Page 294 of 388
PDF/HTML Page 321 of 415
single page version
nikhilabāhyakriyākāṇḍāḍambaravividhavikalpamahākolāhalapratipakṣhamahānandānandapradanishchayadharmashukla- dhyānātmakaparamāvashyakakarma bhavatīti .
pranaṣhṭabhavakāraṇaḥ prahatapūrvakarmāvaliḥ .
sadāshivamayān mudā vrajati sarvathā nirvr̥utim ..247..
vividh vikalpoṅke mahā kolāhalase pratipakṣha ❃mahā - ānandānandaprad nishchayadharmadhyān tathā nishchayashukladhyānasvarūp paramāvashyak - karma hai .
[ab is 146vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj āṭh shlok kahate hain : — ]
[shlokārtha : — ] udār jisakī buddhi hai, bhavakā kāraṇ jisane naṣhṭa kiyā hai, pūrva karmāvalikā jisane hanan kar diyā hai aur spaṣhṭa utkaṭ vivek dvārā pragaṭ-shuddhabodhasvarūp sadāshivamay sampūrṇa muktiko jo pramodase prāpta karatā hai, aisā vah svavash munishreṣhṭha jayavanta hai .247.
[shlokārtha : — ] kāmadevakā jinhonne nāsh kiyā hai aur (gnān - darshan - chāritra - tap - vīryātmak ) pañchāchārase sushobhit jinakī ākr̥uti hai — aise avañchak (māyāchār rahit ) gurukā vākya muktisampadākā kāraṇ hai .248.
[shlokārtha : — ] nirvāṇakā kāraṇ aisā jo jinendrakā mārga use isaprakār ❃param āvashyak karma nishchayadharmadhyān tathā nishchayashukladhyānasvarūp hai — ki jo dhyān mahā ānanda –
Page 295 of 388
PDF/HTML Page 322 of 415
single page version
prahatachāruvadhūkanakaspr̥uh .
smarakirātasharakṣhatachetasām ..250..
tanuvishoṣhaṇamev na chāparam .
svavash janma sadā saphalan mam ..251..
svarasavisarapūrakṣhālitānhaḥ samantāt .
svavashamanasi nityan sansthitaḥ shuddhasiddhaḥ ..252..
jānakar jo nirvāṇasampadāko prāpta karatā hai, use main punaḥ punaḥ vandan karatā hūn̐ .249.
[shlokārtha : — ] jisane sundar strī aur suvarṇakī spr̥uhāko naṣhṭa kiyā hai aise he yogīsamūhamen shreṣhṭha svavash yogī ! tū hamārā — kāmadevarūpī bhīlake tīrase ghāyal chittavālekā — bhavarūpī araṇyamen sharaṇ hai .250.
[shlokārtha : — ] anashanādi tapashcharaṇoṅkā phal sharīrakā shoṣhaṇ ( – sūkhanā ) hī hai, dūsarā nahīn . (parantu ) he svavash ! (he ātmavash muni ! ) tere charaṇakamalayugalake chintanase merā janma sadā saphal hai .251.
[shlokārtha : — ] jisane nij rasake vistārarūpī pūr dvārā pāpoṅko sarva orase dho ḍālā hai, jo sahaj samatārasase pūrṇa bharā honese pavitra hai, jo purāṇ (sanātan ) hai, jo svavash manamen sadā susthit hai (arthāt jo sadā manako – bhāvako svavash karake virājamān hai ) aur jo shuddha siddha hai (arthāt jo shuddha siddhabhagavān samān hai ) — aisā sahaj tejarāshimen magna jīv jayavanta hai .252.
Page 296 of 388
PDF/HTML Page 323 of 415
single page version
āvāsan jai ichchhasi appasahāvesu kuṇadi thirabhāvan .
[shlokārtha : — ] sarvagna - vītarāgamen aur is svavash yogīmen kabhī kuchh bhī bhed nahīn hai; tathāpi arere ! ham jaṛ hain ki unamen bhed mānate hain . 253 .
[shlokārtha : — ] is janmamen svavash mahāmuni ek hī sadā dhanya hai ki jo ananyabuddhivālā rahatā huā ( – nijātmāke atirikta anyake prati līn na hotā huā ) sarva karmonse bāhar rahatā hai . 254 .
gāthā : 147 anvayārtha : — [yadi ] yadi tū [āvashyakam ichchhasi ] āvashyakako chāhatā hai to tū [ātmasvabhāveṣhu ] ātmasvabhāvommen [sthirabhāvam ] sthirabhāv [karoṣhi ] karatā hai; [ten tu ] usase [jīvasya ] jīvako [sāmāyikaguṇan ] sāmāyikaguṇ [sampūrṇan bhavati ] sampūrṇa hotā hai .
ṭīkā : — yah, shuddhanishchay - āvashyakakī prāptikā jo upāy usake svarūpakā kathan hai .
Page 297 of 388
PDF/HTML Page 324 of 415
single page version
ih hi bāhyaṣhaḍāvashyakaprapañchakallolinīkalakaladhvānashravaṇaparāṅmukh he shiṣhya shuddha- nishchayadharmashukladhyānātmakasvātmāshrayāvashyakan sansāravratatimūlalavitran yadīchchhasi, samasta- vikalpajālavinirmukta nirañjananijaparamātmabhāveṣhu sahajagnānasahajadarshanasahajachāritrasahajasukh- pramukheṣhu satatanishchalasthirabhāvan karoṣhi, ten hetunā nishchayasāmāyikaguṇe jāte mumukṣhorjīvasya bāhyaṣhaḍāvashyakakriyābhiḥ kin jātam, apyanupādeyan phalamityarthaḥ . ataḥ paramāvashyaken niṣhkriyeṇ apunarbhavapurandhrikāsambhogahāsapravīṇen jīvasya sāmāyikachāritran sampūrṇan bhavatīti .
tathā choktan shrīyogīndradevaiḥ —
bhramati bahirataste sarvadoṣhaprasaṅgaḥ .
bhav bhavasi bhavāntasthāyidhāmādhipastvam ..’’
bāhya ṣhaṭ - āvashyakaprapañcharūpī nadīke kolāhalake shravaṇase ( – vyavahār chhah āvashyakake vistārarūpī nadīkī kalakalāhaṭake shravaṇase ) parāṅmukh he shiṣhya ! shuddhanishchay - dharmadhyān tathā shuddhanishchay – shukladhyānasvarūp svātmāshrit āvashyakako — ki jo sansārarūpī latāke mūlako chhedanekā kuṭhār hai use — yadi tū chāhatā hai, to tū samasta vikalpajāl rahit nirañjan nij paramātmāke bhāvommen — sahaj gnān, sahaj darshan, sahaj chāritra aur sahaj sukh ādimen — satat - nishchal sthirabhāv karatā hai; us hetuse (arthāt us kāraṇ dvārā ) nishchayasāmāyikaguṇ utpanna honepar, mumukṣhu jīvako bāhya chhah āvashyakakriyāonse kyā utpanna huā ? ❃
(muktirūpī ) strīke sambhog aur hāsya prāpta karanemen pravīṇ aise niṣhkriy param – āvashyakase jīvako sāmāyikachāritra sampūrṇa hotā hai .
isīprakār (āchāryavar ) shrī yogīndradevane (amr̥utāshītimen 64ven shlok dvārā ) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] yadi kisī prakār man nij svarūpase chalit ho aur usase bāhar bhaṭake to tujhe sarva doṣhakā prasaṅg ātā hai, isaliye tū satat antarmagna aur ❃ anupādey = hey; pasanda na karane yogya; prashansā na karane yogya .
Page 298 of 388
PDF/HTML Page 325 of 415
single page version
mukti shrīlalanāsamudbhavasukhasyochchairidan kāraṇam .
soyan tyakta bahiḥkriyo munipatiḥ pāpāṭavīpāvakaḥ ..255..
aur (is 147vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] yadi isaprakār (jīvako ) sansāraduḥkhanāshak 2nijātmaniyat chāritra ho, to vah chāritra muktishrīrūpī (muktilakṣhmīrūpī ) sundarīse utpanna honevāle sukhakā atishayarūpase kāraṇ hotā hai; — aisā jānakar jo (munivar ) nirdoṣh samayake sārako sarvadā jānatā hai, aisā vah munipati — ki jisane bāhya kriyā chhoṛ dī hai vah — pāparūpī aṭavīko jalānevālī agni hai .255.
gāthā : 148 anvayārtha : — [āvashyaken hīnaḥ ] āvashyak rahit [shramaṇaḥ ] shramaṇ [charaṇataḥ ] charaṇase [prabhraṣhṭaḥ bhavati ] prabhraṣhṭa (ati bhraṣhṭa ) hai; [tasmāt punaḥ ] aur isaliye [pūrvoktakrameṇ ] pūrvokta kramase (pahale kahī huī vidhise )
1samvigna chittavālā ho ki jisase tū mokṣharūpī sthāyī dhāmakā adhipati banegā .’’
1- samvigna = samvegī; vairāgī; virakta .
2- nijātmaniyat = nij ātmāmen lagā huā; nij ātmākā avalamban letā huā; nijātmāshrit; nij ātmāmen ekāgra .
Page 299 of 388
PDF/HTML Page 326 of 415
single page version
atra shuddhopayogābhimukhasya shikṣhaṇamukta m .
atra vyavahāranayenāpi samatāstutivandanāpratyākhyānādiṣhaḍāvashyakaparihīṇaḥ shramaṇ- shchāritraparibhraṣhṭa iti yāvat, shuddhanishchayen paramādhyātmabhāṣhayokta nirvikalpasamādhisvarūpaparamā- vashyakakriyāparihīṇashramaṇo nishchayachāritrabhraṣhṭa ityarthaḥ . pūrvokta svavashasya paramajinayogīshvarasya nishchayāvashyakakrameṇ svātmāshrayanishchayadharmashukladhyānasvarūpeṇ sadāvashyakan karotu paramamuniriti .
kuryāduchchairaghakulaharan nirvr̥utermūlabhūtam .
vāchān dūran kimapi sahajan shāshvatan shan prayāti ..256..
[āvashyakan kuryāt ] āvashyak karanā chāhiye . ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen ) shuddhopayogasammukh jīvako shikṣhā kahī hai .
yahān̐ (is lokamen ) vyavahāranayase bhī, samatā, stuti, vandanā, pratyākhyān ādi chhah āvashyakase rahit shramaṇ chāritraparibhraṣhṭa (chāritrase sarvathā bhraṣhṭa) hai; shuddhanishchayase, param - adhyātmabhāṣhāse jise nirvikalpa - samādhisvarūp kahā jātā hai aisī param āvashyak kriyāse rahit shramaṇ nishchayachāritrabhraṣhṭa hai; — aisā artha hai . (isaliye ) svavash paramajinayogīshvarake nishchay - āvashyakakā jo kram pahale kahā gayā hai us kramase ( – us vidhise ), svātmāshrit aise nishchay - dharmadhyān tathā nishchay - shukladhyānasvarūpase, param muni sadā āvashyak karo .
[ab is 148vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] ātmāko avashya mātra sahaj - param - āvashyak ekako hī — ki jo ❃aghasamūhakā nāshak hai aur muktikā mūl ( – kāraṇ ) hai usīko — atishayarūpase karanā chāhiye . (aisā karanese, ) sadā nij rasake phai lāvase pūrṇa bharā honeke kāraṇ pavitra aur purāṇ (sanātan ) aisā vah ātmā vāṇīse dūr (vachan - agochar ) aise kisī sahaj ❃ agh = doṣh; pāp . (ashubh tathā shubh donon agh hain .)
Page 300 of 388
PDF/HTML Page 327 of 415
single page version
shāshvat sukhako prāpta karatā hai .256.
[shlokārtha : — ] svavash munīndrako uttam svātmachintan (nijātmānubhavan ) hotā hai; aur yah (nijātmānubhavanarūp ) āvashyak karma (use ) muktisaukhyakā kāraṇ hotā hai .257.
gāthā : 149 anvayārtha : — [āvashyaken yuktaḥ ] āvashyak sahit [shramaṇaḥ ] shramaṇ [saḥ ] vah [antaraṅgātmā ] antarātmā [bhavati ] hai; [āvashyakaparihīṇaḥ ] āvashyak rahit [shramaṇaḥ ] shramaṇ [saḥ ] vah [bahirātmā ] bahirātmā [bhavati ] hai .
ṭīkā : — yahān̐, āvashyak karmake abhāvamen tapodhan bahirātmā hotā hai aisā kahā hai .
abhed - anupachār - ratnatrayātmak ❃svātmānuṣhṭhānamen niyat paramāvashyak - karmase nirantar sanyukta aisā jo ‘svavash’ nāmakā param shramaṇ vah sarvotkr̥uṣhṭa antarātmā hai; yah mahātmā ❃ svātmānuṣhṭhān = nij ātmākā ācharaṇ . (param āvashyak karma abhed-anupachār-ratnatrayasvarūp
Page 301 of 388
PDF/HTML Page 328 of 415
single page version
vashābhidhānaparamashramaṇaḥ sarvotkr̥uṣhṭo‘ntarātmā, ṣhoḍashakaṣhāyāṇāmabhāvādayan kṣhīṇamohapadavīn pariprāpya sthito mahātmā . asanyatasamyagdraṣhṭirjaghanyāntarātmā . anayormadhyamāḥ sarve madhyamāntarātmānaḥ . nishchayavyavahāranayadvayapraṇītaparamāvashyakakriyāvihīno bahirātmeti .
tathā hi — solah kaṣhāyoṅke abhāv dvārā kṣhīṇamohapadavīko prāpta karake sthit hai . asanyat samyagdr̥uṣhṭi jaghanya antarātmā hai . in doke madhyamen sthit sarva madhyam antarātmā hain . nishchay aur vyavahār in do nayonse praṇīt jo param āvashyak kriyā usase jo rahit ho vah bahirātmā hai . shrī mārgaprakāshamen bhī (do shlokon dvārā ) kahā hai ki : —
[shlokārtha : — ] anyasamay (arthāt paramātmāke atirikta jīv ) bahirātmā aur antarātmā aise do prakārake hain; unamen bahirātmā deh-indriy ādimen ātmabuddhivālā hotā hai .’’
‘‘[shlokārtha : — ] antarātmāke jaghanya, madhyam aur utkr̥uṣhṭa aise (tīn ) bhed hain; avirat samyagdr̥uṣhṭi vah pratham (jaghanya ) antarātmā hai, kṣhīṇamoh vah antim (utkr̥uṣhṭa ) antarātmā hai aur un doke madhyamen sthit vah madhyam antarātmā hai .’’
aur (is 149vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
Page 302 of 388
PDF/HTML Page 329 of 415
single page version
sansārotthaprabalasukhaduḥkhāṭavīdūravartī .
svātmabhraṣhṭo bhavati bahirātmā bahistattvaniṣhṭhaḥ ..258..
bāhyābhyantarajalpanirāso‘yam .
yastu jinaliṅgadhārī tapodhanābhāsaḥ puṇyakarmakāṅkṣhayā svādhyāyapratyākhyānastavanādi- bahirjalpan karoti, ashanashayanayānasthānādiṣhu satkārādilābhalobhassannantarjalpe manashchakāreti
[shlokārtha : — ] yogī sadā sahaj param āvashyak karmase yukta rahatā huā sansārajanit prabal sukhaduḥkharūpī aṭavīse dūravartī hotā hai isaliye vah yogī atyanta ātmaniṣhṭha antarātmā hai; jo svātmāse bhraṣhṭa ho vah bahiḥtattvaniṣhṭha (bāhya tattvamen līn ) bahirātmā hai .258.
gāthā : 150 anvayārtha : — [yaḥ ] jo [antarabāhyajalpe ] antarbāhya jalpamen [vartate ] vartatā hai, [saḥ ] vah [bahirātmā ] bahirātmā [bhavati ] hai; [yaḥ ] jo [jalpeṣhu ] jalpommen [na vartate ] nahīn vartatā, [saḥ ] vah [antaraṅgātmā ] antarātmā [uchyate ] kahalātā hai .
ṭīkā : — yah, bāhya tathā antar jalpakā nirās (nirākaraṇ, khaṇḍan ) hai .
jo jinaliṅgadhārī tapodhanābhās puṇyakarmakī kāṅkṣhāse svādhyāy, pratyākhyān, stavan ādi bahirjalpa karatā hai aur ashan, shayan, gaman, sthiti ādimen ( – khānā, sonā, gaman karanā, sthir rahanā ityādi kāryommen ) satkārādikī prāptikā lobhī vartatā huā antarjalpamen
Page 303 of 388
PDF/HTML Page 330 of 415
single page version
sa bahirātmā jīv iti . svātmadhyānaparāyaṇassan niravasheṣheṇāntarmukhaḥ prashastāprashasta- samastavikalpajālakeṣhu kadāchidapi na vartate at ev paramatapodhanaḥ sākṣhādantarātmeti .
mevan vyatītya mahatīn nayapakṣhakakṣhām .
svan bhāvamekamupayātyanubhūtimātram ..’’
smr̥utvā nityan samarasamayan chichchamatkāramekam .
kṣhīṇe mohe kimapi paraman tattvamantardadarsha ..259..
manako lagātā hai, vah bahirātmā jīv hai . nij ātmāke dhyānamen parāyaṇ vartatā huā niravasheṣharūpase (sampūrṇarūpase ) antarmukh rahakar (param tapodhan ) prashasta - aprashasta samasta vikalpajālommen kabhī bhī nahīn vartatā isīliye param tapodhan sākṣhāt antarātmā hai .
isīprakār (āchāryadev ) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 90ven shlok dvārā ) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] isaprakār jisamen bahu vikalpoṅke jāl apaneāp uṭhate hain aisī vishāl nayapakṣhakakṣhāko (nayapakṣhakī bhūmiko ) lān̐ghakar (tattvavedī ) bhītar aur bāhar samatā - rasarūpī ek ras hī jisakā svabhāv hai aise anubhūtimātra ek apane bhāvako ( – svarūpako ) prāpta hotā hai .’’
aur (is 150vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] bhavabhayake karanevāle, bāhya tathā abhyantar jalpako chhoṛakar, samarasamay (samatārasamay ) ek chaitanyachamatkārakā sadā smaraṇ karake, gnānajyoti dvārā
Page 304 of 388
PDF/HTML Page 331 of 415
single page version
jo dhammasukkajhāṇamhi pariṇado so vi antaraṅgappā .
atra svātmāshrayanishchayadharmashukladhyānadvitayamevopādeyamityukta m .
ih hi sākṣhādantarātmā bhagavān kṣhīṇakaṣhāyaḥ . tasya khalu bhagavataḥ kṣhīṇakaṣhāy- sya ṣhoḍashakaṣhāyāṇāmabhāvāt darshanachāritramohanīyakarmarājanye vilayan gate at ev sahaj- chidvilāsalakṣhaṇamatyapūrvamātmānan shuddhanishchayadharmashukladhyānadvayen nityan dhyāyati . ābhyān jisane nij abhyantar aṅga pragaṭ kiyā hai aisā antarātmā, moh kṣhīṇ hone par, kisī (adbhut ) param tattvako antaramen dekhatā hai .259.
gāthā : 151 anvayārtha : — [yaḥ ] jo [dharmashukladhyānayoḥ ] dharmadhyān aur shukladhyānamen [pariṇataḥ ] pariṇat hai [saḥ api ] vah bhī [antaraṅgātmā ] antarātmā hai; [dhyānavihīnaḥ ] dhyānavihīn [shramaṇaḥ ] shramaṇ [bahirātmā ] bahirātmā hai [iti vijānīhi ] aisā jān .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen ), svātmāshrit nishchay - dharmadhyān aur nishchay - shukladhyān yah do dhyān hī upādey hain aisā kahā hai .
yahān̐ (is lokamen ) vāstavamen sākṣhāt antarātmā bhagavān kṣhīṇakaṣhāy hain . vāstavamen un bhagavān kṣhīṇakaṣhāyako solah kaṣhāyoṅkā abhāv honeke kāraṇ darshanamohanīy aur chāritramohanīy karmarūpī yoddhāoṅke dal naṣhṭa hue hain isaliye ve (bhagavān kṣhīṇakaṣhāy ) ❃
dharmadhyān aur shuddhanishchay - shukladhyān in do dhyānon dvārā nitya dhyāte hain . in do dhyānon ❃ sahajachidvilāsalakṣhaṇ = jisakā lakṣhaṇ ( – chihna athavā svarūp) sahaj chaitanyakā vilās hai aise
Page 305 of 388
PDF/HTML Page 332 of 415
single page version
dhyānābhyān vihīno dravyaliṅgadhārī dravyashramaṇo bahirātmeti he shiṣhya tvan jānīhi .
dhyānāmr̥ute samarase khalu vartate‘sau .
pūrvokta yoginamahan sharaṇan prapadye ..260..
paḍikamaṇapahudikiriyan kuvvanto ṇichchhayassa chārittan .
teṇ du virāgacharie samaṇo abbhuṭṭhido hodi ..152.. rahit dravyaliṅgadhārī dravyashramaṇ bahirātmā hai aisā he shiṣhya ! tū jān . [ab yahān̐ ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] koī muni satat - nirmal dharmashukla - dhyānāmr̥utarūpī samarasamen sachamuch vartatā hai; (vah antarātmā hai; ) in do dhyānonse rahit tuchchha muni bahirātmā hai . main pūrvokta (samarasī ) yogīkī sharaṇ letā hūn̐ .260.
aur (is 151vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj dvārā shlok dvārā ) keval shuddhanishchayanayakā svarūp kahā jātā hai : —
[shlokārtha : — ] (shuddha ātmatattvamen ) bahirātmā aur antarātmā aisā yah vikalpa kubuddhiyoṅko hotā hai; sansārarūpī ramaṇīko priy aisā yah vikalpa subuddhiyoṅko nahīn hotā .261.
Page 306 of 388
PDF/HTML Page 333 of 415
single page version
paramavītarāgachāritrasthitasya paramatapodhanasya svarūpamatrokta m .
yo hi vimuktaihikavyāpāraḥ sākṣhādapunarbhavakāṅkṣhī mahāmumukṣhuḥ parityakta sakalendriy- vyāpāratvānnishchayapratikramaṇādisatkriyān kurvannāste, ten kāraṇen svasvarūpavishrāntilakṣhaṇe paramavītarāgachāritre sa paramatapodhanastiṣhṭhati iti .
tan vande‘han samarasasudhāsindhurākāshashāṅkam ..262..
gāthā : 152 anvayārtha : — [pratikramaṇaprabhr̥utikriyān ] pratikramaṇādi kriyāko — [nishchayasya chāritram ] nishchayake chāritrako — [kurvan ] (nirantar ) karatā rahatā hai [ten tu ] isaliye [shramaṇaḥ ] vah shramaṇ [virāgacharite ] vītarāg chāritramen [abhyutthitaḥ bhavati ] ārūrḥ hai .
ṭīkā : — yahān̐ param vītarāg chāritramen sthit param tapodhanakā svarūp kahā hai .
jisane aihik vyāpār (sānsārik kārya ) chhoṛ diyā hai aisā jo sākṣhāt apunarbhavakā (mokṣhakā ) abhilāṣhī mahāmumukṣhu sakal indriyavyāpārako chhoṛā honese nishchayapratikramaṇādi satkriyāko karatā huā sthit hai (arthāt nirantar karatā hai ), vah param tapodhan us kāraṇase nijasvarūpavishrāntilakṣhaṇ paramavītarāg - chāritramen sthit hai (arthāt vah param shramaṇ, nishchayapratikramaṇādi nishchayachāritramen sthit honeke kāraṇ, jisakā lakṣhaṇ nij svarūpamen vishrānti hai aise paramavītarāg chāritramen sthit hai ) .
[ab is 152vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] darshanamoh aur chāritramoh jisake naṣhṭa hue hain aisā jo atul mahimāvālā ātmā sansārajanit sukhake kāraṇabhūt karmako chhoṛakar muktikā mūl aise
Page 307 of 388
PDF/HTML Page 334 of 415
single page version
vayaṇamayan paḍikamaṇan vayaṇamayan pachchakhāṇ ṇiyaman cha .
sakalavāgviṣhayavyāpāranirāso‘yam .
pākṣhikādipratikramaṇakriyākāraṇan niryāpakāchāryamukhodgatan samastapāpakṣhayahetubhūtan dravyashrutamakhilan vāgvargaṇāyogyapudgaladravyātmakatvānna grāhyan bhavati, pratyākhyān- niyamālochanāshcha . paudgalikavachanamayatvāttatsarvan svādhyāyamiti re shiṣhya tvan jānīhi iti . malarahit chāritramen sthit hai, vah ātmā chāritrakā puñj hai . samarasarūpī sudhāke sāgarako uchhālanemen pūrṇa chandra samān us ātmāko main vandan karatā hūn̐ .262.
gāthā : 153 anvayārtha : — [vachanamayan pratikramaṇan ] vachanamay pratikramaṇ, [vachanamayn pratyākhyānan ] vachanamay pratyākhyān, [niyamaḥ ] (vachanamay ) niyam [cha ] aur [vachanamayam ālochanan ] vachanamay ālochanā — [tat sarvan ] yah sab [svādhyāyam ] (prashasta adhyavasāyarūp ) svādhyāy [jānīhi ] jān .
ṭīkā : — yah, samasta vachanasambandhī vyāpārakā nirās (nirākaraṇ, khaṇḍan ) hai .
pākṣhik ādi pratikramaṇakriyākā kāraṇ aisā jo niryāpak āchāryake mukhase nikalā huā, samasta pāpakṣhayake hetubhūt, sampūrṇa dravyashrut vah vachanavargaṇāyogya pudgaladravyātmak honese grāhya nahīn hai . pratyākhyān, niyam aur ālochanā bhī (pudgaladravyātmak honese) grahaṇ karane yogya nahīn hain . vah sab paudgalik vachanamay honese svādhyāy hai aisā he shiṣhya ! tū jān .
[ab yahān̐ ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : — ]
Page 308 of 388
PDF/HTML Page 335 of 415
single page version
nirvāṇastrīstanabharayugāshleṣhasaukhyaspr̥uhāḍhayaḥ .
sthitvā sarvan tr̥uṇamiv jagajjālameko dadarsha ..263..
jadi sakkadi kādun je paḍikamaṇādin karejja jhāṇamayan .
[shlokārtha : — ] aisā honese, muktirūpī strīke puṣhṭa stanayugalake āliṅganasaukhyakī spr̥uhāvālā bhavya jīv samasta vachanarachanāko sarvadā chhoṛakar, nityānanda ādi atul mahimāke dhārak nijasvarūpamen sthit rahakar, akelā (nirālambarūpase ) sarva jagatajālako (samasta lokasamūhako ) tr̥uṇ samān (tuchchha ) dekhatā hai .263.
isīprakār (shrī mūlāchāramen pañchāchār adhikāramen 219vīn gāthā dvārā ) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārtha : — ] parivartan (parḥe hue ko duharā lenā vah ), vāchanā (shāstravyākhyān ), pr̥uchchhanā (shāstrashravaṇ ), anuprekṣhā (anityatvādi bārah anuprekṣhā ) aur dharmakathā (63 shalākāpuruṣhoṅke charitra ) — aise pān̐ch prakārakā, ❃stuti tathā maṅgal sahit, svādhyāy hai .’’ ❃ stuti = dev aur muniko vandan . (dharmakathā, stuti aur maṅgal milakar svādhyāyakā pān̐chavān̐ prakār
Page 309 of 388
PDF/HTML Page 336 of 415
single page version
atra shuddhanishchayadharmadhyānātmakapratikramaṇādikamev kartavyamityukta m .
mukti sundarīprathamadarshanaprābhr̥utātmakanishchayapratikramaṇaprāyashchittapratyākhyānapramukhashuddhanishchay- kriyāshchaiv kartavyāḥ sanhananashakti prādurbhāve sati hanho munishārdūl paramāgamamakarandaniṣhyandi- mukhapadmaprabh sahajavairāgyaprāsādashikharashikhāmaṇe paradravyaparāṅmukhasvadravyaniṣhṇātabuddhe pañchendriy- prasaravarjitagātramātraparigrah . shakti hīno yadi dagdhakāle‘kāle kevalan tvayā nijaparamātma- tattvashraddhānamev kartavyamiti .
gāthā : 154 anvayārtha : — [yadi ] yādi [kartum shakyate ] kiyā jā sake to [aho ] aho ! [dhyānamayam ] dhyānamay [pratikramaṇādikan ] pratikramaṇādi [karoṣhi ] kar; [yadi ] yadi [shaktivihīnaḥ ] tū shaktivihīn ho to [yāvat ] tabatak [shraddhānan cha ev ] shraddhān hī [kartavyam ] kartavya hai .
ṭīkā : — yahān̐, shuddhanishchayadharmadhyānasvarūp pratikramaṇādi hī karane yogya hain aisā kahā hai .
sahaj vairāgyarūpī mahalake shikharake shikhāmaṇi, paradravyase parāṅmukh aur svadravyamen niṣhṇāt buddhivāle, pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra parigrahake dhārī, paramāgamarūpī jharate mukhavāle he padmaprabh munishārdūl ! ) sanhanan aur shaktikā 2prādurbhāv ho to muktisundarīke pratham darshanakī bheṇṭasvarūp nishchayapratikramaṇ, nishchayaprāyashchitta, nishchayapratyākhyān ādi shuddhanishchayakriyāen̐ hī kartavya hai . yadi is dagdhakālarūp (hīnakālarūp ) akālamen tū shaktihīn ho to tujhe keval nij paramātmatattvakā shraddhān hī kartavya hai .
[ab is 154vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
1makaranda jharate mukhakamalase shobhāyamān he munishārdūl ! (athavā paramāgamarūpī makaranda
1 – makaranda = puṣhpa-ras, puṣhpa-parāg .
2 – prādurbhāv = utpanna honā vah; prākaṭay; utpatti .
Page 310 of 388
PDF/HTML Page 337 of 415
single page version
na mukti rmārge‘sminnanaghajinanāthasya bhavati .
nijātmashraddhānan bhavabhayaharan svīkr̥utamidam ..264..
ih hi sākṣhādantarmukhasya paramajinayoginaḥ shikṣhaṇamidamukta m .
shrīmadarhanmukhāravindavinirgatasamastapadārthagarbhīkr̥utachaturasandarbhe dravyashrute shuddhanishchay- nayātmakaparamātmadhyānātmakapratikramaṇaprabhr̥utisatkriyān buddhvā kevalan svakāryaparaḥ
[shlokārtha : — ] asār sansāramen, pāpase bharapūr kalikālakā vilās hone par, is nirdoṣh jinanāthake mārgamen mukti nahīn hai . isaliye is kālamen adhyātmadhyān kaise ho sakatā hai ? isaliye nirmalabuddhivāle bhavabhayakā nāsh karanevālī aisī is nijātmashraddhāko aṅgīkr̥ut karate hain .264.
gāthā : 155 anvayārtha : — [jinakathitaparamasūtre ] jinakathit param sūtramen [pratikramaṇādikn sphu ṭam parīkṣhayitvā ] pratikramaṇādikakī spaṣhṭa parīkṣhā karake [maunavraten ] maunavrat sahit [yogī ] yogīko [nijakāryam ] nij kārya [nityam ] nitya [sādhayet ] sādhanā chāhiye .
ṭīkā : — yahān̐ sākṣhāt antarmukh paramajinayogīko yah shikṣhā dī gaī hai .
shrīmad arhatke mukhāravindase nikale hue samasta padārtha jisake bhītar samāye hue hain aisī chaturashabdarachanārūp dravyashrutamen shuddhanishchayanayātmak paramātmadhyānasvarūp pratikramaṇādi
Page 311 of 388
PDF/HTML Page 338 of 415
single page version
paramajinayogīshvaraḥ prashastāprashastasamastavachanarachanān parityajya nikhilasaṅgavyāsaṅgan muktvā chaikākībhūy maunavraten sārdhan samastapashujanaiḥ nindyamāno‘pyabhinnaḥ san nijakāryan nirvāṇavāmalochanāsambhogasaukhyamūlamanavaratan sādhayediti .
shastāshastān vachanarachanān ghorasansārakartrīm .
svātmanyev sthitimavichalān yāti muktyai mumukṣhuḥ ..265..
muktvā muniḥ sakalalaukikajalpajālam .
prāpnoti nityasukhadan nijatattvamekam ..266..
satkriyāko jānakar, keval svakāryamen parāyaṇ paramajinayogīshvarako prashasta – aprashasta samasta vachanarachanāko parityāgakar, sarva saṅgakī āsaktiko chhoṛakar akelā hokar, maunavrat sahit, samasta pashujanon (pashu samān agnānī mūrkha manuṣhyon ) dvārā nindā kiye jāne par bhī ❃
sambhogasaukhyakā mūl hai use — nirantar sādhanā chāhiye .
[ab is 155vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] ātmagnānī mumukṣhu jīv pashujanakr̥ut laukik bhayako tathā ghor sansārakī karanevālī prashasta - aprashasta vachanarachanāko chhoṛakar aur kanak-kāminī sambandhī mohako tajakar, muktike liye svayam apanese apanemen hī avichal sthitiko prāpta hote hain .265.
[shlokārtha : — ] ātmapravādamen (ātmapravād nāmak shrutamen ) kushal aisā paramātmagnānī muni pashujanon dvārā kiye jānevāle bhayako chhoṛakar aur us (prasiddha ) sakal ❃ abhinna = chhinnabhinna hue binā; akhaṇḍit; achyut .
Page 312 of 388
PDF/HTML Page 339 of 415
single page version
vāgviṣhayavyāpāranivr̥uttihetūpanyāso‘yam .
jīvā hi nānāvidhāḥ muktā amuktāḥ, bhavyā abhavyāshcha . sansāriṇaḥ trasāḥ sthāvarāḥ; dvīndriyatrīndriyachaturindriyasañgnyasañgnibhedāt pañch trasāḥ, pr̥uthivyaptejovāyuvanaspatayaḥ sthāvarāḥ . bhāvikāle svabhāvānantachatuṣhṭayātmasahajagnānādiguṇaiḥ bhavanayogyā bhavyāḥ, eteṣhān viparītā laukik jalpajālako (vachanasamūhako ) tajakar, shāshvatasukhadāyak ek nij tattvako prāpta hotā hai .266.
gāthā : 156 anvayārtha : — [nānājīvāḥ ] nānā prakārake jīv hain, [nānākarma ] nānā prakārakā karma hai; [nānāvidhā labdhiḥ bhavet ] nānā prakārakī labdhi hai; [tasmāt ] isaliye [svaparasamayaiḥ ] svasamayon tathā parasamayoṅke sāth (svadharmiyon tathā paradharmiyoṅke sāth ) [vachanavivādaḥ ] vachanavivād [varjanīyaḥ ] varjaneyogya hai .
ṭīkā : — yah, vachanasambandhī vyāpārakī nivr̥uttike hetukā kathan hai (arthāt vachanavivād kisaliye chhoṛaneyogya hai usakā kāraṇ yahān̐ kahā hai ) .
jīv nānā prakārake hain : mukta hain aur amukta, bhavya aur abhavya, sansārī — tras aur sthāvar . dvīndriy, trīndriy, chaturindriy tathā (pañchendriy ) sañgnī tathā (pañchendriy ) asañgnī aise bhedoṅke kāraṇ tras jīv pān̐ch prakārake hain . pr̥ithvī, pānī, tej, vāyu aur vanaspati yah (pān̐ch prakārake ) sthāvar jīv hain . bhaviṣhya kālamen svabhāv - ananta - chatuṣhṭayātmak sahajagnānādi guṇonrūpase ❃bhavanake yogya (jīv ) ve bhavya hain; unase viparīt (jīv ) ve vāstavamen abhavya hain . dravyakarma, bhāvakarma aur nokarma aise bhedoṅke kāraṇ, athavā (āṭh ) mūl prakr̥iti aur ❃ bhavan = pariṇaman; honā so .
Page 313 of 388
PDF/HTML Page 340 of 415
single page version
hyabhavyāḥ . karma nānāvidhan dravyabhāvanokarmabhedāt, athavā mūlottaraprakr̥itibhedāchcha, ath tīvrataratīvramandamandatarodayabhedādvā . jīvānān sukhādiprāpterlabdhiḥ kālakaraṇopadeshopasham- prāyogyatābhedāt pañchadhā . tataḥ paramārthavedibhiḥ svaparasamayeṣhu vādo na kartavya iti .
tathā karmānekavidhamapi sadā janmajanakam .
tataḥ kartavyan no svaparasamayairvādavachanam ..267..
laddhūṇan ṇihi ekko tassa phalan aṇuhavei sujaṇatte .
tah ṇāṇī ṇāṇaṇihin bhuñjei chaittu paratattin ..157.. (ek sau aṛatālīs ) uttar prakr̥itirūp bhedoṅke kāraṇ, athavā tīvratar, tīvra, mand aur mandatar udayabhedoṅke kāraṇ, karma nānā prakārakā hai . jīvoṅko sukhādikī prāptirūp labdhi kāl, karaṇ, upadesh, upasham aur prāyogyatārūp bhedoṅke kāraṇ pān̐ch prakārakī hai . isaliye paramārthake jānanevāloṅko svasamayon tathā parasamayoṅke sāth vād karane yogya nahīn hai .
[bhāvārtha : — ] jagatamen jīv, unake karma, unakī labdhiyān̐ ādi anek prakārake hain; isaliye sarva jīv samān vichāroṅke hon aisā honā asambhav hai . isaliye par jīvoṅko samajhā denekī ākulatā karanā yogya nahīn hai . svātmāvalambanarūp nij hitamen pramād na ho isaprakār rahanā hī kartavya hai . ]
[ab is 156vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] jīvoṅke, sansārake kāraṇabhūt aise (tras, sthāvar ādi ) bahut prakārake bhed hain; isīprakār sadā janmakā utpanna karanevālā karma bhī anek prakārakā hai; yah labdhi bhī vimal jinamārgamen anek prakārakī prasiddha hai; isaliye svasamayon aur parasamayoṅke sāth vachanavivād kartavya nahīn hai .267.