Niyamsar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 166-176.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 21

 

Page 334 of 388
PDF/HTML Page 361 of 415
single page version

[નિશ્ચયનયેન ] નિશ્ચયનયસે [આત્મા ] આત્મા [આત્મપ્રકાશઃ ] સ્વપ્રકાશક હૈ; [તસ્માત્ ]
ઇસલિયે [દર્શનમ્ ] દર્શન સ્વપ્રકાશક હૈ .
ટીકા : — યહ, નિશ્ચયનયસે સ્વરૂપકા કથન હૈ .
યહાઁ નિશ્ચયનયસે શુદ્ધ જ્ઞાનકા લક્ષણ સ્વપ્રકાશકપના કહા હૈ; ઉસીપ્રકાર સર્વ
આવરણસે મુક્ત શુદ્ધ દર્શન ભી સ્વપ્રકાશક હી હૈ . આત્મા વાસ્તવમેં, ઉસને સર્વ
ઇન્દ્રિયવ્યાપારકો છોડા હોનેસે, સ્વપ્રકાશકસ્વરૂપ લક્ષણસે લક્ષિત હૈ; દર્શન ભી, ઉસને
બહિર્વિષયપના છોડા હોનેસે, સ્વપ્રકાશકત્વપ્રધાન હી હૈ . ઇસપ્રકાર સ્વરૂપપ્રત્યક્ષ - લક્ષણસે
લક્ષિત અખણ્ડ - સહજ - શુદ્ધજ્ઞાનદર્શનમય હોનેકે કારણ, નિશ્ચયસે, ત્રિલોક - ત્રિકાલવર્તી
સ્થાવર - જંગમસ્વરૂપ સમસ્ત દ્રવ્યગુણપર્યાયરૂપ વિષયોં સમ્બન્ધી પ્રકાશ્ય - પ્રકાશકાદિ
વિકલ્પોંસે અતિ દૂર વર્તતા હુઆ, સ્વસ્વરૂપસંચેતન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે પ્રકાશ દ્વારા
સર્વથા અંતર્મુખ હોનેકે કારણ, આત્મા નિરન્તર અખણ્ડ - અદ્વૈત - ચૈતન્યચમત્કારમૂર્તિ રહતા હૈ .
[અબ ઇસ ૧૬૫વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] નિશ્ચયસે આત્મા સ્વપ્રકાશક જ્ઞાન હૈ; જિસને બાહ્ય આલંબન નષ્ટ
નિશ્ચયનયેન સ્વરૂપાખ્યાનમેતત્ .
નિશ્ચયનયેન સ્વપ્રકાશકત્વલક્ષણં શુદ્ધજ્ઞાનમિહાભિહિતં તથા સકલાવરણપ્રમુક્ત શુદ્ધ-
દર્શનમપિ સ્વપ્રકાશકપરમેવ . આત્મા હિ વિમુક્ત સકલેન્દ્રિયવ્યાપારત્વાત્ સ્વપ્રકાશકત્વલક્ષણ-
લક્ષિત ઇતિ યાવત્ . દર્શનમપિ વિમુક્ત બહિર્વિષયત્વાત્ સ્વપ્રકાશકત્વપ્રધાનમેવ . ઇત્થં સ્વરૂપ-
પ્રત્યક્ષલક્ષણલક્ષિતાક્ષુણ્ણસહજશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનમયત્વાત્ નિશ્ચયેન જગત્ત્રયકાલત્રયવર્તિસ્થાવરજંગ-
માત્મકસમસ્તદ્રવ્યગુણપર્યાયવિષયેષુ “આકાશાપ્રકાશકાદિવિકલ્પવિદૂરસ્સન્ સ્વસ્વરૂપે “સંજ્ઞા-
લક્ષણપ્રકાશતયા નિરવશેષેણાન્તર્મુખત્વાદનવરતમ્ અખંડાદ્વૈતચિચ્ચમત્કારમૂર્તિરાત્મા તિષ્ઠતીતિ .
(મંદાક્રાંતા)
આત્મા જ્ઞાનં ભવતિ નિયતં સ્વપ્રકાશાત્મકં યા
દ્રષ્ટિઃ સાક્ષાત્ પ્રહતબહિરાલંબના સાપિ ચૈષઃ .
એકાકારસ્વરસવિસરાપૂર્ણપુણ્યઃ પુરાણઃ
સ્વસ્મિન્નિત્યં નિયતવસતિર્નિર્વિકલ્પે મહિમ્નિ ..૨૮૧..
★ યહાઁ કુછ અશુદ્ધિ હો ઐસા લગતા હૈ .

Page 335 of 388
PDF/HTML Page 362 of 415
single page version

કિયા હૈ ઐસા (સ્વપ્રકાશક ) જો સાક્ષાત્ દર્શન ઉસ - રૂપ ભી આત્મા હૈ . એકાકાર
નિજરસકે ફૈ લાવસે પૂર્ણ હોનેકે કારણ જો પવિત્ર હૈ તથા જો પુરાણ (સનાતન ) હૈ ઐસા
યહ આત્મા સદા અપની નિર્વિકલ્પ મહિમામેં નિશ્ચિતરૂપસે વાસ કરતા હૈ . ૨૮૧ .
ગાથા : ૧૬૬ અન્વયાર્થ : — [કેવલી ભગવાન્ ] (નિશ્ચયસે ) કેવલી
ભગવાન [આત્મસ્વરૂપં ] આત્મસ્વરૂપકો [પશ્યતિ ] દેખતે હૈં, [ન લોકાલોકૌ ]
લોકાલોકકો નહીં — [એવં ] ઐસા [યદિ ] યદિ [કઃ અપિ ભણતિ ] કોઈ કહે તો [તસ્ય
ચ કિં દૂષણં ભવતિ ] ઉસે ક્યા દોષ હૈ ? (અર્થાત્ કુછ દોષ નહીં હૈ . )
ટીકા : — યહ, શુદ્ધનિશ્ચયનયકી વિવક્ષાસે પરદર્શનકા (પરકો દેખનેકા) ખણ્ડન
હૈ .
યદ્યપિ વ્યવહારસે એક સમયમેં તીન કાલ સમ્બન્ધી પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યગુણપર્યાયોંકો
જાનનેમેં સમર્થ સકલ - વિમલ કેવલજ્ઞાનમયત્વાદિ વિવિધ મહિમાઓંકા ધારણ કરનેવાલા હૈ,
તથાપિ વહ ભગવાન, કેવલદર્શનરૂપ તૃતીય લોચનવાલા હોને પર ભી, પરમ નિરપેક્ષપનેકે
કારણ નિઃશેષરૂપસે (સર્વથા ) અન્તર્મુખ હોનેસે કેવલ સ્વરૂપપ્રત્યક્ષમાત્ર વ્યાપારમેં લીન ઐસે
નિરંજન નિજ સહજદર્શન દ્વારા સચ્ચિદાનન્દમય આત્માકો નિશ્ચયસે દેખતા હૈ (પરન્તુ
અપ્પસરૂવં પેચ્છદિ લોયાલોયં ણ કેવલી ભગવં .
જઇ કોઇ ભણઇ એવં તસ્સ ય કિં દૂસણં હોઇ ..૧૬૬..
આત્મસ્વરૂપં પશ્યતિ લોકાલોકૌ ન કેવલી ભગવાન્ .
યદિ કોપિ ભણત્યેવં તસ્ય ચ કિં દૂષણં ભવતિ ..૧૬૬..
શુદ્ધનિશ્ચયનયવિવક્ષયા પરદર્શનત્વનિરાસોઽયમ્ .
વ્યવહારેણ પુદ્ગલાદિત્રિકાલવિષયદ્રવ્યગુણપર્યાયૈકસમયપરિચ્છિત્તિસમર્થસકલવિમલ-
કેવલાવબોધમયત્વાદિવિવિધમહિમાધારોઽપિ સ ભગવાન્ કેવલદર્શનતૃતીયલોચનોઽપિ પરમનિર-
પેક્ષતયા નિઃશેષતોઽન્તર્મુખત્વાત્ કેવલસ્વરૂપપ્રત્યક્ષમાત્રવ્યાપારનિરતનિરંજનનિજસહજદર્શનેન
સચ્ચિદાનંદમયમાત્માનં નિશ્ચયતઃ પશ્યતીતિ શુદ્ધનિશ્ચયનયવિવક્ષયા યઃ કોપિ શુદ્ધાન્તસ્તત્ત્વ-
પ્રભુ કેવલી નિજરૂપ દેખેં ઔર લોકાલોક ના .
યદિ કોઇ યોં કહતા અરે ઉસમેં કહો હૈ દોષ ક્યા ? ૧૬૬..

Page 336 of 388
PDF/HTML Page 363 of 415
single page version

લોકાલોકકો નહીં ) — ઐસા જો કોઈ ભી શુદ્ધ અન્તઃતત્ત્વકા વેદન કરનેવાલા
(જાનનેવાલા, અનુભવ કરનેવાલા ) પરમ જિનયોગીશ્વર શુદ્ધનિશ્ચયનયકી વિવક્ષાસે કહતા
હૈ, ઉસે વાસ્તવમેં દૂષણ નહીં હૈ .
[અબ ઇસ ૧૬૬ વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] (❃નિશ્ચયસે ) આત્મા સહજ પરમાત્માકો દેખતા હૈ — કિ જો
પરમાત્મા એક હૈ, વિશુદ્ધ હૈ, નિજ અન્તઃશુદ્ધિકા આવાસ હોનેસે (કેવલજ્ઞાનદર્શનાદિ )
મહિમાકા ધારણ કરનેવાલા હૈ, અત્યન્ત ધીર હૈ ઔર નિજ આત્મામેં અત્યન્ત અવિચલ
હોનેસે સર્વદા અન્તર્મગ્ન હૈ . સ્વભાવસે મહાન ઐસે ઉસ આત્મામેં ❃વ્યવહારપ્રપંચ હૈ હી નહીં .
(અર્થાત્ નિશ્ચયસે આત્મામેં લોકાલોકકો દેખનેરૂપ વ્યવહારવિસ્તાર હૈ હી
નહીં ) .૨૮૨.
વેદી પરમજિનયોગીશ્વરો વક્તિ તસ્ય ચ ન ખલુ દૂષણં ભવતીતિ .
(મંદાક્રાંતા)
પશ્યત્યાત્મા સહજપરમાત્માનમેકં વિશુદ્ધં
સ્વાન્તઃશુદ્ધયાવસથમહિમાધારમત્યન્તધીરમ્ .
સ્વાત્મન્યુચ્ચૈરવિચલતયા સર્વદાન્તર્નિમગ્નં
તસ્મિન્નૈવ પ્રકૃતિમહતિ વ્યાવહારપ્રપંચઃ ..૨૮૨..
❃યહાઁ નિશ્ચય-વ્યવહાર સમ્બન્ધી ઐસા સમઝના કિ — જિસમેં સ્વકી હી અપેક્ષા હો વહ નિશ્ચયકથન હૈ ઔર
જિસમેં પરકી અપેક્ષા આયે વહ વ્યવહારકથન હૈ; ઇસલિયે કેવલી ભગવાન લોકાલોકકો — પરકો જાનતે-
દેખતે હૈં ઐસા કહના વહ વ્યવહારકથન હૈ ઔર કેવલી ભગવાન સ્વાત્માકો જાનતે-દેખતે હૈં ઐસા કહના
વહ નિશ્ચયકથન હૈ . યહાઁ વ્યવહારકથનકા વાચ્યાર્થ ઐસા નહીં સમઝના કિ જિસપ્રકાર છદ્મસ્થ જીવ
લોકાલોકકો જાનતા-દેખતા હી નહીં હૈ ઉસીપ્રકાર કેવલી ભગવાન લોકાલોકકો જાનતે-દેખતે હી નહીં
હૈં . છદ્મસ્થ જીવકે સાથ તુલનાકી અપેક્ષાસે તો કેવલીભગવાન લોકાલોકકો જાનતે-દેખતે હૈં વહ બરાબર
સત્ય હૈ — યથાર્થ હૈ, ક્યોંકિ વે ત્રિકાલ સમ્બન્ધી સર્વ દ્રવ્યગુણપર્યાયોંકો યથાસ્થિત બરાબર પરિપૂર્ણરૂપસે
વાસ્તવમેં જાનતે-દેખતે હૈં . ‘કેવલી ભગવાન લોકાલોકકો જાનતે-દેખતે હૈં’ ઐસા કહતે હુએ પરકી અપેક્ષા
આતી હૈ ઇતના હી સૂચિત કરનેકે લિયે, તથા કેવલી ભગવાન જિસપ્રકાર સ્વકો તદ્રૂપ હોકર નિજસુખકે
સંવેદન સહિત જાનતે-દેખતે હૈં ઉસીપ્રકાર લોકાલોકકો (પરકો) તદ્રૂપ હોકર પરસુખદુઃખાદિકે સંવેદન
સહિત નહીં જાનતે-દેખતે, પરન્તુ પરસે બિલકુલ ભિન્ન રહકર, પરકે સુખદુઃખાદિકા સંવેદન કિયે બિના
જાનતે-દેખતે હૈં ઇતના હી સૂચિત કરનેકે લિયે ઉસે વ્યવહાર કહા હૈ .

Page 337 of 388
PDF/HTML Page 364 of 415
single page version

ગાથા : ૧૬૭ અન્વયાર્થ : — [મૂર્તમ્ અમૂર્તમ્ ] મૂર્ત-અમૂર્ત [ચેતનમ્ ઇતરત્ ]
ચેતન – અચેતન [દ્રવ્યં ] દ્રવ્યોંકો — [સ્વકં ચ સર્વં ચ ] સ્વકો તથા સમસ્તકો [પશ્યતઃ
તુ ] દેખનેવાલે (જાનનેવાલેકા ) [જ્ઞાનમ્ ] જ્ઞાન [અતીન્દ્રિયં ] અતીન્દ્રિય હૈ, [પ્રત્યક્ષમ્
ભવતિ ] પ્રત્યક્ષ હૈ .
ટીકા : — યહ, કેવલજ્ઞાનકે સ્વરૂપકા કથન હૈ .
છહ દ્રવ્યોંમેં પુદ્ગલકો મૂર્તપના હૈ, (શેષ ) પાઁચકો અમૂર્તપના હૈ; જીવકો હી
ચેતનપના હૈ, (શેષ ) પાઁચકો અચેતનપના હૈ . ત્રિકાલ સમ્બન્ધી મૂર્ત - અમૂર્ત ચેતન - અચેતન
સ્વદ્રવ્યાદિ અશેષકો (સ્વ તથા પર સમસ્ત દ્રવ્યોંકો ) નિરન્તર દેખનેવાલે ભગવાન શ્રીમદ્
અર્હત્પરમેશ્વરકા જો ક્રમ, ઇન્દ્રિય ઔર ❃
વ્યવધાન રહિત, અતીન્દ્રિય સકલ-વિમલ (સર્વથા
નિર્મલ ) કેવલજ્ઞાન વહ સકલપ્રત્યક્ષ હૈ .
ઇસીપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત ) શ્રી પ્રવચનસારમેં (૫૪વીં ગાથા
દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
મુત્તમમુત્તં દવ્વં ચેયણમિયરં સગં ચ સવ્વં ચ .
પેચ્છંતસ્સ દુ ણાણં પચ્ચક્ખમણિંદિયં હોઇ ..૧૬૭..
મૂર્તમમૂર્તં દ્રવ્યં ચેતનમિતરત્ સ્વકં ચ સર્વં ચ .
પશ્યતસ્તુ જ્ઞાનં પ્રત્યક્ષમતીન્દ્રિયં ભવતિ ..૧૬૭..
કેવલબોધસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્ .
ષણ્ણાં દ્રવ્યાણાં મધ્યે મૂર્તત્વં પુદ્ગલસ્ય પંચાનામ્ અમૂર્તત્વમ્; ચેતનત્વં જીવસ્યૈવ
પંચાનામચેતનત્વમ્ . મૂર્તામૂર્તચેતનાચેતનસ્વદ્રવ્યાદિકમશેષં ત્રિકાલવિષયમ્ અનવરતં પશ્યતો
ભગવતઃ શ્રીમદર્હત્પરમેશ્વરસ્ય ક્રમકરણવ્યવધાનાપોઢં ચાતીન્દ્રિયં ચ સકલવિમલકેવલજ્ઞાનં
સકલપ્રત્યક્ષં ભવતીતિ .
તથા ચોક્તં પ્રવચનસારે —
❃ વ્યવધાનકે અર્થકે લિયે ૨૮વેં પૃષ્ઠકી ટિપ્પણી દેખો .
જો મૂર્ત ઔર અમૂર્ત જડ ચેતન સ્વપર સબ દ્રવ્ય હૈં .
દેખે ઉન્હેં ઉસકો અતીન્દ્રિય જ્ઞાન હૈ, પ્રત્યક્ષ હૈ ..૧૬૭..

Page 338 of 388
PDF/HTML Page 365 of 415
single page version

‘‘[ગાથાર્થ : — ] દેખનેવાલેકા જો જ્ઞાન અમૂર્તકો, મૂર્ત પદાર્થોંમેં ભી અતીન્દ્રિયકો,
ઔર પ્રચ્છન્નકો ઇન સબકો — સ્વકો તથા પરકો — દેખતા હૈ, વહ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ હૈ .’’
ઔર (ઇસ ૧૬૭વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] કેવલજ્ઞાન નામકા જો તીસરા ઉત્કૃષ્ટ નેત્ર ઉસીસે જિનકી પ્રસિદ્ધ
મહિમા હૈ, જો તીન લોકકે ગુરુ હૈં ઔર શાશ્વત અનન્ત જિનકા ❃ધામ હૈ — ઐસે યહ
તીર્થનાથ જિનેન્દ્ર લોકાલોકકો અર્થાત્ સ્વ-પર ઐસે સમસ્ત ચેતન - અચેતન પદાર્થોંકો સમ્યક્
પ્રકારસે (બરાબર ) જાનતે હૈં .૨૮૩.
ગાથા : ૧૬૮ અન્વયાર્થ : — [નાનાગુણપર્યાયેણ સંયુક્તમ્ ] વિવિધ ગુણોં ઔર
પર્યાયોંસે સંયુક્ત [પૂર્વોક્તસકલદ્રવ્યં ] પૂર્વોક્ત સમસ્ત દ્રવ્યોંકો [યઃ ] જો [સમ્યક્ ]
સમ્યક્ પ્રકારસે (બરાબર ) [ન ચ પશ્યતિ ] નહીં દેખતા, [તસ્ય ] ઉસે [પરોક્ષદૃષ્ટિઃ
‘‘જં પેચ્છદો અમુત્તં મુત્તેસુ અદિંદિયં ચ પચ્છણ્ણં .
સયલં સગં ચ ઇદરં તં ણાણં હવદિ પચ્ચક્ખં ..’’
તથા હિ —
(મંદાક્રાંતા)
સમ્યગ્વર્તી ત્રિભુવનગુરુઃ શાશ્વતાનન્તધામા
લોકાલોકૌ સ્વપરમખિલં ચેતનાચેતનં ચ .
તાર્તીયં યન્નયનમપરં કેવલજ્ઞાનસંજ્ઞં
તેનૈવાયં વિદિતમહિમા તીર્થનાથો જિનેન્દ્રઃ ..૨૮૩..
પુવ્વુત્તસયલદવ્વં ણાણાગુણપજ્જએણ સંજુત્તં .
જો ણ ય પેચ્છઇ સમ્મં પરોક્ખદિટ્ઠી હવે તસ્સ ..૧૬૮..
પૂર્વોક્ત સકલદ્રવ્યં નાનાગુણપર્યાયેણ સંયુક્ત મ્ .
યો ન ચ પશ્યતિ સમ્યક્ પરોક્ષદ્રષ્ટિર્ભવેત્તસ્ય ..૧૬૮..
❃ ધામ = (૧) ભવ્યતા; (૨) તેજ; (૩) બલ .
જો વિવિધ ગુણ પર્યાયસે સંયુક્ત સારી સૃષ્ટિ હૈ .
દેખે ન જો સમ્યક્ પ્રકાર, પરોક્ષ રે વહ દૃષ્ટિ હૈ ..૧૬૮..

Page 339 of 388
PDF/HTML Page 366 of 415
single page version

ભવેત્ ] પરોક્ષ દર્શન હૈ .
ટીકા : — યહાઁ, કેવલદર્શનકે અભાવમેં (અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ દર્શનકે અભાવમેં )
સર્વજ્ઞપના નહીં હોતા ઐસા કહા હૈ .
સમસ્ત ગુણોં ઔર પર્યાયોંસે સંયુક્ત પૂર્વસૂત્રોક્ત (૧૬૭વીં ગાથામેં કહે હુએ ) મૂર્તાદિ
દ્રવ્યોંકો જો નહીં દેખતા; — અર્થાત્ મૂર્ત દ્રવ્યકે મૂર્ત ગુણ હોતે હૈં, અચેતનકે અચેતન ગુણ
હોતે હૈં, અમૂર્તકે અમૂર્ત ગુણ હોતે હૈં, ચેતનકે ચેતન ગુણ હોતે હૈં; ષટ્ (છહ પ્રકારકી )
હાનિવૃદ્ધિરૂપ, સૂક્ષ્મ, પરમાગમકે પ્રમાણસે સ્વીકાર - કરનેયોગ્ય અર્થપર્યાયેં છહ દ્રવ્યોંકો
સાધારણ હૈં, નરનારકાદિ વ્યંજનપર્યાયેં પાંચ પ્રકારકી ❃સંસારપ્રપંચવાલે જીવોંકો હોતી હૈં,
પુદ્ગલોંકો સ્થૂલ - સ્થૂલ આદિ સ્કન્ધપર્યાયેં હોતી હૈં ઔર ધર્માદિ ચાર દ્રવ્યોંકો શુદ્ધ પર્યાયેં
હોતી હૈં; ઇન ગુણપર્યાયોંસે સંયુક્ત ઐસે ઉસ દ્રવ્યસમૂહકો જો વાસ્તવમેં નહીં દેખતા; — ઉસે
(ભલે વહ સર્વજ્ઞતાકે અભિમાનસે દગ્ધ હો તથાપિ ) સંસારિયોંકી ભાઁતિ પરોક્ષ દૃષ્ટિ હૈ .
[અબ ઇસ ૧૬૮ વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] સર્વજ્ઞતાકે અભિમાનવાલા જો જીવ શીઘ્ર એક હી કાલમેં તીન
અત્ર કેવલદ્રષ્ટેરભાવાત્ સકલજ્ઞત્વં ન સમસ્તીત્યુક્ત મ્ .
પૂર્વસૂત્રોપાત્તમૂર્તાદિદ્રવ્યં સમસ્તગુણપર્યાયાત્મકં, મૂર્તસ્ય મૂર્તગુણાઃ, અચેતનસ્યાચેતન-
ગુણાઃ, અમૂર્તસ્યામૂર્તગુણાઃ, ચેતનસ્ય ચેતનગુણાઃ, ષડ્ઢાનિવૃદ્ધિરૂપાઃ સૂક્ષ્માઃ પરમાગમપ્રામા-
ણ્યાદભ્યુપગમ્યાઃ અર્થપર્યાયાઃ ષણ્ણાં દ્રવ્યાણાં સાધારણાઃ, નરનારકાદિવ્યંજનપર્યાયા જીવાનાં
પંચસંસારપ્રપંચાનાં, પુદ્ગલાનાં સ્થૂલસ્થૂલાદિસ્કન્ધપર્યાયાઃ, ચતુર્ણાં ધર્માદીનાં શુદ્ધપર્યાયાશ્ચેતિ,
એભિઃ સંયુક્તં તદ્દ્રવ્યજાલં યઃ ખલુ ન પશ્યતિ, તસ્ય સંસારિણામિવ પરોક્ષદ્રષ્ટિરિતિ .
(વસંતતિલકા)
યો નૈવ પશ્યતિ જગત્ત્રયમેકદૈવ
કાલત્રયં ચ તરસા સકલજ્ઞમાની .
પ્રત્યક્ષદ્રષ્ટિરતુલા ન હિ તસ્ય નિત્યં
સર્વજ્ઞતા કથમિહાસ્ય જડાત્મનઃ સ્યાત્ ..૨૮૪..
❃ સંસારપ્રપંચ = સંસારવિસ્તાર . (સંસારવિસ્તાર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભવ ઔર ભાવ — ઐસે પાઁચ પરાવર્તનરૂપ
હૈ .)

Page 340 of 388
PDF/HTML Page 367 of 415
single page version

જગતકો તથા તીન કાલકો નહીં દેખતા, ઉસે સદા (અર્થાત્ કદાપિ ) અતુલ પ્રત્યક્ષ દર્શન
નહીં હૈ; ઉસ જડ આત્માકો સર્વજ્ઞતા કિસપ્રકાર હોગી ? .૨૮૪.
ગાથા : ૧૬૯ અન્વયાર્થ : — [કેવલી ભગવાન્ ] (વ્યવહારસે ) કેવલી
ભગવાન [લોકાલોકૌ ] લોકાલોકકો [જાનાતિ ] જાનતે હૈં, [ન એવ આત્માનમ્ ]
આત્માકો નહીં — [એવં ] ઐસા [યદિ ] યદિ [કઃ અપિ ભણતિ ] કોઈ કહે તો [તસ્ય ચ
કિં દૂષણં ભવતિ ] ઉસે ક્યા દોષ હૈ ? (અર્થાત્ કોઈ દોષ નહીં હૈ . )
ટીકા : — યહ, વ્યવહારનયકી પ્રગટતાસે કથન હૈ .
‘પરાશ્રિતો વ્યવહારઃ (વ્યવહારનય પરાશ્રિત હૈ )’ ઐસે (શાસ્ત્રકે) અભિપ્રાયકે
કારણ, વ્યવહારસે વ્યવહારનયકી પ્રધાનતા દ્વારા (અર્થાત્ વ્યવહારસે વ્યવહારનયકો પ્રધાન
કરકે), ‘સકલ-વિમલ કેવલજ્ઞાન જિનકા તીસરા લોચન હૈ ઔર અપુનર્ભવરૂપી સુન્દર
કામિનીકે જો જીવિતેશ હૈં ( – મુક્તિસુન્દરીકે જો પ્રાણનાથ હૈં ) ઐસે ભગવાન છહ દ્રવ્યોંસે
વ્યાપ્ત તીન લોકકો ઔર શુદ્ધ - આકાશમાત્ર અલોકકો જાનતે હૈં, નિરુપરાગ (નિર્વિકાર )
શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપકો નહીં હી જાનતે’ — ઐસા યદિ વ્યવહારનયકી વિવક્ષાસે કોઈ જિનનાથકે
લોયાલોયં જાણઇ અપ્પાણં ણેવ કેવલી ભગવં .
જઇ કોઇ ભણઇ એવં તસ્સ ય કિં દૂસણં હોઇ ..૧૬૯..
લોકાલોકૌ જાનાત્યાત્માનં નૈવ કેવલી ભગવાન્ .
યદિ કોઽપિ ભણતિ એવં તસ્ય ચ કિં દૂષણં ભવતિ ..૧૬૯..
વ્યવહારનયપ્રાદુર્ભાવકથનમિદમ્ .
સકલવિમલકેવલજ્ઞાનત્રિતયલોચનો ભગવાન્ અપુનર્ભવકમનીયકામિનીજીવિતેશઃ
ષડ્દ્રવ્યસંકીર્ણલોકત્રયં શુદ્ધાકાશમાત્રાલોકં ચ જાનાતિ, પરાશ્રિતો વ્યવહાર ઇતિ માનાત્
વ્યવહારેણ વ્યવહારપ્રધાનત્વાત્, નિરુપરાગશુદ્ધાત્મસ્વરૂપં નૈવ જાનાતિ, યદિ વ્યવહારનયવિવક્ષયા
ભગવાન કેવલિ લોક ઔર અલોક જાને, આત્મ ના .
— યદિ કોઈ યોં કહતા અરે ઉસમેં કહો હૈ દોષ ક્યા ? ૧૬૯..

Page 341 of 388
PDF/HTML Page 368 of 415
single page version

તત્ત્વવિચારમેં નિપુણ જીવ ( – જિનદેવને કહે હુએ તત્ત્વકે વિચારમેં પ્રવીણ જીવ ) કદાચિત્
કહે, તો ઉસે વાસ્તવમેં દૂષણ નહીં હૈ .
ઇસીપ્રકાર (આચાર્યવર ) શ્રી સમન્તભદ્રસ્વામીને (બૃહત્સ્વયંભૂસ્તોત્રમેં ભી મુનિસુવ્રત
ભગવાનકી સ્તુતિ કરતે હુએ ૧૧૪વેં શ્લોક દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] હે જિનેન્દ્ર ! તૂ વક્તાઓંમેં શ્રેષ્ઠ હૈ; ‘ચરાચર (જઙ્ગમ તથા
સ્થાવર ) જગત પ્રતિક્ષણ (પ્રત્યેક સમયમેં ) ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યલક્ષણવાલા હૈ’ ઐસા યહ તેરા
વચન (તેરી ) સર્વજ્ઞતાકા ચિહ્ન હૈ .’’
ઔર (ઇસ ૧૬૯વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] તીર્થનાથ વાસ્તવમેં સમસ્ત લોકકો જાનતે હૈં ઔર વે એક,
અનઘ (નિર્દોષ ), નિજસૌખ્યનિષ્ઠ (નિજ સુખમેં લીન ) સ્વાત્માકો નહીં જાનતે — ઐસા કોઈ
મુનિવર વ્યવહારમાર્ગસે કહે તો ઉસે દોષ નહીં હૈ .૨૮૫.
કોપિ જિનનાથતત્ત્વવિચારલબ્ધઃ (દક્ષઃ) કદાચિદેવં વક્તિ ચેત્, તસ્ય ન ખલુ દૂષણમિતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીસમન્તભદ્રસ્વામિભિઃ —
(અપરવક્ત્ર)
‘‘સ્થિતિજનનનિરોધલક્ષણં
ચરમચરં ચ જગત્પ્રતિક્ષણમ્ .
ઇતિ જિન સકલજ્ઞલાંછનં
વચનમિદં વદતાંવરસ્ય તે ..’’
તથા હિ —
(વસંતતિલકા)
જાનાતિ લોકમખિલં ખલુ તીર્થનાથઃ
સ્વાત્માનમેકમનઘં નિજસૌખ્યનિષ્ઠમ્ .
નો વેત્તિ સોઽયમિતિ તં વ્યવહારમાર્ગાદ્
વક્તીતિ કોઽપિ મુનિપો ન ચ તસ્ય દોષઃ ..૨૮૫..

Page 342 of 388
PDF/HTML Page 369 of 415
single page version

ગાથા : ૧૭૦ અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [જીવસ્વરૂપં ] જીવકા સ્વરૂપ હૈ,
[તસ્માત્ ] ઇસલિયે [આત્મા ] આત્મા [આત્મકં ] આત્માકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ;
[આત્માનં ન અપિ જાનાતિ ] યદિ જ્ઞાન આત્માકો ન જાને તો [આત્મનઃ ] આત્માસે
[વ્યતિરિક્તમ્ ] વ્યતિરિક્ત (પૃથક્ ) [ભવતિ ] સિદ્ધ હો !
ટીકા : — યહાઁ (ઇસ ગાથામેં ) ‘જીવ જ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ’ ઐસા વિતર્કસે (દલીલસે )
કહા હૈ .
પ્રથમ તો, જ્ઞાન વાસ્તવમેં જીવકા સ્વરૂપ હૈ; ઉસ હેતુસે, જો અખણ્ડ અદ્વૈત સ્વભાવમેં
લીન હૈ, જો ૧નિરતિશય પરમ ભાવના સહિત હૈ, જો મુક્તિસુન્દરીકા નાથ હૈ ઔર બાહ્યમેં જિસને
૨કૌતૂહલ વ્યાવૃત્ત કિયા હૈ (અર્થાત્ બાહ્ય પદાર્થોં સમ્બન્ધી કુતૂહલકા જિસને અભાવ કિયા
હૈ ) ઐસે નિજ પરમાત્માકો કોઈ આત્મા — ભવ્ય જીવ — જાનતા હૈ . — ઐસા યહ વાસ્તવમેં
સ્વભાવવાદ હૈ . ઇસસે વિપરીત વિતર્ક ( – વિચાર ) વહ વાસ્તવમેં વિભાવવાદ હૈ, પ્રાથમિક
શિષ્યકા અભિપ્રાય હૈ .
ણાણં જીવસરૂવં તમ્હા જાણેઇ અપ્પગં અપ્પા .
અપ્પાણં ણ વિ જાણદિ અપ્પાદો હોદિ વિદિરિત્તં ..૧૭૦..
જ્ઞાનં જીવસ્વરૂપં તસ્માજ્જાનાત્યાત્મકં આત્મા .
આત્માનં નાપિ જાનાત્યાત્મનો ભવતિ વ્યતિરિક્ત મ્ ..૧૭૦..
અત્ર જ્ઞાનસ્વરૂપો જીવ ઇતિ વિતર્કેણોક્ત : .
ઇહ હિ જ્ઞાનં તાવજ્જીવસ્વરૂપં ભવતિ, તતો હેતોરખંડાદ્વૈતસ્વભાવનિરતં
નિરતિશયપરમભાવનાસનાથં મુક્તિ સુંદરીનાથં બહિર્વ્યાવૃત્તકૌતૂહલં નિજપરમાત્માનં જાનાતિ
કશ્ચિદાત્મા ભવ્યજીવ ઇતિ અયં ખલુ સ્વભાવવાદઃ . અસ્ય વિપરીતો વિતર્કઃ સ ખલુ વિભાવવાદઃ
પ્રાથમિકશિષ્યાભિપ્રાયઃ . કથમિતિ ચેત્, પૂર્વોક્ત સ્વરૂપમાત્માનં ખલુ ન જાનાત્યાત્મા, સ્વરૂપાવ-
૧-નિરતિશય = કોઈ દૂસરા જિસસે બઢકર નહીં હૈ ઐસી; અનુત્તમ; શ્રેષ્ઠ; અદ્વિતીય .
૨ કૌતૂહલ = ઉત્સુકતા; આશ્ચર્ય; કૌતુક .
હૈ જ્ઞાન જીવસ્વરૂપ, ઇસસે જીવ જાને જીવકો .
નિજકો ન જાને જ્ઞાન તો વહ આતમાસે ભિન્ન હો ..૧૭૦..

Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415
single page version

વહ (વિપરીત વિતર્ક — પ્રાથમિક શિષ્યકા અભિપ્રાય ) કિસપ્રકાર હૈ ? (વહ
ઇસપ્રકાર હૈ : — ) ‘પૂર્વોક્તસ્વરૂપ (જ્ઞાનસ્વરૂપ ) આત્માકો આત્મા વાસ્તવમેં જાનતા નહીં
હૈ, સ્વરૂપમેં અવસ્થિત રહતા હૈ ( – આત્મામેં માત્ર સ્થિત રહતા હૈ ) . જિસપ્રકાર
ઉષ્ણતાસ્વરૂપ અગ્નિકે સ્વરૂપકો (અર્થાત્ અગ્નિકો ) ક્યા અગ્નિ જાનતી હૈ ? (નહીં હી
જાનતી . ) ઉસીપ્રકાર જ્ઞાનજ્ઞેય સમ્બન્ધી વિકલ્પકે અભાવસે યહ આત્મા આત્મામેં (માત્ર )
સ્થિત રહતા હૈ ( – આત્માકો જાનતા નહીં હૈ ) .’
(ઉપરોક્ત વિતર્કકા ઉત્તર : — ) ‘હે પ્રાથમિક શિષ્ય ! અગ્નિકી ભાઁતિ ક્યા યહ
આત્મા અચેતન હૈ (કિ જિસસે વહ અપનેકો ન જાને ) ? અધિક ક્યા કહા જાયે ?
(સંક્ષેપમેં, ) યદિ ઉસ આત્માકો જ્ઞાન ન જાને તો વહ જ્ઞાન, દેવદત્ત રહિત કુલ્હાડીકી ભાઁતિ,
❃
અર્થક્રિયાકારી સિદ્ધ નહીં હોગા, ઔર ઇસલિયે વહ આત્માસે ભિન્ન સિદ્ધ હોગા ! વહ તો
(અર્થાત્ જ્ઞાન ઔર આત્માકી સર્વથા ભિન્નતા તો ) વાસ્તવમેં સ્વભાવવાદિયોંકો સંમત નહીં
હૈ . (ઇસલિયે નિર્ણય કર કિ જ્ઞાન આત્માકો જાનતા હૈ . )’
ઇસીપ્રકાર (આચાર્યવર ) શ્રી ગુણભદ્રસ્વામીને (આત્માનુશાસનમેં ૧૭૪વેં શ્લોક
દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
‘‘[શ્લોકાર્થ : — ] આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવ હૈ; સ્વભાવકી પ્રાપ્તિ વહ અચ્યુતિ
સ્થિતઃ સંતિષ્ઠતિ . યથોષ્ણસ્વરૂપસ્યાગ્નેઃ સ્વરૂપમગ્નિઃ કિં જાનાતિ, તથૈવ જ્ઞાનજ્ઞેયવિકલ્પા-
ભાવાત્ સોઽયમાત્માત્મનિ તિષ્ઠતિ . હંહો પ્રાથમિકશિષ્ય અગ્નિવદયમાત્મા કિમચેતનઃ . કિં
બહુના . તમાત્માનં જ્ઞાનં ન જાનાતિ ચેદ્ દેવદત્તરહિતપરશુવત્ ઇદં હિ નાર્થક્રિયાકારિ, અત એવ
આત્મનઃ સકાશાદ્ વ્યતિરિક્તં ભવતિ . તન્ન ખલુ સમ્મતં સ્વભાવવાદિનામિતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીગુણભદ્રસ્વામિભિઃ —
(અનુષ્ટુભ્)
‘‘જ્ઞાનસ્વભાવઃ સ્યાદાત્મા સ્વભાવાવાપ્તિરચ્યુતિઃ .
તસ્માદચ્યુતિમાકાંક્ષન્ ભાવયેજ્જ્ઞાનભાવનામ્ ..’’
❃ અર્થક્રિયાકારી = પ્રયોજનભૂત ક્રિયા કરનેવાલા . (જિસપ્રકાર દેવદત્તકે બિના અકેલી કુલ્હાડી
અર્થક્રિયા — કાટનેકી ક્રિયા — નહીં કરતી, ઉસીપ્રકાર યદિ જ્ઞાન આત્માકો ન જાનતા હો તો જ્ઞાનને ભી
અર્થક્રિયા — જાનનેકી ક્રિયા — નહીં કી; ઇસલિયે જિસપ્રકાર અર્થક્રિયાશૂન્ય કુલ્હાડી દેવદત્તસે ભિન્ન હૈ
ઉસીપ્રકાર અર્થક્રિયાશૂન્ય જ્ઞાન આત્માસે ભિન્ન હોના ચાહિયે ! પરન્તુ વહ તો સ્પષ્ટરૂપસે વિરુદ્ધ હૈ . ઇસલિયે
જ્ઞાન આત્માકો જાનતા હી હૈ .

Page 344 of 388
PDF/HTML Page 371 of 415
single page version

(અવિનાશી દશા ) હૈ; ઇસલિયે અચ્યુતિકો (અવિનાશીપનેકો, શાશ્વત દશાકો )
ચાહનેવાલે જીવકો જ્ઞાનકી ભાવના ભાના ચાહિયે .’’
ઔર (ઇસ ૧૭૦વીં ગાથાકી ટીકાકે કલશરૂપસે ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] જ્ઞાન તો બરાબર શુદ્ધજીવકા સ્વરૂપ હૈ; ઇસલિયે (હમારા ) નિજ
આત્મા અભી (સાધક દશામેં ) એક (અપને ) આત્માકો નિયમસે (નિશ્ચયસે ) જાનતા હૈ .
ઔર, યદિ વહ જ્ઞાન પ્રગટ હુઈ સહજ દશા દ્વારા સીધા (પ્રત્યક્ષરૂપસે ) આત્માકો ન જાને
તો વહ જ્ઞાન અવિચલ આત્મસ્વરૂપસે અવશ્ય ભિન્ન સિદ્ધ હોગા ! ૨૮૬ .
ઔર ઇસીપ્રકાર (અન્યત્ર ગાથા દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
‘‘[ગાથાર્થ : — ] જ્ઞાન જીવસે અભિન્ન હૈ ઇસલિયે વહ આત્માકો જાનતા હૈ; યદિ
જ્ઞાન આત્માકો ન જાને તો વહ જીવસે ભિન્ન સિદ્ધ હોગા !’’
તથા હિ —
(મંદાક્રાંતા)
જ્ઞાનં તાવદ્ભવતિ સુતરાં શુદ્ધજીવસ્વરૂપં
સ્વાત્માત્માનં નિયતમધુના તેન જાનાતિ ચૈકમ્ .
તચ્ચ જ્ઞાનં સ્ફુ ટિતસહજાવસ્થયાત્માનમારાત્
નો જાનાતિ સ્ફુ ટમવિચલાદ્ભિન્નમાત્મસ્વરૂપાત્ ..૨૮૬..
તથા ચોક્ત મ્ —
‘‘ણાણં અવ્વિદિરિત્તં જીવાદો તેણ અપ્પગં મુણઇ .
જદિ અપ્પગં ણ જાણઇ ભિણ્ણં તં હોદિ જીવાદો ..’’
અપ્પાણં વિણુ ણાણં ણાણં વિણુ અપ્પગો ણ સંદેહો .
તમ્હા સપરપયાસં ણાણં તહ દંસણં હોદિ ..૧૭૧..
સંદેહ નહિં, હૈ જ્ઞાન આત્મા, આતમા હૈ જ્ઞાન રે .
અતએવ નિજપરકે પ્રકાશક જ્ઞાન - દર્શન માન રે ..૧૭૧..

Page 345 of 388
PDF/HTML Page 372 of 415
single page version

ગાથા : ૧૭૧ અન્વયાર્થ : — [આત્માનં જ્ઞાનં વિદ્ધિ ] આત્માકો જ્ઞાન જાન,
ઔર [જ્ઞાનમ્ આત્મકઃ વિદ્ધિ ] જ્ઞાન આત્મા હૈ ઐસા જાન; — [ન સંદેહઃ ] ઇસમેં સંદેહ
નહીં હૈ . [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [તથા ] તથા [દર્શનં ] દર્શન
[સ્વપરપ્રકાશં ] સ્વપરપ્રકાશક [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા : — યહ, ગુણ - ગુણીમેં ભેદકા અભાવ હોનેરૂપ સ્વરૂપકા કથન હૈ .
હે શિષ્ય ! સર્વ પરદ્રવ્યસે પરાઙ્મુખ આત્માકો તૂ નિજ સ્વરૂપકો જાનનેમેં સમર્થ
સહજજ્ઞાનસ્વરૂપ જાન, તથા જ્ઞાન આત્મા હૈ ઐસા જાન . ઇસલિયે તત્ત્વ ( – સ્વરૂપ ) ઐસા
હૈ કિ જ્ઞાન તથા દર્શન દોનોં સ્વપરપ્રકાશક હૈં . ઇસમેં સન્દેહ નહીં હૈ .
[અબ ઇસ ૧૭૧વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] આત્માકો જ્ઞાનદર્શનરૂપ જાન ઔર જ્ઞાનદર્શનકો આત્મા જાન; સ્વ
ઔર પર ઐસે તત્ત્વકો (સમસ્ત પદાર્થોંકો ) આત્મા સ્પષ્ટરૂપસે પ્રકાશિત કરતા હૈ .૨૮૭.
આત્માનં વિદ્ધિ જ્ઞાનં જ્ઞાનં વિદ્ધયાત્મકો ન સંદેહઃ .
તસ્માત્સ્વપરપ્રકાશં જ્ઞાનં તથા દર્શનં ભવતિ ..૧૭૧..
ગુણગુણિનોઃ ભેદાભાવસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્ .
સકલપરદ્રવ્યપરાઙ્મુખમાત્માનં સ્વસ્વરૂપપરિચ્છિત્તિસમર્થસહજજ્ઞાનસ્વરૂપમિતિ હે શિષ્ય
ત્વં વિદ્ધિ જાનીહિ તથા વિજ્ઞાનમાત્મેતિ જાનીહિ . તત્ત્વં સ્વપરપ્રકાશં જ્ઞાનદર્શનદ્વિતયમિત્યત્ર
સંદેહો નાસ્તિ .
(અનુષ્ટુભ્)
આત્માનં જ્ઞાનદ્રગ્રૂપં વિદ્ધિ દ્રગ્જ્ઞાનમાત્મકં .
સ્વં પરં ચેતિ યત્તત્ત્વમાત્મા દ્યોતયતિ સ્ફુ ટમ્ ..૨૮૭..
જાણંતો પસ્સંતો ઈહાપુવ્વં ણ હોઇ કેવલિણો .
કેવલિણાણી તમ્હા તેણ દુ સોઽબંધગો ભણિદો ..૧૭૨..
જાનેં તથા દેખેં તદપિ ઇચ્છા વિના ભગવાન હૈ .
અતએવ ‘કેવલજ્ઞાની’ વે અતએવ હી ‘નિર્બન્ધ’ હૈ ..૧૭૨..

Page 346 of 388
PDF/HTML Page 373 of 415
single page version

ગાથા : ૧૭૨ અન્વયાર્થ : — [જાનન્ પશ્યન્ ] જાનતે ઔર દેખતે હુએ ભી,
[કેવલિનઃ ] કેવલીકો [ઈહાપૂર્વં ] ઇચ્છાપૂર્વક (વર્તન ) [ન ભવતિ ] નહીં હોતા;
[તસ્માત્ ] ઇસલિયે ઉન્હેં [કેવલજ્ઞાની ] ‘કેવલજ્ઞાની’ કહા હૈ; [તેન તુ ] ઔર ઇસલિયે
[સઃ અબન્ધકઃ ભણિતઃ ] અબન્ધક કહા હૈ .
ટીકા : — યહાઁ, સર્વજ્ઞ વીતરાગકો વાંછાકા અભાવ હોતા હૈ ઐસા કહા હૈ .
ભગવાન અર્હંત પરમેષ્ઠી સાદિ - અનન્ત અમૂર્ત અતીન્દ્રિયસ્વભાવવાલે શુદ્ધ-
સદ્ભૂતવ્યવહારસે કેવલજ્ઞાનાદિ શુદ્ધ ગુણોંકે આધારભૂત હોનેકે કારણ વિશ્વકો નિરન્તર જાનતે
હુએ ભી ઔર દેખતે હુએ ભી, ઉન પરમ ભટ્ટારક કેવલીકો મનપ્રવૃત્તિકા (મનકી પ્રવૃત્તિકા,
ભાવમનપરિણતિકા ) અભાવ હોનેસે ઇચ્છાપૂર્વક વર્તન નહીં હોતા; ઇસલિયે વે ભગવાન
‘કેવલજ્ઞાની’ રૂપસે પ્રસિદ્ધ હૈં; ઔર ઉસ કારણસે વે ભગવાન અબન્ધક હૈં
.
ઇસીપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત ) શ્રી પ્રવચનસારમેં (૫૨વીં ગાથા
દ્વારા ) કહા હૈ કિ : —
‘‘[ગાથાર્થ : — ] (કેવલજ્ઞાની ) આત્મા પદાર્થોંકો જાનતા હુઆ ભી ઉન - રૂપ
પરિણમિત નહીં હોતા, ઉન્હેં ગ્રહણ નહીં કરતા ઔર ઉન પદાર્થોંરૂપમેં ઉત્પન્ન નહીં હોતા ઇસલિયે
ઉસે અબન્ધક કહા હૈ .’’
જાનન્ પશ્યન્નીહાપૂર્વં ન ભવતિ કેવલિનઃ .
કેવલજ્ઞાની તસ્માત્ તેન તુ સોઽબન્ધકો ભણિતઃ ..૧૭૨..
સર્વજ્ઞવીતરાગસ્ય વાંછાભાવત્વમત્રોક્ત મ્ .
ભગવાનર્હત્પરમેષ્ઠી સાદ્યનિધનામૂર્તાતીન્દ્રિયસ્વભાવશુદ્ધસદ્ભૂતવ્યવહારેણ કેવલજ્ઞાનાદિ-
શુદ્ધગુણાનામાધારભૂતત્વાત્ વિશ્વમશ્રાન્તં જાનન્નપિ પશ્યન્નપિ વા મનઃપ્રવૃત્તેરભાવાદીહાપૂર્વકં
વર્તનં ન ભવતિ તસ્ય કેવલિનઃ પરમભટ્ટારકસ્ય, તસ્માત્ સ ભગવાન્ કેવલજ્ઞાનીતિ પ્રસિદ્ધઃ,
પુનસ્તેન કારણેન સ ભગવાન્ અબન્ધક ઇતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીપ્રવચનસારે —
‘‘ણ વિ પરિણમદિ ણ ગેણ્હદિ ઉપ્પજ્જદિ ણેવ તેસુ અટ્ઠેસુ .
જાણણ્ણવિ તે આદા અબંધગો તેણ પણ્ણત્તો ..’’

Page 347 of 388
PDF/HTML Page 374 of 415
single page version

અબ (ઇસ ૧૭૨વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં ) : —
[શ્લોકાર્થ : — ] સહજમહિમાવંત દેવાધિદેવ જિનેશ લોકરૂપી ભવનકે ભીતર
સ્થિત સર્વ પદાર્થોંકો જાનતે હુએ ભી, તથા દેખતે હુએ ભી, મોહકે અભાવકે કારણ સમસ્ત
પરકો ( – કિસી ભી પરપદાર્થકો ) નિત્ય ( – કદાપિ ) ગ્રહણ નહીં હી કરતે; (પરન્તુ )
જિન્હોંને જ્ઞાનજ્યોતિ દ્વારા મલરૂપ ક્લેશકા નાશ કિયા હૈ ઐસે વે જિનેશ સર્વ લોકકે એક
સાક્ષી ( – કેવલ જ્ઞાતાદૃષ્ટા ) હૈં .૨૮૮.
ગાથા : ૧૭૩-૧૭૪ અન્વયાર્થ : — [પરિણામપૂર્વવચનં ] પરિણામપૂર્વક (મન-
પરિણામ પૂર્વક ) વચન [જીવસ્ય ચ ] જીવકો [બંધકારણં ] બન્ધકા કારણ [ભવતિ ]
તથા હિ —
(મંદાક્રાંતા)
જાનન્ સર્વં ભુવનભવનાભ્યન્તરસ્થં પદાર્થં
પશ્યન્ તદ્વત્ સહજમહિમા દેવદેવો જિનેશઃ .
મોહાભાવાદપરમખિલં નૈવ ગૃહ્ણાતિ નિત્યં
જ્ઞાનજ્યોતિર્હતમલકલિઃ સર્વલોકૈકસાક્ષી ..૨૮૮..
પરિણામપુવ્વવયણં જીવસ્સ ય બંધકારણં હોઇ .
પરિણામરહિયવયણં તમ્હા ણાણિસ્સ ણ હિ બંધો ..૧૭૩..
ઈહાપુવ્વં વયણં જીવસ્સ ય બંધકારણં હોઇ .
ઈહારહિયં વયણં તમ્હા ણાણિસ્સ ણ હિ બંધો ..૧૭૪..
પરિણામપૂર્વવચનં જીવસ્ય ચ બંધકારણં ભવતિ .
પરિણામરહિતવચનં તસ્માજ્જ્ઞાનિનો ન હિ બંધઃ ..૧૭૩..
રે બન્ધ કારણ જીવકો પરિણામપૂર્વક વચન હૈં .
હૈ બન્ધ જ્ઞાનીકો નહીં પરિણામ વિરહિત વચન હૈ ..૧૭૩..
હૈ બન્ધ કારણ જીવકો ઇચ્છા સહિત વાણી અરે .
ઇચ્છા રહિત વાણી અતઃ હી બન્ધ નહિં જ્ઞાની કરે ..૧૭૪..

Page 348 of 388
PDF/HTML Page 375 of 415
single page version

હૈ; [પરિણામરહિતવચનં ] (જ્ઞાનીકો ) પરિણામરહિત વચન હોતા હૈ [તસ્માત્ ] ઇસલિયે
[જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકો (કેવલજ્ઞાનીકો ) [હિ ] વાસ્તવમેં [બંધઃ ન ] બંધ નહીં હૈ .
[ઈહાપૂર્વં ] ઇચ્છાપૂર્વક [વચનં ] વચન [જીવસ્ય ચ ] જીવકો [બંધકારણં ]
બન્ધકા કારણ [ભવતિ ] હૈ; [ઈહારહિતં વચનં ] (જ્ઞાનીકો ) ઇચ્છારહિત વચન હોતા હૈ
[તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકો (કેવલજ્ઞાનીકો ) [હિ ] વાસ્તવમેં [બંધઃ ન ]
બંધ નહીં હૈ .
ટીકા : — યહાઁ વાસ્તવમેં જ્ઞાનીકો (કેવલજ્ઞાનીકો ) બન્ધકે અભાવકા સ્વરૂપ
કહા હૈ .
સમ્યગ્જ્ઞાની (કેવલજ્ઞાની ) જીવ કહીં કભી સ્વબુદ્ધિપૂર્વક અર્થાત્ સ્વમન-
પરિણામપૂર્વક વચન નહીં બોલતા . ક્યોં ? ‘‘અમનસ્કાઃ કેવલિનઃ (કેવલી મનરહિત હૈં )’’
ઐસા (શાસ્ત્રકા) વચન હોનેસે . ઇસ કારણસે (ઐસા સમઝના કિ) — જીવકો
મનપરિણતિપૂર્વક વચન બન્ધકા કારણ હૈ ઐસા અર્થ હૈ ઔર મનપરિણતિપૂર્વક વચન તો
કેવલીકો હોતા નહીં હૈ; (તથા) ઇચ્છાપૂર્વક વચન હી ❃
સાભિલાષસ્વરૂપ જીવકો બન્ધકા
કારણ હૈ ઔર કેવલીકે મુખારવિન્દસે નિકલતી હુઈ, સમસ્ત જનોંકે હૃદયકો આહ્લાદકે
કારણભૂત દિવ્યધ્વનિ તો અનિચ્છાત્મક (ઇચ્છારહિત) હોતી હૈ; ઇસલિયે સમ્યગ્જ્ઞાનીકો
(કેવલજ્ઞાનીકો) બન્ધકા અભાવ હૈ .
[અબ ઇન ૧૭૩ - ૧૭૪વીં ગાથાઓંકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ
તીન શ્લોક કહતે હૈં :]
ઈહાપૂર્વં વચનં જીવસ્ય ચ બંધકારણં ભવતિ .
ઈહારહિતં વચનં તસ્માજ્જ્ઞાનિનો ન હિ બંધઃ ..૧૭૪..
ઇહ હિ જ્ઞાનિનો બંધાભાવસ્વરૂપમુક્ત મ્ .
સમ્યગ્જ્ઞાની જીવઃ ક્વચિત્ કદાચિદપિ સ્વબુદ્ધિપૂર્વકં વચનં ન વક્તિ સ્વમનઃપરિણામ-
પૂર્વકમિતિ યાવત્ . કુતઃ ? ‘‘અમનસ્કાઃ કેવલિનઃ’’ ઇતિ વચનાત્ . અતઃ કારણાજ્જીવસ્ય
મનઃપરિણતિપૂર્વકં વચનં બંધકારણમિત્યર્થઃ, મનઃપરિણામપૂર્વકં વચનં કેવલિનો ન ભવતિ;
ઈહાપૂર્વં વચનમેવ સાભિલાષાત્મકજીવસ્ય બંધકારણં ભવતિ, કેવલિમુખારવિન્દવિનિર્ગતો
દિવ્યધ્વનિરનીહાત્મકઃ સમસ્તજનહૃદયાહ્લાદકારણમ્; તતઃ સમ્યગ્જ્ઞાનિનો બંધાભાવ ઇતિ .
❃ સાભિલાષસ્વરૂપ = જિસકા સ્વરૂપ સાભિલાષ (ઇચ્છાયુક્ત) હો ઐસે .

Page 349 of 388
PDF/HTML Page 376 of 415
single page version

[શ્લોકાર્થ : — ] ઇનમેં (કેવલી ભગવાનમેં ) ઇચ્છાપૂર્વક વચનરચનાકા સ્વરૂપ
નહીં હી હૈ; ઇસલિયે વે પ્રગટ - મહિમાવંત હૈં ઔર સમસ્ત લોકકે એક (અનન્ય) નાથ હૈં .
ઉન્હેં દ્રવ્યભાવસ્વરૂપ ઐસા યહ બન્ધ કિસપ્રકાર હોગા ? (ક્યોંકિ) મોહકે અભાવકે કારણ
ઉન્હેં વાસ્તવમેં સમસ્ત રાગદ્વેષાદિ સમૂહ તો હૈ નહીં .૨૮૯.
[શ્લોકાર્થ : — ] તીન લોકકે જો ગુરુ હૈં, ચાર કર્મોંકા જિન્હોંને નાશ કિયા હૈ ઔર
સમસ્ત લોક તથા ઉસમેં સ્થિત પદાર્થસમૂહ જિનકે સદ્જ્ઞાનમેં સ્થિત હૈં, વે (જિન ભગવાન)
એક હી દેવ હૈં . ઉન નિકટ (સાક્ષાત્) જિન ભગવાનમેં ન તો બન્ધ હૈ ન મોક્ષ, તથા ઉનમેં ન
તો કોઈ ૧મૂર્છા હૈ ન કોઈ ૨ચેતના (ક્યોંકિ દ્રવ્યસામાન્યકા પૂર્ણ આશ્રય હૈ ) .૨૯૦.
[શ્લોકાર્થ : — ] ઇન જિન ભગવાનમેં વાસ્તવમેં ધર્મ ઔર કર્મકા પ્રપંચ નહીં હૈ
(અર્થાત્ સાધકદશામેં જો શુદ્ધિ ઔર અશુદ્ધિકે ભેદપ્રભેદ વર્તતે હૈં વે જિન ભગવાનમેં નહીં
(મંદાક્રાંતા)
ઈહાપૂર્વં વચનરચનારૂપમત્રાસ્તિ નૈવ
તસ્માદેષઃ પ્રકટમહિમા વિશ્વલોકૈકભર્તા .
અસ્મિન્ બંધઃ કથમિવ ભવેદ્દ્રવ્યભાવાત્મકોઽયં
મોહાભાવાન્ન ખલુ નિખિલં રાગરોષાદિજાલમ્ ..૨૮૯..
(મંદાક્રાંતા)
એકો દેવસ્ત્રિભુવનગુરુર્નષ્ટકર્માષ્ટકાર્ધઃ
સદ્બોધસ્થં ભુવનમખિલં તદ્ગતં વસ્તુજાલમ્ .
આરાતીયે ભગવતિ જિને નૈવ બંધો ન મોક્ષઃ
તસ્મિન્ કાચિન્ન ભવતિ પુનર્મૂર્ચ્છના ચેતના ચ ..૨૯૦..
(મંદાક્રાંતા)
ન હ્યેતસ્મિન્ ભગવતિ જિને ધર્મકર્મપ્રપંચો
રાગાભાવાદતુલમહિમા રાજતે વીતરાગઃ .
એષઃ શ્રીમાન્ સ્વસુખનિરતઃ સિદ્ધિસીમન્તિનીશો
જ્ઞાનજ્યોતિશ્છુરિતભુવનાભોગભાગઃ સમન્તાત્ ..૨૯૧..
૧ — મૂર્ચ્છા = અભાનપના; બેહોશી; અજ્ઞાનદશા .
૨ — ચેતના = સભાનપના; હોશ; જ્ઞાનદશા .

Page 350 of 388
PDF/HTML Page 377 of 415
single page version

હૈં ); રાગકે અભાવકે કારણ અતુલ - મહિમાવન્ત ઐસે વે (ભગવાન) વીતરાગરૂપસે વિરાજતે
હૈં . વે શ્રીમાન્ (શોભાવન્ત ભગવાન) નિજસુખમેં લીન હૈં, મુક્તિરૂપી રમણીકે નાથ હૈં ઔર
જ્ઞાનજ્યોતિ દ્વારા ઉન્હોંને લોકકે વિસ્તારકો સર્વતઃ છા દિયા હૈ . ૨૯૧ .
ગાથા : ૧૭૫ અન્વયાર્થ : — [કેવલિનઃ ] કેવલીકો [સ્થાનનિષણ્ણવિહારાઃ ]
ખડે રહના, બૈઠના ઔર વિહાર [ઈહાપૂર્વં ] ઇચ્છાપૂર્વક [ન ભવન્તિ ] નહીં હોતે, [તસ્માત્ ]
ઇસલિયે [બંધ ન ભવતિ ] ઉન્હેં બન્ધ નહીં હૈ; [મોહનીયસ્ય ] મોહનીયવશ જીવકો
[સાક્ષાર્થમ્ ] ઇન્દ્રિયવિષયસહિતરૂપસે બન્ધ હોતા હૈ .
ટીકા : — યહ, કેવલી ભટ્ટારકકો મનરહિતપનેકા પ્રકાશન હૈ (અર્થાત્ યહાઁ
કેવલીભગવાનકા મનરહિતપના દર્શાયા હૈ ) .
અર્હંતયોગ્ય પરમ લક્ષ્મીસે વિરાજમાન, પરમવીતરાગ સર્વજ્ઞ કેવલીભગવાનકો
ઇચ્છાપૂર્વક કોઈ ભી વર્તન નહીં હોતા; ઇસલિયે વે ભગવાન (કુછ) ચાહતે નહીં હૈં, ક્યોંકિ
મનપ્રવૃત્તિકા અભાવ હૈ; અથવા, વે ઇચ્છાપૂર્વક ખડે નહીં રહતે, બૈઠતે નહીં હૈં અથવા
શ્રીવિહારાદિક નહીં કરતે, ક્યોંકિ ‘અમનસ્કાઃ કેવલિનઃ (કેવલી મનરહિત હૈં )’ ઐસા
શાસ્ત્રકા વચન હૈ . ઇસલિયે ઉન તીર્થંકર - પરમદેવકો દ્રવ્યભાવસ્વરૂપ ચતુર્વિધ બંધ
ઠાણણિસેજ્જવિહારા ઈહાપુવ્વં ણ હોઇ કેવલિણો .
તમ્હા ણ હોઇ બંધો સાક્ખટ્ઠં મોહણીયસ્સ ..૧૭૫..
સ્થાનનિષણ્ણવિહારા ઈહાપૂર્વં ન ભવન્તિ કેવલિનઃ .
તસ્માન્ન ભવતિ બંધઃ સાક્ષાર્થં મોહનીયસ્ય ..૧૭૫..
કેવલિભટ્ટારકસ્યામનસ્કત્વપ્રદ્યોતનમેતત્ .
ભગવતઃ પરમાર્હન્ત્યલક્ષ્મીવિરાજમાનસ્ય કેવલિનઃ પરમવીતરાગસર્વજ્ઞસ્ય ઈહાપૂર્વકં ન
કિમપિ વર્તનમ્; અતઃ સ ભગવાન્ ન ચેહતે મનઃપ્રવૃત્તેરભાવાત્; અમનસ્કાઃ કેવલિનઃ
ઇતિ વચનાદ્વા ન તિષ્ઠતિ નોપવિશતિ ન ચેહાપૂર્વં શ્રીવિહારાદિકં કરોતિ . તતસ્તસ્ય
અભિલાષયુક્ત વિહાર, આસન, સ્થાન જિનવરકો નહીં .
નિર્બન્ધ ઇસસે, બન્ધ કરતા મોહ - વશ સાક્ષાર્થ હી ..૧૭૫..

Page 351 of 388
PDF/HTML Page 378 of 415
single page version

(પ્રકૃતિબંધ, પ્રદેશબંધ, સ્થિતિબંધ ઔર અનુભાગબંધ ) નહીં હોતા .
ઔર, વહ બંધ (૧) કિસ કારણસે હોતા હૈ તથા (૨) કિસે હોતા હૈ ? (૧) બન્ધ
મોહનીયકર્મકે વિલાસસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ . (૨) ‘અક્ષાર્થ’ અર્થાત્ ઇન્દ્રિયાર્થ (ઇન્દ્રિય –
વિષય); અક્ષાર્થ સહિત હો વહ ‘સાક્ષાર્થ’; મોહનીયકે વશ હુએ, સાક્ષાર્થપ્રયોજન
( – ઇન્દ્રિયવિષયરૂપ પ્રયોજનવાલે) સંસારિયોંકો હી બંધ હોતા હૈ .
ઇસીપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત) શ્રી પ્રવચનસારમેં (૪૪વીં ગાથા
દ્વારા) કહા હૈ કિ : —
‘‘[ગાથાર્થ : — ] ઉન અર્હંતભગવંતોંકો ઉસ કાલ ખડે રહના, બૈઠના, વિહાર ઔર
ધર્મોપદેશ સ્ત્રિયોંકે માયાચારકી ભાઁતિ, સ્વાભાવિક હી — પ્રયત્ન બિના હી — હોતે હૈં .’’
[અબ ઇસ ૧૭૫વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક
કહતે હૈં :]
[શ્લોકાર્થ : — ] દેવેન્દ્રોંકે આસન કમ્પાયમાન હોનેકે કારણભૂત મહા કેવલ-
જ્ઞાનકા ઉદય હોને પર, જો મુક્તિલક્ષ્મીરૂપી સ્ત્રીકે મુખકમલકે સૂર્ય હૈં ઔર સદ્ધર્મકે
તીર્થકરપરમદેવસ્ય દ્રવ્યભાવાત્મકચતુર્વિધબંધો ન ભવતિ . સ ચ બંધઃ પુનઃ કિમર્થં જાતઃ
કસ્ય સંબંધશ્ચ ? મોહનીયકર્મવિલાસવિજૃંભિતઃ, અક્ષાર્થમિન્દ્રિયાર્થં તેન સહ યઃ વર્તત ઇતિ
સાક્ષાર્થં મોહનીયસ્ય વશગતાનાં સાક્ષાર્થપ્રયોજનાનાં સંસારિણામેવ બંધ ઇતિ .
તથા ચોક્તં શ્રીપ્રવચનસારે —
‘‘ઠાણણિસેજ્જવિહારા ધમ્મુવદેસો ય ણિયદયો તેસિં .
અરહંતાણં કાલે માયાચારો વ્વ ઇત્થીણં ..’’
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
દેવેન્દ્રાસનકંપકારણમહત્કૈવલ્યબોધોદયે
મુક્તિ શ્રીલલનામુખામ્બુજરવેઃ સદ્ધર્મરક્ષામણેઃ .
સર્વં વર્તનમસ્તિ ચેન્ન ચ મનઃ સર્વં પુરાણસ્ય તત્
સોઽયં નન્વપરિપ્રમેયમહિમા પાપાટવીપાવકઃ ..૨૯૨..

Page 352 of 388
PDF/HTML Page 379 of 415
single page version

૧રક્ષામણિ હૈં ઐસે પુરાણ પુરુષકો સર્વ વર્તન ભલે હો તથાપિ મન સર્વથા નહીં હોતા; ઇસલિયે
વે (કેવલજ્ઞાની પુરાણપુરુષ) વાસ્તવમેં અગમ્ય મહિમાવન્ત હૈં ઔર પાપરૂપી વનકો
જલાનેવાલી અગ્નિ સમાન હૈં .૨૯૨.
ગાથા : ૧૭૬ અન્વયાર્થ : — [પુનઃ ] ફિ ર (કેવલીકો) [આયુષઃ ક્ષયેણ ]
આયુકે ક્ષયસે [શેષપ્રકૃતીનામ્ ] શેષ પ્રકૃતિયોંકા [નિર્નાશઃ ] સમ્પૂર્ણ નાશ [ભવતિ ]
હોતા હૈ; [પશ્ચાત્ ] ફિ ર વે [શીઘ્રં ] શીઘ્ર [સમયમાત્રેણ ] સમયમાત્રમેં [લોકાગ્રં ]
લોકાગ્રમેં [પ્રાપ્નોતિ ] પહુઁચતે હૈં .
ટીકા : — યહ, શુદ્ધ જીવકો સ્વભાવગતિકી પ્રાપ્તિ હોનેકે ઉપાયકા કથન હૈ .
સ્વભાવગતિક્રિયારૂપસે પરિણત, છહ ૨અપક્રમસે રહિત, સિદ્ધક્ષેત્રસમ્મુખ ભગવાનકો
પરમ શુક્લધ્યાન દ્વારા — કિ જો (શુક્લધ્યાન) ધ્યાન - ધ્યેય - ધ્યાતા સમ્બન્ધી, ઉસકી
ફલપ્રાપ્તિ સમ્બન્ધી તથા ઉસકે પ્રયોજન સમ્બન્ધી વિકલ્પોંસે રહિત હૈ ઔર નિજ સ્વરૂપમેં
આઉસ્સ ખયેણ પુણો ણિણ્ણાસો હોઇ સેસપયડીણં .
પચ્છા પાવઇ સિગ્ઘં લોયગ્ગં સમયમેત્તેણ ..૧૭૬..
આયુષઃ ક્ષયેણ પુનઃ નિર્નાશો ભવતિ શેષપ્રકૃતીનામ્ .
પશ્ચાત્પ્રાપ્નોતિ શીઘ્રં લોકાગ્રં સમયમાત્રેણ ..૧૭૬..
શુદ્ધજીવસ્ય સ્વભાવગતિપ્રાપ્ત્યુપાયોપન્યાસોઽયમ્ .
સ્વભાવગતિક્રિયાપરિણતસ્ય ષટકાપક્રમવિહીનસ્ય ભગવતઃ સિદ્ધક્ષેત્રાભિમુખસ્ય
ધ્યાનધ્યેયધ્યાતૃતત્ફલપ્રાપ્તિપ્રયોજનવિકલ્પશૂન્યેન સ્વસ્વરૂપાવિચલસ્થિતિરૂપેણ પરમશુક્લધ્યાનેન
આયુઃકર્મક્ષયે જાતે વેદનીયનામગોત્રાભિધાનશેષપ્રકૃતીનાં નિર્નાશો ભવતિ . શુદ્ધનિશ્ચયનયેન
૧ રક્ષામણિ = આપત્તિયોંસે અથવા પિશાચ આદિસે અપનેકો બચાનેકે લિયે પહિના જાનેવાલા મણિ .
(કેવલીભગવાન સદ્ધર્મકી રક્ષાકે લિયે — અસદ્ધર્મસે બચનેકે લિયે — રક્ષામણિ હૈં .)
૨ સંસારી જીવકો અન્ય ભવમેં જાતે સમય ‘છહ – દિશાઓંમેં ગમન’ હોતા હૈ; ઉસે ‘‘છહ અપક્રમ’’ કહા
જાતા હૈ .
હો આયુક્ષયસે શેષ સબ હી કર્મપ્રકૃતિ વિનાશ રે .
સત્વર સમયમેં પહુઁચતે અર્હન્તપ્રભુ લોકાગ્ર રે ..૧૭૬..

Page 353 of 388
PDF/HTML Page 380 of 415
single page version

અવિચલ સ્થિતિરૂપ હૈ ઉસકે દ્વારા — આયુકર્મકા ક્ષય હોને પર, વેદનીય, નામ ઔર ગોત્ર
નામકી શેષ પ્રકૃતિયોંકા સમ્પૂર્ણ નાશ હોતા હૈ (અર્થાત્ ભગવાનકો શુક્લધ્યાન દ્વારા
આયુકર્મકા ક્ષય હોને પર શેષ તીન કર્મોંકા ભી ક્ષય હોતા હૈ ઔર સિદ્ધક્ષેત્રકી ઓર
સ્વભાવગતિક્રિયા હોતી હૈ ) . શુદ્ધનિશ્ચયનયસે સહજમહિમાવાલે નિજ સ્વરૂપમેં લીન હોને પર
ભી વ્યવહારસે વે ભગવાન અર્ધ ક્ષણમેં (સમયમાત્રમેં ) લોકાગ્રમેં પહુઁચતે હૈં .
[અબ ઇસ ૧૭૬વીં ગાથાકી ટીકા પૂર્ણ કરતે હુએ ટીકાકાર મુનિરાજ તીન શ્લોક
કહતે હૈં : ]
[શ્લોકાર્થ : — ] જો છહ અપક્રમ સહિત હૈં ઐસે ભવવાલે જીવોંકે
( – સંસારિયોંકે ) લક્ષણસે સિદ્ધોંકા લક્ષણ ભિન્ન હૈ, ઇસલિયે વે સિદ્ધ ઊ ર્ધ્વગામી હૈં ઔર
સદા શિવ (નિરન્તર સુખી) હૈં .૨૯૩.
[શ્લોકાર્થ : — ] બન્ધકા છેદન હોનેસે જિનકી અતુલ મહિમા હૈ ઐસે (અશરીરી
ઔર લોકાગ્રસ્થિત) સિદ્ધભગવાન અબ દેવોં ઔર વિદ્યાધરોંકે પ્રત્યક્ષ સ્તવનકા વિષય નહીં
હી હૈં ઐસા પ્રસિદ્ધ હૈ . વે દેવાધિદેવ વ્યવહારસે લોકકે અગ્રમેં સુસ્થિત હૈં ઔર નિશ્ચયસે
નિજ આત્મામેં જ્યોંકે ત્યોં અત્યન્ત અવિચલરૂપસે રહતે હૈં .૨૯૪.
[શ્લોકાર્થ : — ] (દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભવ ઔર ભાવ — ઐસે પાઁચ પરાવર્તનરૂપ)
સ્વસ્વરૂપે સહજમહિમ્નિ લીનોઽપિ વ્યવહારેણ સ ભગવાન્ ક્ષણાર્ધેન લોકાગ્રં પ્રાપ્નોતીતિ .
(અનુષ્ટુભ્)
ષટકાપક્રમયુક્તાનાં ભવિનાં લક્ષણાત્ પૃથક્ .
સિદ્ધાનાં લક્ષણં યસ્માદૂર્ધ્વગાસ્તે સદા શિવાઃ ..૨૯૩..
(મંદાક્રાંતા)
બન્ધચ્છેદાદતુલમહિમા દેવવિદ્યાધરાણાં
પ્રત્યક્ષોઽદ્ય સ્તવનવિષયો નૈવ સિદ્ધઃ પ્રસિદ્ધઃ .
લોકસ્યાગ્રે વ્યવહરણતઃ સંસ્થિતો દેવદેવઃ
સ્વાત્મન્યુચ્ચૈરવિચલતયા નિશ્ચયેનૈવમાસ્તે ..૨૯૪..
(અનુષ્ટુભ્)
પંચસંસારનિર્મુક્તાન્ પંચસંસારમુક્ત યે .
પંચસિદ્ધાનહં વંદે પંચમોક્ષફલપ્રદાન્ ..૨૯૫..