમેં તુઝસે અન્ય કોઈ પુરુષ જડ (મૂર્ખ ) નહીં હૈ .
ઇસલિયે અવિરુદ્ધ ઐસી સ્યાદ્વાદવિદ્યારૂપી દેવી સજ્જનોં દ્વારા સમ્યક્ પ્રકારસે
ણાણં પરપ્પયાસં દિટ્ઠી અપ્પપ્પયાસયા ચેવ .
અપ્પા સપરપયાસો હોદિ ત્તિ હિ મણ્ણસે જદિ હિ ..૧૬૧..
જ્ઞાનં પરપ્રકાશં દ્રષ્ટિરાત્મપ્રકાશિકા ચૈવ .
આત્મા સ્વપરપ્રકાશો ભવતીતિ હિ મન્યસે યદિ ખલુ ..૧૬૧..
આત્મનઃ સ્વપરપ્રકાશકત્વવિરોધોપન્યાસોઽયમ્ .
ઇહ હિ તાવદાત્મનઃ સ્વપરપ્રકાશકત્વં કથમિતિ ચેત્ . જ્ઞાનદર્શનાદિવિશેષગુણસમૃદ્ધો
હ્યાત્મા, તસ્ય જ્ઞાનં શુદ્ધાત્મપ્રકાશકાસમર્થત્વાત્ પરપ્રકાશકમેવ, યદ્યેવં દ્રષ્ટિર્નિરંકુશા કેવલ-
મભ્યન્તરે હ્યાત્માનં પ્રકાશયતિ ચેત્ અનેન વિધિના સ્વપરપ્રકાશકો હ્યાત્મેતિ હંહો જડમતે
પ્રાથમિકશિષ્ય, દર્શનશુદ્ધેરભાવાત્ એવં મન્યસે, ન ખલુ જડસ્ત્વત્તસ્સકાશાદપરઃ કશ્ચિજ્જનઃ .
અથ હ્યવિરુદ્ધા સ્યાદ્વાદવિદ્યાદેવતા સમભ્યર્ચનીયા સદ્ભિરનવરતમ્ . તત્રૈકાન્તતો જ્ઞાનસ્ય
દર્શન પ્રકાશક આત્મકા, પરકા પ્રકાશક જ્ઞાન હૈ .
નિજ પર પ્રકાશક આત્મા, — રે યહ વિરુદ્ધ વિધાન હૈ ..૧૬૧..

Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version

નિરન્તર આરાધના કરને યોગ્ય હૈ . વહાઁ (સ્યાદ્વાદમતમેં ), એકાન્તસે જ્ઞાનકો
પરપ્રકાશકપના હી નહીં હૈ; સ્યાદ્વાદમતમેં દર્શન ભી કેવલ શુદ્ધાત્માકો હી નહીં દેખતા
(અર્થાત્ માત્ર સ્વપ્રકાશક હી નહીં હૈ ) . આત્મા દર્શન, જ્ઞાન આદિ અનેક ધર્મોંકા
આધાર હૈ . (વહાઁ ) વ્યવહારપક્ષસે ભી જ્ઞાન કેવલ પરપ્રકાશક હો તો, સદા
બાહ્યસ્થિતપનેકે કારણ, (જ્ઞાનકો ) આત્માકે સાથ સમ્બન્ધ નહીં રહેગા ઔર
(ઇસલિયે ) ૧આત્મપ્રતિપત્તિકે અભાવકે કારણ સર્વગતપના (ભી ) નહીં બનેગા . ઇસ
કારણસે, યહ જ્ઞાન હોગા હી નહીં (અર્થાત્ જ્ઞાનકા અસ્તિત્વ હી નહીં હોગા ),
મૃગતૃષ્ણાકે જલકી ભાઁતિ આભાસમાત્ર હી હોગા . ઇસીપ્રકાર દર્શનપક્ષમેં ભી, દર્શન
કેવલ ૨અભ્યન્તરપ્રતિપત્તિકા હી કારણ નહીં હૈ, (સર્વપ્રકાશનકા કારણ હૈ );
(ક્યોંકિ ) ચક્ષુ સદૈવ સર્વકો દેખતા હૈ, અપને અભ્યન્તરમેં સ્થિત કનીનિકાકો નહીં
દેખતા (ઇસલિયે ચક્ષુકી બાતસે ઐસા સમઝમેં આતા હૈ કિ દર્શન અભ્યન્તરકો દેખે
ઔર બાહ્યસ્થિત પદાર્થોંકો ન દેખે ઐસા કોઈ નિયમ ઘટિત નહીં હોતા ) . ઇસસે, જ્ઞાન
ઔર દર્શનકો (દોનોંકો ) સ્વપરપ્રકાશકપના અવિરુદ્ધ હી હૈ . ઇસલિયે (ઇસપ્રકાર )
જ્ઞાનદર્શનલક્ષણવાલા આત્મા સ્વપરપ્રકાશક હૈ .
ઇસીપ્રકાર (આચાર્યદેવ ) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રસૂરિને (શ્રી પ્રવચનસારકી ટીકામેં
ચૌથે શ્લોક દ્વારા) કહા હૈ કિ : —
પરપ્રકાશકત્વં ન સમસ્તિ; ન કેવલં સ્યાન્મતે દર્શનમપિ શુદ્ધાત્માનં પશ્યતિ . દર્શનજ્ઞાન-
પ્રભૃત્યનેકધર્માણામાધારો હ્યાત્મા . વ્યવહારપક્ષેઽપિ કેવલં પરપ્રકાશકસ્ય જ્ઞાનસ્ય ન
ચાત્મસમ્બન્ધઃ સદા બહિરવસ્થિતત્વાત્, આત્મપ્રતિપત્તેરભાવાત્ ન સર્વગતત્વમ્;
અતઃકારણાદિદં જ્ઞાનં ન ભવતિ, મૃગતૃષ્ણાજલવત્ પ્રતિભાસમાત્રમેવ . દર્શનપક્ષેઽપિ તથા ન
કેવલમભ્યન્તરપ્રતિપત્તિકારણં દર્શનં ભવતિ . સદૈવ સર્વં પશ્યતિ હિ ચક્ષુઃ સ્વસ્યાભ્યન્તરસ્થિતાં
કનીનિકાં ન પશ્યત્યેવ . અતઃ સ્વપરપ્રકાશકત્વં જ્ઞાનદર્શનયોરવિરુદ્ધમેવ . તતઃ
સ્વપરપ્રકાશકો હ્યાત્મા જ્ઞાનદર્શનલક્ષણ ઇતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિભિઃ —
૧ – આત્મપ્રતિપત્તિ = આત્માકા જ્ઞાન; સ્વકો જાનના સો .
૨ – અભ્યન્તરપ્રતિપત્તિ = અન્તરંગકા પ્રકાશન; સ્વકો પ્રકાશના સો .

Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version

‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] જિસને કર્મોંકો છેદ ડાલા હૈ ઐસા યહ આત્મા ભૂત, વર્તમાન
ઔર ભાવિ સમસ્ત વિશ્વકો (અર્થાત્ તીનોં કાલકી પર્યાયોં સહિત સમસ્ત પદાર્થોંકો) યુગપદ્
જાનતા હોને પર ભી મોહકે અભાવકે કારણ પરરૂપસે પરિણમિત નહીં હોતા, ઇસલિયે અબ,
જિસકે સમસ્ત જ્ઞેયાકારોંકો અત્યન્ત વિકસિત જ્ઞપ્તિકે વિસ્તાર દ્વારા સ્વયં પી ગયા હૈ ઐસે તીનોં
લોકકે પદાર્થોંકો પૃથક્ ઔર અપૃથક્ પ્રકાશિત કરતા હુઆ વહ જ્ઞાનમૂર્તિ મુક્ત હી રહતા હૈ .’’
ઔર (ઇસ ૧૬૧વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] જ્ઞાન એક સહજપરમાત્માકો જાનકર લોકાલોકકો અર્થાત્
લોકાલોકસમ્બન્ધી (સમસ્ત) જ્ઞેયસમૂહકો પ્રગટ કરતા હૈ ( – જાનતા હૈ ) . નિત્ય-શુદ્ધ ઐસા
ક્ષાયિક દર્શન (ભી) સાક્ષાત્ સ્વપરવિષયક હૈ (અર્થાત્ વહ ભી સ્વપરકો સાક્ષાત્ પ્રકાશિત
કરતા હૈ ) . ઉન દોનોં (જ્ઞાન તથા દર્શન) દ્વારા આત્મદેવ સ્વપરસમ્બન્ધી જ્ઞેયરાશિકો જાનતા
હૈ (અર્થાત્ આત્મદેવ સ્વપર સમસ્ત પ્રકાશ્ય પદાર્થોંકો પ્રકાશિત કરતા હૈ ) .૨૭૭.
(સ્રગ્ધરા)
‘‘જાનન્નપ્યેષ વિશ્વં યુગપદપિ ભવદ્ભાવિભૂતં સમસ્તં
મોહાભાવાદ્યદાત્મા પરિણમતિ પરં નૈવ નિર્લૂનકર્મા .
તેનાસ્તે મુક્ત એવ પ્રસભવિકસિતજ્ઞપ્તિવિસ્તારપીત-
જ્ઞેયાકારાં ત્રિલોકીં પૃથગપૃથગથ દ્યોતયન્ જ્ઞાનમૂર્તિઃ ..’’
તથા હિ —
(મંદાક્રાંતા)
જ્ઞાનં તાવત્ સહજપરમાત્માનમેકં વિદિત્વા
લોકાલોકૌ પ્રકટયતિ વા તદ્ગતં જ્ઞેયજાલમ્ .
દ્રષ્ટિઃ સાક્ષાત્ સ્વપરવિષયા ક્ષાયિકી નિત્યશુદ્ધા
તાભ્યાં દેવઃ સ્વપરવિષયં બોધતિ જ્ઞેયરાશિમ્ ..૨૭૭..
ણાણં પરપ્પયાસં તઇયા ણાણેણ દંસણં ભિણ્ણં .
ણ હવદિ પરદવ્વગયં દંસણમિદિ વણ્ણિદં તમ્હા ..૧૬૨..
પર હી પ્રકાશે જ્ઞાન તો હો જ્ઞાનસે દૃગ્ ભિન્ન રે .
‘પરદ્રવ્યગત નહિં દર્શ !’ વર્ણિત પૂર્વ તવ મંતવ્ય રે ..૧૬૨..

Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version

ગાથા : ૧૬૨ અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાનં પરપ્રકાશં ] યદિ જ્ઞાન (કેવલ)
પરપ્રકાશક હો [તદા ] તો [જ્ઞાનેન ] જ્ઞાનસે [દર્શનં ] દર્શન [ભિન્નમ્ ] ભિન્ન સિદ્ધ હોગા,
[દર્શનમ્ પરદ્રવ્યગતં ન ભવતિ ઇતિ વર્ણિતં તસ્માત્ ] ક્યોંકિ દર્શન પરદ્રવ્યગત (પરપ્રકાશક)
નહીં હૈ ઐસા (પૂર્વ સૂત્રમેં તેરા મન્તવ્ય) વર્ણન કિયા ગયા હૈ .
ટીકા : — યહ, પૂર્વ સૂત્રમેં (૧૬૧વીં ગાથામેં ) કહે હુએ પૂર્વપક્ષકે સિદ્ધાન્ત
સમ્બન્ધી કથન હૈ .
યદિ જ્ઞાન કેવલ પરપ્રકાશક હો તો ઇસ પરપ્રકાશનપ્રધાન (પરપ્રકાશક) જ્ઞાનસે
દર્શન ભિન્ન હી સિદ્ધ હોગા; (ક્યોંકિ) સહ્યાચલ ઔર વિંધ્યાચલકી ભાઁતિ અથવા ગઙ્ગા
ઔર શ્રીપર્વતકી ભાઁતિ, પરપ્રકાશક જ્ઞાનકો ઔર આત્મપ્રકાશક દર્શનકો સમ્બન્ધ
કિસપ્રકાર હોગા ? જો આત્મનિષ્ઠ ( – આત્મામેં સ્થિત) હૈ વહ તો દર્શન હી હૈ . ઔર
ઉસ જ્ઞાનકો તો, નિરાધારપનેકે કારણ (અર્થાત્ આત્મારૂપી આધાર ન રહનેસે),
શૂન્યતાકી આપત્તિ હી આયેગી; અથવા તો જહાઁ જહાઁ જ્ઞાન પહુઁચેગા (અર્થાત્ જિસ જિસ
દ્રવ્યકો જ્ઞાન પહુઁચેગા) વે વે સર્વ દ્રવ્ય ચેતનતાકો પ્રાપ્ત હોંગે, ઇસલિયે તીન લોકમેં
કોઈ અચેતન પદાર્થ સિદ્ધ નહીં હોગા યહ મહાન દોષ પ્રાપ્ત હોગા . ઇસીલિયે (ઉપરોક્ત
દોષકે ભયસે), હે શિષ્ય ! જ્ઞાન કેવલ પરપ્રકાશક નહીં હૈ ઐસા યદિ તૂ કહે, તો
દર્શન ભી કેવલ આત્મગત (સ્વપ્રકાશક) નહીં હૈ ઐસા ભી (ઉસમેં સાથ હી) કહા
જા ચુકા હૈ . ઇસલિયે વાસ્તવમેં સિદ્ધાન્તકે હાર્દરૂપ ઐસા યહી સમાધાન હૈ કિ જ્ઞાન
જ્ઞાનં પરપ્રકાશં તદા જ્ઞાનેન દર્શનં ભિન્નમ્ .
ન ભવતિ પરદ્રવ્યગતં દર્શનમિતિ વર્ણિતં તસ્માત્ ..૧૬૨..
પૂર્વસૂત્રોપાત્તપૂર્વપક્ષસ્ય સિદ્ધાન્તોક્તિ રિયમ્ .
કેવલં પરપ્રકાશકં યદિ ચેત્ જ્ઞાનં તદા પરપ્રકાશકપ્રધાનેનાનેન જ્ઞાનેન દર્શનં
ભિન્નમેવ . પરપ્રકાશકસ્ય જ્ઞાનસ્ય ચાત્મપ્રકાશકસ્ય દર્શનસ્ય ચ કથં સમ્બન્ધ ઇતિ
ચેત્ સહ્યવિંધ્યયોરિવ અથવા ભાગીરથીશ્રીપર્વતવત્ . આત્મનિષ્ઠં યત્ તદ્ દર્શનમસ્ત્યેવ,
નિરાધારત્વાત્ તસ્ય જ્ઞાનસ્ય શૂન્યતાપત્તિરેવ, અથવા યત્ર તત્ર ગતં જ્ઞાનં તત્તદ્દ્રવ્યં
સર્વં ચેતનત્વમાપદ્યતે, અતસ્ત્રિભુવને ન કશ્ચિદચેતનઃ પદાર્થઃ ઇતિ મહતો
દૂષણસ્યાવતારઃ . તદેવ જ્ઞાનં કેવલં ન પરપ્રકાશકમ્ ઇત્યુચ્યતે હે શિષ્ય તર્હિ દર્શનમપિ
ન કેવલમાત્મગતમિત્યભિહિતમ્ . તતઃ ખલ્વિદમેવ સમાધાનં સિદ્ધાન્તહૃદયં જ્ઞાન-

Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version

ઔર દર્શનકો કથંચિત્ સ્વપરપ્રકાશકપના હૈ હી .
ઇસીપ્રકાર શ્રી મહાસેનપંડિતદેવને (શ્લોક દ્વારા) કહા હૈ કિ : —
‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] આત્મા જ્ઞાનસે (સર્વથા) ભિન્ન નહીં હૈ, (સર્વથા) અભિન્ન
નહીં હૈ, કથંચિત્ ભિન્નાભિન્ન હૈ; ❃પૂર્વાપરભૂત જો જ્ઞાન સો યહ આત્મા હૈ ઐસા
કહા હૈ .’’
ઔર (ઇસ ૧૬૨વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] આત્મા (સર્વથા) જ્ઞાન નહીં હૈ, ઉસીપ્રકાર (સર્વથા) દર્શન
ભી નહીં હી હૈ; વહ ઉભયયુક્ત (જ્ઞાનદર્શનયુક્ત) આત્મા સ્વપર વિષયકો અવશ્ય જાનતા
હૈ ઔર દેખતા હૈ . અઘસમૂહકે (પાપસમૂહકે) નાશક આત્મામેં ઔર જ્ઞાનદર્શનમેં સંજ્ઞા -
ભેદસે ભેદ ઉત્પન્ન હોતા હૈ (અર્થાત્ સંજ્ઞા, સંખ્યા, લક્ષણ ઔર પ્રયોજનકી અપેક્ષાસે
ઉનમેં ઉપરોક્તાનુસાર ભેદ હૈ ), પરમાર્થસે અગ્નિ ઔર ઉષ્ણતાકી ભાઁતિ ઉનમેં ( – આત્મામેં
ઔર જ્ઞાનદર્શનમેં ) વાસ્તવમેં ભેદ નહીં હૈ ( – અભેદતા હૈ ) .૨૭૮.
દર્શનયોઃ કથંચિત્ સ્વપરપ્રકાશત્વમસ્ત્યેવેતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીમહાસેનપંડિતદેવૈઃ —
‘‘જ્ઞાનાદ્ભિન્નો ન નાભિન્નો ભિન્નાભિન્નઃ કથંચન .
જ્ઞાનં પૂર્વાપરીભૂતં સોઽયમાત્મેતિ કીર્તિતઃ ..’’
તથા હિ —
(મંદાક્રાંતા)
આત્મા જ્ઞાનં ભવતિ ન હિ વા દર્શનં ચૈવ તદ્વત્
તાભ્યાં યુક્ત : સ્વપરવિષયં વેત્તિ પશ્યત્યવશ્યમ્ .
સંજ્ઞાભેદાદઘકુલહરે ચાત્મનિ જ્ઞાનદ્રષ્ટયોઃ
ભેદો જાતો ન ખલુ પરમાર્થેન વહ્નયુષ્ણવત્સઃ ..૨૭૮..
❃ પૂર્વાપર = પૂર્વ ઔર અપર; પહલેકા ઔર બાદકા .

Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version

ગાથા : ૧૬૩ અન્વયાર્થ : — [આત્મા પરપ્રકાશઃ ] યદિ આત્મા (કેવલ)
પરપ્રકાશક હો [તદા ] તો [આત્મના ] આત્માસે [દર્શનં ] દર્શન [ભિન્નમ્ ] ભિન્ન સિદ્ધ
હોગા, [દર્શનં પરદ્રવ્યગતં ન ભવતિ ઇતિ વર્ણિતં તસ્માત્ ] ક્યોંકિ દર્શન પરદ્રવ્યગત
(પરપ્રકાશક) નહીં હૈ ઐસા (પહલે તેરા મંતવ્ય) વર્ણન કિયા ગયા હૈ .
ટીકા : — યહ, એકાન્તસે આત્માકો પરપ્રકાશકપના હોનેકી બાતકા ખણ્ડન હૈ .
જિસપ્રકાર પહલે (૧૬૨વીં ગાથામેં) એકાન્તસે જ્ઞાનકો પરપ્રકાશકપના ખણ્ડિત
કિયા ગયા હૈ, ઉસીપ્રકાર અબ યદિ ‘આત્મા કેવલ પરપ્રકાશક હૈ’ ઐસા માના જાયે તો
વહ બાત ભી ઉસીપ્રકાર ખણ્ડન પ્રાપ્ત કરતી હૈ, ક્યોંકિ ×ભાવ ઔર ભાવવાન એક અસ્તિત્વસે
રચિત હોતે હૈં . પહલે (૧૬૨વીં ગાથામેં ) ઐસા બતલાયા થા કિ યદિ જ્ઞાન (કેવલ)
પરપ્રકાશક હો તો જ્ઞાનસે દર્શન ભિન્ન સિદ્ધ હોગા ! યહાઁ (ઇસ ગાથામેં ) ઐસા સમઝના કિ
યદિ આત્મા (કેવલ) પરપ્રકાશક હો તો આત્માસે હી દર્શન ભિન્ન સિદ્ધ હોગા ! ઔર યદિ
અપ્પા પરપ્પયાસો તઇયા અપ્પેણ દંસણં ભિણ્ણં .
ણ હવદિ પરદવ્વગયં દંસણમિદિ વણ્ણિદં તમ્હા ..૧૬૩..
આત્મા પરપ્રકાશસ્તદાત્મના દર્શનં ભિન્નમ્ .
ન ભવતિ પરદ્રવ્યગતં દર્શનમિતિ વર્ણિતં તસ્માત્ ..૧૬૩..
એકાન્તેનાત્મનઃ પરપ્રકાશકત્વનિરાસોઽયમ્ .
યથૈકાન્તેન જ્ઞાનસ્ય પરપ્રકાશકત્વં પુરા નિરાકૃતમ્, ઇદાનીમાત્મા કેવલં
પરપ્રકાશશ્ચેત્ તત્તથૈવ પ્રત્યાદિષ્ટં, ભાવભાવવતોરેકાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વાત્ . પુરા કિલ જ્ઞાનસ્ય
પરપ્રકાશકત્વે સતિ તદ્દર્શનસ્ય ભિન્નત્વં જ્ઞાતમ્ . અત્રાત્મનઃ પરપ્રકાશકત્વે સતિ
તેનૈવ દર્શનં ભિન્નમિત્યવસેયમ્ . અપિ ચાત્મા ન પરદ્રવ્યગત ઇતિ ચેત્
તદ્દર્શનમપ્યભિન્નમિત્યવસેયમ્ . તતઃ ખલ્વાત્મા સ્વપરપ્રકાશક ઇતિ યાવત્ . યથા
× જ્ઞાન ભાવ હૈ ઔર આત્મા ભાવવાન હૈ .
પર હી પ્રકાશે જીવ તો હો આત્મસે દૃગ્ ભિન્ન રે .
પરદ્રવ્યગત નહિં દર્શ — વર્ણિત પૂર્વ તવ મંતવ્ય રે ..૧૬૩..

Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version

‘આત્મા પરદ્રવ્યગત નહીં હૈ (અર્થાત્ આત્મા કેવલ પરપ્રકાશક નહીં હૈ, સ્વપ્રકાશક ભી
હૈ )’ ઐસા (અબ) માના જાયે તો આત્માસે દર્શનકી (સમ્યક્ પ્રકારસે ) અભિન્નતા સિદ્ધ
હોગી ઐસા સમઝના . ઇસલિયે વાસ્તવમેં આત્મા સ્વપરપ્રકાશક હૈ . જિસપ્રકાર (૧૬૨વીં
ગાથામેં ) જ્ઞાનકા કથંચિત્ સ્વપરપ્રકાશકપના સિદ્ધ હુઆ ઉસીપ્રકાર આત્માકા ભી સમઝના,
ક્યોંકિ અગ્નિ ઔર ઉષ્ણતાકી ભાઁતિ ધર્મી ઔર ધર્મકા એક સ્વરૂપ હોતા હૈ .
[અબ ઇસ ૧૬૩વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] જ્ઞાનદર્શનધર્મોંસે યુક્ત હોનેકે કારણ આત્મા વાસ્તવમેં ધર્મી હૈ .
સકલ ઇન્દ્રિયસમૂહરૂપી હિમકો (નષ્ટ કરનેકે લિયે ) સૂર્ય સમાન ઐસા સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ
ઉસીમેં (જ્ઞાનદર્શનધર્મયુક્ત આત્મામેં હી ) સદા અવિચલ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરકે મુક્તિકો પ્રાપ્ત
હોતા હૈ — કિ જો મુક્તિ પ્રગટ હુઈ સહજ દશારૂપસે સુસ્થિત હૈ . ૨૭૯ .
ગાથા : ૧૬૪ અન્વયાર્થ : — [વ્યવહારનયેન ] વ્યવહારનયસે [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન
કથંચિત્સ્વપરપ્રકાશકત્વં જ્ઞાનસ્ય સાધિતમ્ અસ્યાપિ તથા, ધર્મધર્મિણોરેકસ્વરૂપત્વાત્
પાવકોષ્ણવદિતિ .
(મંદાક્રાંતા)
આત્મા ધર્મી ભવતિ સુતરાં જ્ઞાનદ્રગ્ધર્મયુક્ત :
તસ્મિન્નેવ સ્થિતિમવિચલાં તાં પરિપ્રાપ્ય નિત્યમ્ .
સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્નિખિલકરણગ્રામનીહારભાસ્વાન્
મુક્તિં યાતિ સ્ફુ ટિતસહજાવસ્થયા સંસ્થિતાં તામ્ ..૨૭૯..
ણાણં પરપ્પયાસં વવહારણયેણ દંસણં તમ્હા .
અપ્પા પરપ્પયાસો વવહારણયેણ દંસણં તમ્હા ..૧૬૪..
જ્ઞાનં પરપ્રકાશં વ્યવહારનયેન દર્શનં તસ્માત્ .
આત્મા પરપ્રકાશો વ્યવહારનયેન દર્શનં તસ્માત્ ..૧૬૪..
વ્યવહારસે હૈ જ્ઞાન પરગત, દર્શ ભી અતએવ હૈ .
વ્યવહારસે હૈ જીવ પરગત, દર્શ ભી અતએવ હૈ ..૧૬૪..

Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version

[પરપ્રકાશં ] પરપ્રકાશક હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [દર્શનમ્ ] દર્શન પરપ્રકાશક હૈ .
[વ્યવહારનયેન ] વ્યવહારનયસે [આત્મા ] આત્મા [પરપ્રકાશઃ ] પરપ્રકાશક હૈ; [તસ્માત્ ]
ઇસલિયે [દર્શનમ્ ] દર્શન પરપ્રકાશક હૈ .
ટીકા : — યહ, વ્યવહારનયકી સફલતા દર્શાનેવાલા કથન હૈ .
સમસ્ત (જ્ઞાનાવરણીય ) કર્મકા ક્ષય હોનેસે પ્રાપ્ત હોનેવાલા સકલ-વિમલ કેવલજ્ઞાન
પુદ્ગલાદિ મૂર્ત - અમૂર્ત - ચેતન - અચેતન પરદ્રવ્યગુણપર્યાયસમૂહકા પ્રકાશક કિસપ્રકાર હૈ —
ઐસા યહાઁ પ્રશ્ન હો, તો ઉસકા ઉત્તર યહ હૈ કિ – ‘પરાશ્રિતો વ્યવહાર: (વ્યવહાર પરાશ્રિત હૈ )’
ઐસા (શાસ્ત્રકા ) વચન હોનેસે વ્યવહારનયકે બલસે ઐસા હૈ (અર્થાત્ પરપ્રકાશક હૈ );
ઇસલિયે દર્શન ભી વૈસા હી ( – વ્યવહારનયકે બલસે પરપ્રકાશક) હૈ . ઔર તીન લોકકે
❃
પ્રક્ષોભકે હેતુભૂત તીર્થંકર-પરમદેવકો — કિ જો સૌ ઇન્દ્રોંકી પ્રત્યક્ષ વંદનાકે યોગ્ય હૈં ઔર
કાર્યપરમાત્મા હૈં ઉન્હેં — જ્ઞાનકી ભાઁતિ હી (વ્યવહારનયકે બલસે ) પરપ્રકાશકપના હૈ;
ઇસલિયે વ્યવહારનયકે બલસે ઉન ભગવાનકા કેવલદર્શન ભી વૈસા હી હૈ .
ઇસીપ્રકાર શ્રુતબિન્દુમેં (શ્લોક દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
[શ્લોકાર્થ : — ] જિન્હોંને દોષોંકો જીતા હૈ, જિનકે ચરણ દેવેન્દ્રોં તથા
વ્યવહારનયસ્ય સફલત્વપ્રદ્યોતનકથનમાહ .
ઇહ સકલકર્મક્ષયપ્રાદુર્ભાવાસાદિતસકલવિમલકેવલજ્ઞાનસ્ય પુદ્ગલાદિમૂર્તામૂર્ત-
ચેતનાચેતનપરદ્રવ્યગુણપર્યાયપ્રકરપ્રકાશકત્વં કથમિતિ ચેત્, પરાશ્રિતો વ્યવહારઃ ઇતિ વચનાત્
વ્યવહારનયબલેનેતિ . તતો દર્શનમપિ તાદ્રશમેવ . ત્રૈલોક્યપ્રક્ષોભહેતુભૂતતીર્થકરપરમદેવસ્ય
શતમખશતપ્રત્યક્ષવંદનાયોગ્યસ્ય કાર્યપરમાત્મનશ્ચ તદ્વદેવ પરપ્રકાશકત્વમ્ . તેન વ્યવહાર-
નયબલેન ચ તસ્ય ખલુ ભગવતઃ કેવલદર્શનમપિ તાદ્રશમેવેતિ .
તથા ચોક્તં શ્રુતબિન્દૌ —
(માલિની)
‘‘જયતિ વિજિતદોષોઽમર્ત્યમર્ત્યેન્દ્રમૌલિ-
પ્રવિલસદુરુમાલાભ્યર્ચિતાંઘ્રિર્જિનેન્દ્રઃ .
ત્રિજગદજગતી યસ્યેદ્રશૌ વ્યશ્નુવાતે
સમમિવ વિષયેષ્વન્યોન્યવૃત્તિં નિષેદ્ધુમ્ ..’’
❃ પ્રક્ષોભકે અર્થ કે લિયે ૮૫વેં પૃષ્ઠકી ટિપ્પણી દેખો .

Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version

નરેન્દ્રોંકે મુકુટોંમેં પ્રકાશમાન મૂલ્યવાન માલાઓંસે પુજતે હૈં (અર્થાત્ જિનકે ચરણોંમેં
ઇન્દ્ર તથા ચક્રવર્તિયોંકે મણિમાલાયુક્ત મુકુટવાલે મસ્તક અત્યન્ત ઝુકતે હૈં ), ઔર
(લોકાલોકકે સમસ્ત ) પદાર્થ એક-દૂસરેમેં પ્રવેશકો પ્રાપ્ત ન હોં ઇસપ્રકાર તીન લોક
ઔર અલોક જિનમેં એક સાથ હી વ્યાપ્ત હૈં (અર્થાત્ જો જિનેન્દ્રકો યુગપત્ જ્ઞાત હોતે
હૈં ), વે જિનેન્દ્ર જયવન્ત હૈં .’’
ઔર (ઇસ ૧૬૪વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] જ્ઞાનપુંજ ઐસા યહ આત્મા અત્યન્ત સ્પષ્ટ દર્શન હોને પર (અર્થાત્
કેવલદર્શન પ્રગટ હોને પર ) વ્યવહારનયસે સર્વ લોકકો દેખતા હૈ તથા (સાથમેં વર્તતે હુએ
કેવલજ્ઞાનકે કારણ ) સમસ્ત મૂર્ત - અમૂર્ત પદાર્થસમૂહકો જાનતા હૈ . વહ (કેવલ-
દર્શનજ્ઞાનયુક્ત ) આત્મા પરમશ્રીરૂપી કામિનીકા (મુક્તિસુન્દરીકા ) વલ્લભ હોતા હૈ .૨૮૦.
ગાથા : ૧૬૫ અન્વયાર્થ : — [નિશ્ચયનયેન ] નિશ્ચયનયસે [જ્ઞાનમ્ ] જ્ઞાન
[આત્મપ્રકાશં ] સ્વપ્રકાશક હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [દર્શનમ્ ] દર્શન સ્વપ્રકાશક હૈ .
તથા હિ —
(માલિની)
વ્યવહરણનયેન જ્ઞાનપુંજોઽયમાત્મા
પ્રકટતરસુદ્રષ્ટિઃ સર્વલોકપ્રદર્શી .
વિદિતસકલમૂર્તામૂર્તતત્ત્વાર્થસાર્થઃ
સ ભવતિ પરમશ્રીકામિનીકામરૂપઃ ..૨૮૦..
ણાણં અપ્પપયાસં ણિચ્છયણયએણ દંસણં તમ્હા .
અપ્પા અપ્પપયાસો ણિચ્છયણયએણ દંસણં તમ્હા ..૧૬૫..
જ્ઞાનમાત્મપ્રકાશં નિશ્ચયનયેન દર્શનં તસ્માત્ .
આત્મા આત્મપ્રકાશો નિશ્ચયનયેન દર્શનં તસ્માત્ ..૧૬૫..
હૈ જ્ઞાન નિશ્ચય નિજપ્રકાશક , ઇસલિયે ત્યોં દર્શ હૈ .
હૈ જીવ નિશ્ચય નિજપ્રકાશક, ઇસલિયે ત્યોં દર્શ હૈ ..૧૬૫..